4. üç ildən sonra cerni yenidən işə düşməyə məcbur edən fenomen. hardan ortaya çıxdığı, daşıdığı önəm və s. üst entrylərdə yazılıb. ancaq bir şey sual olaraq qalıb. qaranlıq maddə ovuna necə çıxacayıq?

isveçrə-fransa sərhədində yerin altında 27 km uzunluqlu halqa formasında tunellərdən ibarətdir cern. dünyada təkdir? böyüklüyünə və bilavasitə enerji səviyyəsinə görə əlbəttə ancaq iş prinsipinə görə xeyr. adı üstündə cern bir sürətləndiricidir və onu üstün tutan şey dünyada ən nəhəng sürətləndirici olmasıdır. ancaq evimizdə televizorlarımızın içində belə bir sürətləndirici var. kiçik-böyük fərq etməz çünki cern də olan ilə evimizdəki sürətləndiricinin yeganə fərqi ölçüləridir və beləliklə çıxa bildikləri enerji səviyyəsidir. zərrəciklərə sürətləndirməyin yolu kinetik enerjini artırmaqdır. ən sadə sürətləndirici batereyalardır. elektronları sürətləndirməklə enerji yaradan batereyalar. böyük təcrübələr üçün isə böyük enerjilər bir sözlə nəhəng sürətləndiricilər lazımdır. bu cür sürətləndiricilər çoxluqla iki yerə ayrılır: linac və circular. linac olanlar ən bəsitləridir çünki zərrəcik sürətləndirici tərəfindən düz hərəkət istiqamətində getdikcə sürətləndirilir. toqquşma məsələsidə yenə bölünür: elektrik sahəsində zərrəcik getdikcə sürətlənir və ya hərəkətsiz bir şey ilə toqquşur ya da özü kimi ancaq hərəkəti istiqamətində sürətləndirilən başqa bir əks yüklü zərrəcik ilə toqquşur. enerjiyə gev deyirik ancaq daha yüksək enerjilər tev olaraq adlandırılır. səhv etmirəmsə 1000 gev=1 tevatron qısaca tev adlandırılır. digər circular sürətləndirici isə uzun sözün qısası dairəvi sürətləndiricilərə deyilir. elektrik və maqnit sahələrinin təsirilə dairəvi hərəkət boyunca sürətləndirilən zərrəciklər seçilmiş enerji səviyyəsinə qədər sürətləndirilirlər. o səviyyəyə qədər dairəvi hərəkət edirlər. bizə maraqlı olan iki zərrəciyin toqquşdurulması olduğu üçün bunu araşdıracayıq. nə qədər çox sürətləndirilsələr toqquşma zamanı alınan enerji o qədər də artacaq. bir sözlə cern ikinci növ sürətləndiricilərdən yəni circular olanlardan istifadə edir. bəs niyə bu boyda milyonlar xərcləyib belə nəhəng tunellər tikmişik? çünki sürətləndiricilər nə qədər böyük olsa enerji o qədər az itirir və nəgəng təcrübələr keçirilə bilir. cern'in iş prinsipini daha dəqiq sonra izah edəcəm. nə isə. qayıdaq isveçrə-fransa sərhədimizə. higgs bosonu kəşf edildi və standard model üçün böyük irəliləyiş oldu ancaq tərif etdiyimiz model kainatın ancaq 5-6% ni izah edir. yəni qalanı qaranlıq maddə və qara enerjidir. ən azından qaranlıq maddənin nədən ibarət olduğunu bilmək və ümumiyyətlə olub-olmadığını bilmək fizika üçün hardasa oktyabr inqilabı olacaq. bəs qaranlıq maddəni necə yaxalaya bilərik? bunun üçün iş prinsipini yazdığəm circular sürətləndiricilərdə protonları 14 tev enerji səviyyəsində toqquşduracayıq. ən son 6.5 maksimum isə 8 tev olan enerji səviyyəsi birazda artırılacaq. bəs toqquşdurub nə edəcəyik? toqquşmanı necə müşahidə edəcəyik? sürətləndiriciləri izah etdim indi necə müşahidə etdiyimizi izah edim. bunda bizə detektorlar kömək edəcək. o son marka telefonlarımızda olan neçə megapixel kameralar detektorların yanında nokianın ilk model telefonlarındakı 1.3 megapixel kameralar kimi qalar. hətta müqayisə etməyim belə gülünc idi. başlayaq qaldığımız yerdən. ptotonlar toqquşdurulur, yeni zərrəciklər meydana gəlir və həssas sensor detektorlar ilə əlaqəyə girirlər. (cinsi olanından yox fiziki olanından). siqnallarda fərqlilik (artım-azalım) sezən ağıllı texnologiya detektorlar dərhal işə başlayır və detektorlar saniyədə (!) yüz dəfədən daha çox hərəsi 100 (!) megapixeldən çox keyfiyyət ilə şəkillər çəkir. detektorlar nə qədər ağıllıdır? sormayın bile. mikrosaniyələri belə ayırd edə biləcək qədər ağıllı texnologiyadır bunlar. çəkilən şəkillərdə isə elə bil hd futbola baxırsınız. o dərəcə hər zərrəcik açıq olaraq müşahidə olunur. bunlar analiz olunur və report data yaradılır. sonrası isə qaranlıq maddə tapılsa açıqlayaram -* hal-hazırda iki-üç il əvvəl təqribi 300 milyondan biraz çox proton toqquşduruldusa indi iki qatına çıxarmaq məqsədi var cern'in. ən ali məqdəs isə hazırsa supersimmetriya ya da qaranlıq maddəni aydınlaşdırmaqdı. supersimmetriya başqa başlıqda yazdığım kimi hər zərrəciyə bir partnyor (tək qalmaq zevsə məxsusdur) təklif edir. əslində bunlar arasında big bang zamanı simmetriya olub ancaq sonra simmetriya qırılması baş verib və bilgiyimiz maddə bildiyimiz zərrəciklərdən yaranıb. digərindən də yarana bilərdi. sadəcə təsadüf! və axtardığımız şey bu supersimmetrik partnyorlardır. qaranlıq maddə isə ancaq qravitasiya sayəsində "salam, mən varam ancaq nah taparsınız" deyə bizimlə əlaqəyə keçir. bəs qaranlıq maddə zərrəciyini detektor çəkə bilər? yox. bəs onda biz nə qələt edirik? izah edim. qaranlıq maddə zərrəcikləri yaranıb yox olanda toplam enerjidən enerji aparacarları bəllidi. yəni detektorların verdiyi analizlərdə belə bir təsir müşahidə olunsa burdan hamınızı təbrik edib pivə qonaqlığı verəcəm. hər gün məlumatlandıracam.

təki siz məni azda olsa sikləyin -*

(bax: siklənməyən yazarlar)