1. (baxma: bioloji saat)

gündəlik həyatımıza təsir edən bir neçə ritm var; ultradian, infradian, sirkadian və sirkannual. sirkadian saat dediyimiz günlük ritmlərdən ibarətdir. (zatən mənası `circa` təqribi, `dies` günlük yəni təqribi günlük deməkdir) sirkadian beyində ön hipotalamusda yerləşən suprakiazmatik nüvənin nəzarətindədir. bu bioloji saat insan orqanizminin ətrafa uyğunlaşmasına və s. kömək edir. (qan təzyiqi, nəbz, qan şəkəri kimi bir çox faktor bu saat tərəfindən tənzimlənir) bu saat dörd gendən ibarətdir. bu dörd gendən ibarət sirkadian saatın bir çox funksiya ilə bərabər eyni zamanda dna təmir mexanizminidə idarə etdiyini ortaya qoyan şəxs aziz sancar və birlikdə çalışdıqları dr. nuri öztürkdür. kəşfə görə xərçəng müalicəsi üçün aparılan kemoterapiya müalicəsi əgər ki dna təmir mexanizminin ən düşük səviyyədə işlədiyi vaxtlarda tətbiq olunsa daha effektiv olar. bioloji saat dediyimiz sirkadian dna təmir mexanizminə nəzarət edirsə deməli bu mexanizmin ən düşük səviyyədə işlədiyi vaxtları təxmin edə bilərik. başdan başlayaq;

dna təmir mexanizmi nədir? ümumiyyətlə xərçəngin bunlarla nə əlaqəsi var?

hüceyrələrin anormal şəkildə və nəzarətsiz olaraq çoxalıb, böyüməsi xərçəng xəstəliyidir. bu hüceylər `koloniya` qurub xalq dilində desək `şişləri` yaradırlar. (baxma: tumor) hüceyrəlin bu anormal bölünmə və çoxalmasına dəqiq nələrin səbəb olduğu bilinmir ancaq risk faktorları olaraq əsasən kimyəvi maddələr, radiasiya, normadan çox rentgen şüası və s. göstərilir. xərçəng hüceyrələrini yox etmək üçün yəni xəstəliyin müalicəsi üçün kemoteripyadan istifadə olunur. kemoterapiyanın məqsədi xərçəng hüceyrələrini məhv etmək, böyümə və çoxalmasının qarşısını almaqdır. kemoterapiya müalicəsi oral, damar, topikal kimi bir neçə yolla aparılır. kemoterapiya müalicəsi zamanı xəstəlikli hüceyrələrlə yanaşı sağlam hüceyrələrdə zərər görür və bu səbəblə xəstənin saçları tökülür, qusma, halsızlıq və s. kimi ciddi əks-təsirlər müşahidə olunur. kemoterapiyanın işləmə prinsipi xərçəngli hüceyrələrin dna`sını pozub onları məhv etməkdir. ancaq burda başqa bir problem işə düşür; bayaq dediyimiz dna təmir mexanizmi. kemoterapiyanın dna`sını pozub öldürməyə çalışdığı xərçəng hüceyrələrini bu dna təmir mexanizmi yenidən təmir edir * paradoksa bax dna təmir mexanizmi genləri iki alt qrupu ayrılır və bu genlərin təmir mexanizmi özü beş qrupa ayrılır; birbaşa zədəli dna nın təmiri (fotoreaktivasiya, 0-6 və biridə var idi adını dəqiq bilmirəm), ekzisiya (base ekzisiya təmiri - ber, nucleotide ekzisiya təmiri - ner, mismatch ekzisiya təmiri - mer), rekombinasiya təmiri, sos deyə adlanan təmir. (bunlardan nucleotide olanının xərçəng və müalicəsi ilə sıx əlaqəsi var, sonra danışarıq bundan -* )

nə isə. kemoterapiya ilə dna sı pozulan xərçəng hüceyrəsi dna təmir mexanizmi tərəfindən təmir olunur. indi bu təmir mexanizminə biyoloji saatımızın- sirkadiyan ritm dediyimiz şeyin nəzarət etdiyini bayaq öyrəndik. günün müəyyən vaxtlarında həmin bu dna təmir mexanizmi daha düşük, müəyyən saatlarda isə daha sürətli işləyir. burda dr.sancar və araşdırma qrupunun kəşfi ilə desək əgər kemoterapiya bu biyoloji saata uyğun aparılsa yəni dna təmir mexanizminin zəif işlədiyi vaxtda tətbiq olunsa həm kemoterpiya dozu azalacaq həm də müalicə daha effektiv olacaq. belə deyək; əgər bir şirkətə silahlı basqın etmək istəyiriksə və mühafizəçilərin həmişə qapıda olduğunu, heç vaxt qapıdan ayrılmayacaqlarını biliriksə deməli bir şansımız var; mühafizəçilərin ən yorğun, zəif anında basqın etmək. eynisilə dna təmir mexanizminin həmişə ayıq olduğunu bilirik və ona ritmik, biyoloji saatın köməkliyi ilə ən zəif, düşük olduğu anda hücum edəcəyik -*

aziz sancar belə bir dahi metod ilə xərçənglə mübarizə üçün bəşəriyyəti nə qədər qabağa sürüklədi və layiq olduğu mükafatı aldı -* nə qədər ümidsiz insana verdiyi ümid üçün ilk öncə özünə, sonra onun bu araşdırmalarına 25 milyon dollar ayıran amerika elminə, sonra isə sancarı yetişdirən cumhuriyyət və qurucusu atatürkə təşəkkür düşür -*