8. belə bir reallıq var: sadəcə rus ədəbiyyatı kitabları olsaydı dünyada, ədəbiyyat qolu qanadı qırıq və darıxdırıcı bərbad bi sənət olardı.
rus ədəbiyyatı bozdur mənə görə, başqasına görə rəngarəng ola bilər. rus ədəbiyyatına ilişib qalan insanlar var, ama bunu keçirəm, rus ədəbiyyatına ilişib qalan xalqlar var. azərbaycan məsələn. ziyalı dedikləri adamlar rus ədəbiyyatından o tərəfə keçməyib. və heç şübhəsiz təəccüblənmədən o məlum nəticəyə gəlirik: sadəcə rus ədəbiyyatı oxumuş insan rus ədəbiyyatı kimi yekcins, darıxdırıcə, muhafizəkar, mədəni, dar görüşlü olacaqdır.

sovet tərcümələri səbəbilə azərbaycanda nəinki ən çox oxunan rus ədəbiyyatıdır hətta bəzilərinin tək qaynağıdır. vir azərbaycanlı məndən kitab məsləhəti istəsə yəqin ki ona rus ədəbiyyatından başqa hardan başlayırsan başla deyərdim. səhv başa düşülməsin, rus ədəbiyyatını alçaltmıram. heçdə. sadəcə yekcinsliyi qırmağa çalışıram.
məsələ daha da fərqli pəncərələrdən görməkdir dünyanı. hər millətin, dünyanın hər ölkəsinin tamamilə fərqli prespektivləri var nəticədə. azərbaycanlılar rusları oxuduqca o çərçivədə də ilişib qalırlar. ədəbiyyatı o sanırlar.

bundan tamamilə əmin olmağıma kömək edən son hadisə bu idi: yaşlı bir qadın onun məsləhətinə qulaq asmadığım üçün mənə "axı sən mənə hörmət etmirsən? dediklərim sənin üçün mənasızdır? mənim həyatıma, yaşanmışlıqlarıma hörmət etmirsən?" demişdi. məndə cavabda onun həyatının mənim üçün olduqca sıxıcı olduğunu və mənim üçün heç bir marağının olmadığını və məsləhətini də ciddiyə almadığımı demişdim (ki normal şərtlər altında bir insana bunları deməzdim, məni o vadar etmişdi).
sonra dəhşətə düşən qadının qışqıraraq mənə dediyi bu cümlələr yuxarıda qeyd etdiklərimi bir daha təsdiqlədirdi: "sən necə insansan?! hələ o qədər də kitab oxuyursan. ayıb deyil? tərbiyəli ol biraz" və.s bənzəri sözlər demişdi.
mən də dedikləri qarşısında təəccüb və gülüşümü gizləyə bilməmişdim.

hər şey aydındı. belə insanlara görə ədəbiyyat sizi ədəbi, tərbiyəvi etməliydi. əxlaqlı etməliydi.
düzdü bu adamlar, çox oxumayıblar. mən də rus ədəbiyyatını tamamilə bitirməmişəm, ancaq oxuduqlaeım qədərilə gördüyüm budur. proqressiv ya da müasir rus ədəbiyyatından heçnə oxumamışam. ancaq bilinən ən məhşur klassikləri hamısı bir janra həbs olmuş əsərlərdir, pisdir demirəm, bəs deyil deyirəm.

yenə illər əvvəl atamla dalaşmalarımızdan birində mənə demiş olduğu "sənin yazacağın kitabdan nə olacaq? qanacaqsız, mərifətsiz, tərbiyyəsiz bir kitab" cümlələri də bunu təsdiqləyirdi. ona "tərbiyyəsizlərin də bir kitaba ehtiyacı var" deyə bilərdim, ona çox şey deyə bilərdim. ancaq heçnə demədim.
ədəbiyyat, tərbiyyəli olmaq məcburiyyətində deyil, ədəb mesajları vermək məcburiyyətində də deyil.

ədəbiyyat, güclü fikir inqilabı reallaşdırmamış rusların yazmış olduqları sıxıcı romanlarından çox daha möhtəşəm və geniş bir sənətdir.