2. edgar allan poedan, manic street preachersə qədər populyar mədəniyyətdə, demək olar ki, hər sahədə qarşımıza çıxan auto-da-fe: 15-ci əsr ispan inkvizisiyası, din adına törədilən qətliamlar arasında, tarixdəki öz xüsusi yerini alır. vərdiş etdiyimiz, özündən daha böyük məqsədlər naminə həyata keçirilən qətliamların əksinə, inkvizisiya, insanların ruhlarını sevgi ilə "xilas edir", işgəncə ilə "təmizləyirdi".

inkvizisiya ilə bağlı ən önəmli hekayələrdən biri də, heç şübhəsiz ki, dostoyevskinin "karamazov qardaşları" romanında yer alır. ivanın, alyoşaya, fasilələrlə - onun sualları ilə - danışdığı hekayədir bu. isa geri dönüb; küçələrdə öz möcüzələrini nümayiş etməkdədir. qısa müddət içində insanlar onu tanıyır, ona inanırlar; və elə həmin qısa müddətdə də inkvizisiya isanı ələ keçirərək, səhərisi günü yandırmaq üçün həbsə atır.

axşam, böyük inkvizitor, isanı hücrəsində ziyarət edir və insan təbiəti, sərbəstlik kimi anlayışların ayırd edildiyi , modern ədəbiyyatın ən möcüzəvi monoloqlarından biri ərsəyə gəlir. inkvizitor isaya qəzəblənir: onu kilsənin işinə qarışmaqda ittiham edərək, artıq ona ehtiyaclarının qalmadığını vurğulayır.

"məgər, sizi azadlığa qovuşdurmaq istəyirəm deyən sən deyildin? indi gördün bu azad insanları? insanlar üsyankar idi, üsyankar insan, necə xoşbəxt ola bilər? sənə xəbərdarlıq etməyə çalışdılar; xəbərdarlıq, nəsihət kifayət etmədi, bizə qulaq asmadın: insanları xoşbəxtliyə aparan yeganə yolu, inkar elədin."

inkvizitorun isaya qəzəbinin altında yatan əsas səbəb, üsyankar və iyrəncliyə doğru irəliləyən insanlara, isanın sərbəst seçim haqqını tanımasıdır. insanların həmişə pisliyə doğru sürüklənəcəyi, onun soyuq, qansız dodaqlarından tökülən kəlmələrin tək mənasıdır.

böyük inkvizitor hekayəsinin sonunda, ona qarşı irəli sürülən ittihamların ağırlığı və sərtliyi qarşısında ağzını belə açmayan isa, inkvizitoru alnından öpür. ardınca, inkvizitor, isaya getməyi üçün icazə verir: gedir və bir də əsla geri qayıtmır.

bu mövzuya toxunan bir digər yazar noam chomsky, " gərəkli illuziyalar" kitabında, yaşadığımız cəmiyyətin ancaq bu tərzdə nəzarət altında saxlanıldığından bəhs edir. kütləvi manipulyasiya silahlarının açıqlanmaması, gizli müharibə planları və s. hər biri, insanlığın "yaxşılığı" üçündür. bəs hər hansısa bir şəkildə, özümüzü həqiqətlərdən kənarda görsək, onda necə?

bu suala veriləcək cavabımız yoxdur: sadəcə mövcud böhranı bacardığımız qədər özümüzdən uzaq tutmağa çalışırıq. ta ki, bütün bu məsafələr, bəlli bir zaman keçdikdən sonra (nümunə olaraq 15-ci əsr) müqavimət göstərərək özündən uzaq tutmağa çalışdığı böhranı, kökündən qazıyana qədər.

alyoşanın bu hekayəyə reaksiyası isə, özlüyündə "bütün cəmiyyətlər, təkcə yalanla ayaqüstə dayana bilərlər" düşüncəsini gətirməklə bərabər, gerçəkliyi bütün çılpaqlığı ilə ortaya qoyur:

"bu təkcə, başqalarını özünə kölə etmək istəyidir. iyrənc hissdir. gələcəkdə, bizim qədimi köləliyi xatırladan dövr yaratmaq arzusundadırlar. özləri də həmin kölələrin sahiblərinə çevriləcəklər. bəlkə də tanrıya belə inanmırlar: sənin əzab çəkən inkvizitorun isə, sadəcə xülyadır."