5. 1917-ci ilin payızında m.ə.rəsulzadə rusiya parlamentinə azərbaycan və türküstandan millət vəkili seçilmişdir. 1918-ci il mayın 26-da zaqafqaziya seymi daxili fraksiyaların çəkişmələri nəticəsində ləğv olundu. həmin ayın 27-də seymin müsəlman fraksiyasına daxil olan müxtəlif partiyaların üzvlərindən ibarət olan azərbaycan milli şürası yarandı. səs çoxluğu ilə m.ə.rəsulzadə milli şüranın sədri seçildi. 1918-ci il mayın 28-də bütün ölkələrin radio stansiyaları və qəzetləri azərbaycan istiqlaliyyətinin elan olunmasını dünyaya yaydılar. bu o demək idi ki, azərbaycan xalqı öz varlığını, bir xalq kimi mövcudluğunu bütün bəşəriyyətə çatdırır və milli dövlətinin qurduğunu tam şəkildə bəyan edirdi. fətəlixan isgəndər oğlu xoyskinin başçılığı ilə azərbaycan demokratik respublikası hökuməti təşkil olundu. beləliklə, azərbaycan xalqı nəinki türk xalqları arasında, həmçinin, bütün islam şərqi aləmində ilk dəfə olaraq respublika qurdu. iyunun 17-də azərbaycan milli şürasının iclasında m.ə.rəsulzadə öz alovlu nitqində deyirdi:
"dünya müharibəsi və rusiya inqilabının təsiri ilə yeni doğulmuş və həyat siyasətinə ilk qədəm basmış olan azərbaycan qayəsi əhatə olunmaz mühüm dəqiqələr keçirir. bu yeni türk nüzad siyasəti rişə və buluğ bulub da millətlər zümrəsinə vəsail-həyat olaraq girə biləcək, yoxsa sısqa çocuq kimi südəmər halında tərki-həyat edəcəkdir? iştə bütün zehinləri işğal edən bir məsələ! iştə bir zaman ki, müqəddərat milliliyi əllərinə alanlar üçün azərbaycan nüzadini tələf etdirməmək kimi müşkül, fəqət müşküllüyü ilə bərabər şərəfli bir vəzifə və məsuliyyət tərtib ediyor".

m.ə.rəsulzadə özünün bu alovlu nitqində hələ birinci dünya müharibəsi ərəfəsində "dirilik" jurnalı səhifələrində qaldırdığı və sonralar 1917-ci ilin aprelində bakıda keçirilən qafqaz müsəlmanlarının qurultayında yenidən ortalığa atılan "azərbaycan qayəsindən" söhbət açır. təəssüf ki, bir sıra görkəmli inqilabçıların əsərlərində 1918-ci il mayın 28-nə kimi, yəni azərbaycan istiqlaliyyəti elan olunana qədər, bu torpağın azərbaycan adlandırılması barədə, bu xalqın azərbaycan xalqı olduğu barədə bir kəlmə də yoxdur. azərbaycan xalqı qarşısında ancaq müstəmləkədən azad olub, öz müstəqil milli dövlətini yaratmaq məsələsi dayanırdı ki, edilən bütün ədalətsizliklər sona bitsin. bu çətin vəzifəni m.ə.rəsulzadənin rəhbərliyi altında qabaqcıl azərbaycan ziyalıları o dövrdə öz üzərlərinə götürdülər. 1918-ci il dekabrın 7-də azərbaycan parlamentinin təntənəli açılışında m.ə.rəsulzadə demişdir:
"biz o zaman, bizim üçün ən yaxşı məsələni – azərbaycan muxariyyətini müdafiə edirdik, biz onda sağ və sol tərəfdən amansız tənqidə məruz qalmışdıq. sağdan bizə deyirdilər ki, azərbaycanlılıq şüarı ilə siz müsəlmanları parçalayırsınız, türkçülük bayrağı qaldırmaqla – allah yıxsın – siz islamın əsasını sarsıdırsınız. soldan isə bizi məzəmmət edirdilər ki, azərbaycan muxtariyyətini tələb edərək biz vahid demokratik cəbhəni yarırıq. buna baxmayaraq "müsavat" partiyası birinci olaraq azərbaycanın müstəqilliyi bayrağını yüksəyə qaldırmışdır."

beləliklə, müsəlman partiyaları arasında azərbaycan ideyasında fikir ayrılığı yoxdur. xalqın şüurunda azərbaycan ideyası artıq möhkəmlənmişdir.

bakı dövlət universitetinin yaranması da m.ə.rəsulzadənin adı ilə bağlıdır. bu məsələ ətrafında o, bir neçə dəfə azərbaycan parlamentində çıxış etmiş və universitetin açılmasını qəti tələb etmişdir. universitetin ilk rektoru olmuş professor v.i.razumovski 1922-ci ildə çap etdirdiyi "bakı şəhərində universitetin əsasının qoyulması" adlı xatirə oçerkində yazır:

"m.ə.rəsulzadənin sayəsində, onun gücü, maarifçilik köməyi ilə "müsavat" partiyasında universitetin açıq və gizli düşmənləri partiyanın qərarına tabe olmağa məcbur olmuşlar. biz öz tərəfimizdə artıq iki partiyaya malik idik. "müsavat" və sosialistlər, bu da parlamentdə çoxluğu təmin edirdi". 1920-ci ilin mart ayında bakıda rus dilində çapdan çıxmış, "1920-ci il üçün azərbaycan respublikasının təqvim-ünvanında" qeyd edilib ki, m.ə.rəsulzadə bdu-nun tarixi-filologiya fakültəsində "osmanlı ədəbiyyatı tarixindən" dərs demişdir.

o, burjua xadimi kimi onu damlamağa çalışanlara cavab olaraq yazırdı ki, "mən kasıbçılığın üzündən ali təhsil də ala bilməmişəm, öz pulu ilə rusiyada və qərbi avropada təhsil alıb və bu gün özünü bolşevik kimi qələmə verən sizləri nə adlandırmaq olar".

azərbaycan istiqlalının ildönümü ilə əlaqədar olaraq 1919-cu ildə bakıda bircə nömrəsi çap olunmuş, lakin geniş oxucu kütləsinə çatdırılmamış "istiqlal" jurnalında m.ə.rəsulzadənin "azərbaycan respublikası" adlı əsəri işıq üzü görmüşdür.


1920-ci ilin aprelin 28-də azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan bir müddət sonra da ölkə öz müsətqilliyini saxlaya bilmişdir. aprelin 30-da rusiya ilə azərbaycan arasında hərbi-iqtisadi müqavilə imzalanmışdır. 1921-ji ildə tərkibinə gürjüstan, ermənistan və azərbayjan respublikaları daxil olmuş zaqafqaziya federasiyası təşkil edildi. 1922-ji il dekabrın 30-da sovet sosialist respublikaları ittifaqının (ssri) yaranması və zaqafqaziya federasiyasının bu quruma daxil olması ilə şimali azərbayjanın müstəqilliyinə son qoyuldu. ikinci dünya müharibəsi (1939-1945) bəşəriyyətin 20-ci yüzilliyində ən ağır və dəhşətli bir dövr olmuşdur. azərbaycan xalqı bu müharibədə əsl şücaət və əzmkarlıq nümayiş etdirmişdir. azərbaycanın sovet dövrü tarixində 1969-cu il dönüş nöqtəsi olur. bu ilk növbədə heydər əliyevin azərbaycan kommunist partiyasının birinci katibi seçilməsi ilə əlaqədar idi. artıq həmin ilin avqustunda onun tərəfindən respublikada xalq təsərrüfatına və mədəni quruculuğa rəhbərliyi əsaslı şəkildə yaxşılaşdırmaq, dövlət və əmək intizamını möhkəmləndirmək, kadrların məsuliyyətini artırmaq xətti müəyyən edilmişdir.