1. müəyyən bir fenomenin (yalnız) digər birinə nəzərən dəyərləndirilə bilməsidir. nisbiliyin nəzərə alınmaması çox tez bir zamanda anlaşılmazlıqlara gətirib çıxara bilir. gündəlik danışıqda rahatlıq olsun deyə çox vaxtı nisbiliyi nəzərə almırıq. məsələn "ağır" sifəti əslində nisbidir. nədənsə ağır olmaq olar və daşıya bilməyəcək qədər ağır olmaq olar. hər iki halda nəyəsə nəzərən, nisbətən ağır kəliməsi işlədilir. amma danışıqda sadəlik olsun deyə, yüküm ağırdır, ya da mənim qarpızım ağırdır deyirik. ya da məsələn hüdür adam deyəndə əslində cəmiyyətin, ya da danışanın qəbul etdiyi normadan daha hündür adam nəzərdə tutulur. amma bütün bunları danışıq dilində nəzərə almayıb danışırıq. belə olan halda bəzən anlaşılmazlıqların yaranması normaldı.
ümumiyyətlə belə bir sadə qayda var, ölçməklə bağlı olan bütün sözlər nisbi mənalıdı. bunlara sürətli, yavaş, cəld, ağır, hündür, uzun, kök, ağır və s. aiddir. bu sözlərin nisbiliklərini nəzərə almadan işlətmək məntiq xətasıdır əslində. diqqətinizə çatdırmaq istədiyim bir başqa məqam isə ölçmək hərəkətinin tərifidir, ölçmək əslində müqayisə etməkdir. məsələn siz bir dəhlizin uzunluğunu ölçəndə dəhlizin uzunluğunu uzunluq etalonu ilə müqayisə edirsiniz. uzunluq vahidi bir metr hər hansı bir cismin uzunluğuna verilmiş addır. siz koridorun uzunluğunu ölçərkən, müqayisə edirsiniz ki, neçə dənə həmin cisimdən buraya yerləşərdi. cavabında deyirsiniz ki, atıram, 5 metr yəni həmin cisimdən beş dənə buraya yerləşərdi. məsələn sürəti ölçürsünüz. sizin cihazınız əslində ölçdüyünüz sürəti, 1m/s sürəti ilə müqayisə edib cavabını göstərir. ümid edirəm ölçməyin müqayisə eləməkdən başqa bir şey olmadığını anlada bildim. bunu başa düşdükdən sonra nəyə görə ölçməklə bağlı sözləri müqayisəsiz işlətməyin məntiq xətası olduğunu başa düşmək çətin olmur. bütün ölçülə bilən şeylər müəyyən bir müqayisə obyektinə görə dəyərləndirilir.
indi gəlim fizikaya. fizikada adi danışıq dilindəki kimi nisbiliyi nəzərə almadan bir ifadə söyləmək yolverilməzdir. bütün ölçmələr hesablamalar müəyyən bir sistemə,obyektə nəzərən aparılır. sadəlik üçün ancaq sürətdən danışacam. məsələn iki qatar düşünün, ikisi də platformaya yaxınlaşır.platforma qatarlara nisbətən şərqdədir, yəni qatarlar şərqə doğru hərəkət edir. biri yük qatarıdır, platformada dayanmadan gedəcək ona görə sürətini azaltmır. digəri isə sərnişin qatarıdır və platformada dayanacaq deyə sürətini azaldıb. indi biz müşahidəçi sistemimizi platformada qoysaq və qatarların sürətini radarla ölçsək, görərik ki, atıram, yük qatarı saatda 60km sürətlə, sərnişin qatarı isə saatda 20km sürətlə platformaya yaxınlaşır yəni şərqə doğru gedir. ikinci bir koordinat sistemimizi yəni radarımızı sərnişin qatarının üstünə qoyaq, onda görərik ki, üzərində olduğumuz qatarın sürətini radar saatda 0 km kimi göstərir. yük qatarı isə saatda 40 km sürətlə şərqə doğru gedir. əgər radarı yük qatarının üstünə qoysaq, görərik ki, sərnişin qatarı saatda 40 km sürətlə qərbə doğru gedir. bütün bu rəqəmləri verməkdə demək istədiyim odur ki, bizim müşahidəçimizin olduğu yerdən asılı olaraq ölçmələr fərqlilik göstərir. buna nisbilik nəzəriyyəsi deyirlər.
nisbilik nəzəriyyəsini müxtəlif zamanlarda müxtəlif cür olub.
1. klassik fizikada qəbul olunurdu ki, bir birinə nisbətən bərabər sürətlə hərəkət edən müşahidəçilərə (inersial sistemlər) görə fizikanın qanunları dəyişmir. buna nyuton nisbiliyi deyilir. iki fərqli sistemdə ölçülən sürətlər isə qaliley transformasiyası ilə bir birinə çevrilə bilər* mən yuxarıdakı nümunədə qaliley transformasiyasını işlətmişəm. .
2. modern fizikaya görə isə inersial sistemlərdə fizikanın qanunları əslində dəyişə bilərlər. və dəyişilən kəmiyyətlər lorens transformasiyası ilə bir birinə çevrilə bilərlər. işıq sürətindən çox çox aşağı sürətlərdə lorens transformasiyası təxminən qaliley transformasiyasına çevrilir və klassik fizikadakı fikirlər qəbul edilə bilər* indi təsəvvür edə bilərsiniz nəyə görə yuxarıdakı nümunədə qaliley transformasiyasını işlətmişəm. .

not: bir birinə qarşı təcillə hərəkət edən müşahisəçilərdə isə, əlavə qüvvələr ortalığa çıxır ki, bunlar haqqında ayrıca danışacam. mən bildiyim nisbilik nəzəriyyəsi bunlarla məşğul olmur, baxmayaraq ki, bu tip sistemlərə təbiətdə daha çox rast gəlinir nəinki inersial sistemlər.