2. iranlı panislamist mütəfəkkir, hərəkat lideri. həyatı və yaradıcılığıyla müsəlman şərqindəki ziyalılara dərindən təsir etmişdir. iranda aldığı ənənəvi təhsil və sorbonne universitetindəki qərb təhsili onun həyatının sonraki dövrləri üçün həlledici əhəmiyyətə malik olur. əli şəriəti nə hər şeyi din və şəriətlə açıqlayan bir molla ola bilir, nə də inqilabdan əvvəl iranda geniş yayılan qərbpərəst bir ziyalı. əli şəriətinin ümumən irandaki digər ruhanilərdən bir çox cəhətdən fərqli olması onun məhz aldığı təhsil, yetişdiyi mühitlə bağlıdır. təbii ki onu fərqli edən sadəcə bu deyil, şəxsindən qaynaqlanan, cismi ilə daşıdığı daima narahat, dinamik, təhlil edən, sorğulayan bir ruh ona orta statistik bir ruhani olmağa imkan vermir. zatən əli şəriəti ruhani olmağa iddialı da olmayıb . o özünü iran toplumunun ziyalısı olaraq görürdü. bəlkə ona görə də bir ruhaninin deyə bilmədiyi ortodoks şiəliyə zidd fikirləri əli şəriəti çox rahatlıqla deyə bilirdi. çünki mövqeyi etibarı ilə daha rahat bir mövqedə idi. şəriətinin düşüncələrinin qaynaqları ümumən islam, xüsusən şiəlik, ümumən iran kültürü xüsusən fars ədəbiyyatı və iran mifologiyası, yaşadığı dövrlərdə fransada indikindən daha geniş yayılmış marksizm və sartr`ın interpretasiyasına uyğun ekzistensializmdir. bu dərəcədə geniş və fərqli cərəyanlardan qaynaq olaraq istifadə etməsi onu fərqli güllərdən bal hazırlayan bal arısına oxşadır. əsərlərini oxuduğunuz zaman bəzən qarşınızda od-alov püskürən, haqq-ədalət tələb edən kommunist inqilabçı və ya üsyankar, idealist bir şiə və ya orta əsr fars poeziyasının dühalarından biri (məs. hafiz, sədi) yaxud tipik şərqli olan son dərəcə təmkinli, simasından təbəssüm heç çəkilməyən, sakit, aramla, ahəstə-ahəstə fikirlərini ruhunun dərinliklərindən inci kimi tək-tək çıxarıb muxatabının etiraz etməyi ağlına belə gətirməyib, dərhal , qəlbi ilə qəbul edəcəyi bir şəkildə təqdim edən irfan əhli bir arif, sufi peyda olur. ömər xəyyam kimi dərin fəlsəfi məsələləri sorğulayan fəqət onu təqdim edərkən məzmundan başqa forma və şəklə də önəm verir əli şəriəti. yaxud farsdilli ədəbiyyatın başqa simaları sədi şirazi, mövlana kimi uca, anlaşılması olduqca çətin mövzuları təmsillə ifadə edərək oxucu üçün asandlaşdırıb, ağızda halva edir. bəzən isə paris kafelərinin birində, piposunun tüstüsü ilə səni boğsa da, varoluşuna, mövcudiyyətinə anlam(sızlıq) qata biləcəyinə ümid etdiyin üçün heç bir sözünü qaçırmaq istəməyib, eyni masada oturduğun sartr hocanın özü çıxır qabağına. əlqərəz, bu adamı orta statistik bir ruhanidən və ya orta statistik qərbi təqlid edən ziyalıdan fərqli edən şey həm qərb həm də şərq barəsində məlumatlılığıdır.
əli şəriətinin fərqli qaynaqlardan bəhrələnməsi ona üstünlük qazandırsa da, bəzən də yalnız çox məlumatlı oxucunun fərqinə vara biləcəyi növdən təzadlara düşməsininə səbəb olmuşdur. bəziləri, xüsusən irandaki qatı dindarlar onu marksizmlə ittiham etsələrdə əli şəriəti marksit olmadığını açıq şəkildə bəyan etmişdir. ancaq yuxarıda da dediyim kimi marksizmdən təsirləndiyini əsərlərində açıq aydın görmək mümkündür. müəllif yerinə əli şəriəti yazılan kitabların bir qismi özünün təlif etdikləri, bir qismi fərqli yerlərdə nəşr edilmiş məqalələrinin toplusu , bir qismi isə mühazirələrinin yazıya köçürülmüş versiyasıdır. əslində üslubdan da bunu anlamaq olur. məsələn üslubu çox sadə və xitabət yönü ağır basan əsərləri əsasən xalqa xitab etdiyi danışıqlarından götürülmüşdür. bu əsərlərdə dini retorika daha qabarıqdır. ancaq `çölə eniş` kimi özünün kitab kimi qələmə aldığı kitabların dili daha ağırdır. başlanğıc olaraq azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş ey ata, ey ana, biz müttəhimik kitabı oxunula bilər. qısa həcmli və yorucu olmayan bir üslubda olan əsərdir. bundan başqa "qadın fatimə fatimədir" əsəriylə, "həcc" kitabı da azərbaycan dilinə tərcümə edilib. hər iki kitabda duyqusal yön hakim olsa da, klişedən kənar mülahizələr mövcuddur. türkiyədə fecr yayınları əli şəriətinin demək olar ki bütün əsərlərini tərcümə edib. “çöle iniş”, “insan”, “sanat”, “aydın”, “dine karşı din”, “medeniyyet tarihi”, “islam ve sınıfsal yapı”, “ali şiası safevî şiası” kitabları bunlardan bir neçəsidir.
əvvəllər şərq sözü gələndə ağız büzən mən əli şəriətini tanıdıqdan sonra nə qədər yanıldığımı anlamışdım. bugün azərbaycandaki ortalama bir ateistin yaxud dindarın yanaşmasından fərqli bir şəkildə şərq kültürünə , xüsusən şiəliyə yanaşıramsa bunu əli şəriətiyə borcluyam. ortaya qoyduğu fikirlərin bəzilərində yanlışlar olsa da əli şəriətinin bugün belə bizə deyəcək çox sözü vardır deyə inanıram. filosof olmasa da kəlimənin hərfi mənasında filosofdur şəriəti. yəni müdrikliyi sevən, hikmət aşiqi.

--sitat--

şu büyük filozofların, descartes, gide ve camus'nun kuşkuları ne rahat ve dertsizdir: "düşünüyorum, öyleyse varım". "hissediyorum, öyleyse varım". "isyan ediyorum, öyleyse varım". bu meşhur olgunların hamlığına şaşırıyorum! "olmak" ya da "olmamak" derdi olsaydı kolaydı, ne kolay deva bulunurdu. onların ispatladıkları kolaylıkla hem de. fakat " hangisi olmak", acılı ve korkunç bir kuşkudur.

--sitat--