1. fəlsəfi fikir tarixində din fəlsəfəsinin ən mükəmməl təqdimatını verən filosoflardan biri, bəlkə də birincisi olan hegelin adı ilə bağlı olan təlim. hegel din fəlsəfəsinə dair baxışlarını 1821-1824 cü illər arasında berlin universitetində oxuduğu mühazirələrdə görüntüə gətirir. bu mühazirələrdə hegel dini fəlsəfi biliyin ayrıca sahəsi kimi nəzərdən keçirir, onun məqsəd və vəzifələrini müəyyənləşdirməyə çalışır. hegelin konkret olaraq teoloji əsərlərinə də rastlayırıq. "isanın həyatı," "xristianlığın ruhu və taleyi" kimi əsərləri məhz bu qəbildəndir.

filosofun din fəlsəfəsi onun idealist fəlsəfəsinin mühim bir hissəsi kimi meydana çıxır. məlumdur ki, hegel fəlsəfəsi 3 hissdən ibarətdir : 1. saf ideyanı öyrənən məntiq fəlsəfəsi 2. başqalaşmış, öz əksinə çevrilmiş ideyanı öyrənən təbiət fəlsəfəsi 3. başqalaşmaqdan öz-özünə qayıdan ideyanı öyrənən ruh fəlsəfəsi. hegel məhz bu üçüncü bölmədə din fəlsəfəsini işləyir. hegelin fikrincə, ruh fəlsəfəsi də 3 hissəyə ayrılır: subyektiv ruh, obyektiv ruh və mütləq ruh. o deyirdiki ki, obyektiv və subyektiv ruh özünü dövlət idarəetməsində, sosyal sferada, incəsənət və s. kimi sahələrdə təzahür etdirir. mütləq ruh isə sonsuz və azaddır. din və fəlsəfəni barışdırmağa çalışan mütəffəkkir. orta əsrlərdən mövcud olan uçurumu aradan qaldırmağa çalışırdı. o, yazırdı ki, din və fəlsəfə ayrı-ayrılıqda götürülüb, araşdırıla bilməz. əks halda, həqiqət axtarışında azarıq. o iddia edirdi ki, fəlsəfənin obyekti məhz dindir. dinin tədqiq etdiyi isə tanrıdır. bu baxımdan din və fəlsəfənin obyektləri ortaqdır. bundan əlavə, qeyd edirdi ki, din və fəlsəfə arasında fərqlər də mövcuddur. fəlsəfə həqiqət axtarışında irəli sürülən müddəları bir-bir təfəkkür süzgəcindən keçirib, saf-çürük etsə də, dində belə bir şey yoxdur. burada vəhylər var və qeyri-şərtsiz bunlar qəbul olunmalıdır. həmçinin din və dövlət münasibətlərinə toxunan filosof dini dövlətin ayrılmaz hissəsi kimi göstərirdi. o deyirdi ki, dinsiz cəmiyyət mövcud ola bilməz, din dövlətin onurğa sütunu olmalıdır. dövlət dindən insanları idarə etmək, onları özündən asılı hala salmaq və s. məqsədlər üçün istifadə etməməlidir. din azadlığın göstəricisidir. və ən ali məqsədi də məhz bundan ibarətdir. o, azadlıq carçısı kimi mütləq din hesab etdiyi xristianlığı göstərirdi.

hegel din anlayışını həqiqi, “mütləq din” adlandırdığı xristianlıq modeli üzrə nəzərdən keçirir. o deyirdi ki, tanrı mütləq ideyadır. o, hər şeyə qadir, ən ali və əlçatmaq qüvvədir. o təkdir və başqa tanrılarla müqayisə oluna bilməz. hegelə görə, din sonlu ruhun, subyektiv insan şüurunun meydana gəlməsindən başlayır. onda artıq tanrı ruh kimi ruh üçün mövcud olur, şüurun predmeti olur və “ruhun ruha bu münasibəti dinin əsasını təşkil edir”. beləliklə, din ruhun ruha münasibəti, ruh haqqında ruhun biliyidir.

dini münasibətləri şərh edən filosof biriinci münasibət olaraq, dini hissi göstərir. o yazır ki, dini hiss tanrı etiqadının əsasını təşkil edir. dini hissə subeyktivlik xasdır. buradakı bütün təsəvvürlər subyektiv baxışlar üzərində təşəkkül tapır. ikinci məhrələdə hegel. dini seyretməni göstərir. seyretmədə dini hssən fərqli olaraq, obyektivlik ön plana çıxır və burada prediment obyektiv surətdə şərh olunur. dini münasibətlərin (şüurun) daha yüksək pilləsi – təsəvvürdür. təsəvvür formasına yüksəldilmiş dində məzmun obrazlar şəklində artıq bilavasitə hissi seyretmədə deyil, abstraksiya yolu ilə, bilvasitə dərk olunur: hissi və obrazlılıq ümumiyədək qaldırılır. hegelə görə, dini münasibətlərin ən sonuncu mərhələsi, həqiqətin əql və zakayla dərk olunmasıdır. göründüyü kimi, filosof dini təsəvvürlərin təşəkkülünü 4 əsas mərhələdə göstərir. hegel "din fəlsəfəsinə dair mühazirələr"ində dinləri özünəmıxsus şəkildə şərh edir. bu təsnifatda yanlışlıqlar çoxdur. əvvəla, biz bilmirik ki, hegel bu təsnifatı nəyin əsasında verir və nəyə istinad edərək əsaslandırmağa çalışır. ilk təsnifat təbii din adlanır. burada hegel dinin ilk forması kimi, magiyanı göstərir. təbii dinin ən mürəkkəb səviyyəsi isə panteist, substansiya dinidir. substansiya dini də neçə yerə bölünür. 1. ilk olaraq substansiya dinlərində çinlilərin dini göstərir və bunu ölçü dini adlandırır. bura yalnız daosizm təlimi aid edilir. o iddia edir ki, çinlilərin dinində müəyyən bir ölçü, nizam vardı . 2. ikinci olaraq isə, hegelin fantaziya dini adlandırdığı brəhmənizm yer alır. 3. substansiya dinin digər forması buddizm hesab edilir. təbii dinin üçüncü səviyyəsi fövqəltəbii qüvvələrin neqativ və pozitiv qüvvələrə bölünməsidir. ilk olaraq bura, xeyir və şər qüvvələrin mübarizəsi fonunda meydana çıxan zərdüştlüyü, iran dini qeyd edir. maraqlıdır ki, filosof bu dini sadəcə iran dini adlandırır. ikincisi finikyalıların dini təsəvvürləridir ki, filosof bunu əzab dini adlandırır. burada tanrının əksi özündən kənarda deyil, özündədir. tanrı adonis ölür və yenidən dirilməklə öz ölümünün qabağını alır. amma burada hələ ölməzlik ideyası yoxdur. təbii dinin bu səviyyəsində ən sonuncu olaraq, misirlilərin inancları öz əksini tapır ki, filosof bunu sirr dini adlandırır. ikinci təsnifat mənəvi fədiyyət dini adlanır. burada filosof qədim yunanların, romalıların dini, habelə iudaizmi göstərir. dini təsnifatın son səviyyəsi isə, mütləq din adlanır. o, burada yalnız xristianlıq dini göstərir. onun fikrincə xristianlıq azadıq dinidir. çox maraqlıdır ki, o bu təsnifatda islamın adını çəkmir. heç bir bölgüdə qeyd etmir. o demək deyil ki, filosofun islamdan xəbəri yox idi. əksinə, hegel islam mütəffəkkirlərini çox yaxşı tanıyırdı. islamın özünü də yaxşı bilirdi. sadəcə islamı bir neçə yerdə tənqid edərək, onu şovinist din adlandırır. o deyirdi ki, dinin əsas məqsədi azadlığı tərənnüm etməkdir ki, islam da bundan çox uzaqdır.