1. xacə nizamülmülk həsən ibn əli tərəfindən yazılmış, özünün və iran klassik hüquq və siyasət ədəbiyyatının zirvəsi. əsər siyasi olaraq səciyyələndirilsə də, əslində hüquq tərkibli və məzmunlu hesab edilməlidir. çünki əsərin fəsillərində yer alan mülahizələr tam olaraq dövlətin inzibati quruluşu və idarəolunması məsələləri, rəiyyətlə əlaqələrin nizama salınması və ən əsası nəzarət prinsipinindən təşkil olunmuşdur.
nizamülmülk haqqında yazsam da, əsər haqqında oxuduqdan sonra yazmaq lazım gəldi.
nizamülmülk saray intriqaları və məlikşahın arvadı türkan xatun ilə arasındakı ixtilafdan sonra get-getdə azalan nüfuzunu və zəifləyən mövqeyini yenidən gücləndirmək üçün yazdı. 1076-cı ildə məlikşaha təqdim etdi. əsərin yazılma səbəblərindən biri və ən əsası isə, məlikşahın dövlət-rəiyyət münasibətlərini tənzimləyən, nəzarət sisteminin yaranması üçün nəzəri başlanğıcı özündə əks etdirən və saray əyanları ilə birlikdə bütün dövlət məmurlarına işıq tutacaq bir əsərin yazılması tələbi idi. bu tələb əsasında nizamülmülk ilə birlikdə digər saray əyanları tacülmülk, şərəfülmülk, məcdədülmülk də məzmuna uyğun əsərlər ərsəyə gətirsələr də, bəyənilən siyasətnamə oldu və xəzinəyə əlavə edildi. özünün də dediyinə görə bütün zamanların axarına ayaq uyduracaq əsəri oxumadan hökmdar vergi işlərini, xariciyyə işlərini, nəzarət və fiqh işlərini nizama sala bilməz.
əsər deyilənə görə ilkin versiyada 30 fəsildən ibarət olub, sonradan əlyəməni adlı bir katib tərəfindən 15 fəsil artırılıb və bir neçə katib əlindən keçdikdən sonra 51 fəslə gəlib çatmışdır. təbii ki fəsillərin artırılması belə olsa, bu fəsillər nizamülmülkün yaradıcılığı və siyasi mövqeyinə tam uyğundur. əsər ilk dəfə fransada, daha sonra rusiyada və iranda çap edilmişdir.
əsərin əvvəlinci fəsilləri dövlət və hüquq işləri ilə bağlıdırsa, son fəsilləri tarixdən rəvayət və hekayələri misal gətirərək dövrün problemlərinə həll yolunu göstərir.
din üzərində xüsusilə dayanan nizamülmülk, bütün türk sülalələrində böyük təsirə malik saray qadınlarını "hicab əhli" adlandıraraq, onların məsələlərə kamil fikir bildirməsini mümkünsüz hesab etmiş və onlara ancaq doğmaq və uşaqların tərbiyəsinə nəzarəti məsləhət bilmişdir. şübhəsiz ki bu, türkan xatunla olan ixtilafından irəli gəlirdi.
əsərdə sasanilərin və digər qədim dövlət idarəçiliklərinin tarixi haqqında da önəmli məlumatlar yer alır.