24. qonşu və getdikcə bir-birimizə nə qədər çox bənzədiyimizin şahidi olduğum xalqdır. icazənizlə yazımı uzun tutub içimi və zəhlənizi tökəcəyəm. amma istəyən son abzası oxuya bilər, hətta istədiyi abzasdan başlaya bilər...çün, yazıboyu orada yazacağım heçnəyi təkzib etməyəcəyəm.

ilk dəfə 2009-cu ildə istanbula gəldiyimdə sonradan heçvaxt yaşamaq nəsib olmasa da öz məhəlləm kimi sevdiyim kadıköydə yeriyərkən qabağıma kilsə çıxdı. surp takavor erməni kilsəsi. həmin an keçirdiyim hissləri özüm belə yamsılaya bilmərəm. ağlım kəsən vaxtdan sorğulamış olsam belə liseydə milliyyətçilik yüklənmiş, yeniyetməliyinin kuliminasiyasında olan bir insan üçün qarışıq vəziyyətdə idim. önündəki meydanvari sahədə daşa oturub girib-çıxanları izlədim. "bıy içini zad eləyim..duduşbaşlar bizə qardaş deyir, sərhəd bağlamışıq deyir..amma mərkəzi bir yerdə kilsələri var". bir tərəfdən də "humanist" olmağa çalışıb milliyyətçilikdən də əl çəkə bilməyən duduşbaş olduğum üçün "bunlar əvvəldən burada yaşayanlardır. özlərini türk kimi hiss edirlərsə kilsələri niyə də olmasın?!" deyə düşünürdüm. türk kimi hiss etmək...hisss.kdir..

2 il sonra elə o tərəflərdə universitetə başladım. müəllim 80 nəfərin doluşduğu sinifdə, hamıdan kim hansı dilləri bilir deyə soruşurdu. tam olaraq kimdən çıxdığını bilmədiyim səs ispanca və ermənicə bildiyini dedi. bir qadın səsi . azərbaycanlı olduğumu bilən erməni olduğunu bilmədiyim bu tələbədən ilk imtahanlarda karandaş filan istəmişdim. gülər üzlə alış-verişimiz də baş tutdu. ara qarışdırmaq istəyən bir qisim dölbeyin türk gəlib soruşurdu, "erməniləri niyə s.kmirsiz?!", "siz ordan yardırın, biz buradan." filan. bizdən bəziləri tırkaya gedib ana-arvad girişirdi ermənilərə. mən isə getdikcə daha çox dəyişirdim. məncə müsbətə doğru.

xocalı mitinqi vaxtı məsullardan oldum. ülkücülərlə çay içmək filan. mitinqdə yaxamda görevli kartıyla gələnləri izləyirdim. bəziləri hepiniz ermenisiniz, hepiniz piçsiniz pankartı qaldırırdı. qaçıb aşağı saldırırdım. içimdəki mən özünə yer tapmırdı: bunlar nə danışır? bunlar həqiqətən də insanlar öldürülüb deyəmi buradadılar? həqiqətən də səmimi olaraq 20-ci əsrin ən dəhşətli soyqırımı olduğuna inanırlarmı? ən dəhşətlilərdən biri deyil, ən dəhşətlisi! səmimi olmaq, obyektiv baxmaq...əşşi..f.ck armenia!

qəribə idi. universitetdə bəzi bizimkilər mənə irad tuturdu erməni tələbə ilə gülər üzlə salam-sağolum olmağını. bir gün erməniylə kadıköydə rastlaşdım. əlimdə adolf hitlerin kitabı...mein kampf...salamlaşıb eyni avtobusa mindik. ikimiz də ehtiyat edirdik. qaçamaq baxışlar. və aha da kitabı gördü. ürəyi kadıköyün portağal suyu satıcısının aparatına ilişdi eləbil. gözündən "hass..yine mi aynı muhabbet?! laan, yoksa?!" suallarla təcahül-i arif etdiyini hiss eləyirdim. qısa cavablar filan. 4 il ərzində (hətta 5 il) milliyyətçi söhbətlərdən uzaq, bir-birimizə də məsafəli şəkildə bitirdik universiteti. sözüm onda yox...

səhv etmirəmsə 2-ci kursda avtobusla bir dostumla tiflisə yollandıq, 1 gün qalıb vətənə yola düşməkçün. avtobus avtovağzala yaxınlaşdıqca azalırdıq. 4 nəfər qalmışdıq. erməni olan bir sərnişin işçiyə verdiyimiz sualı cavablandırmağıyla söhbətimiz başladı. rusca verilmişdi sual. öz aramızda azərbaycanca danışdığımızı eşitdiyinə əminəm. türkcə danışmağa başladıq bununla. haralı olduğumuzu soruşdu. içimizdəki axmaq hiss türkiyəli dedirtdi. bizə kömək etdi, dostumuza zəng etməyimizçün telefonunu vermək filan. avtobusdan enəndə qabağımıza milliyyətçi gürcüstan azərbaycanlısı çıxdı. normal olaraq öz dilimizdə salamlaşıb qucaqlaşdıq. elə qucaqlaşarkən dostumun çiyninin üzərindən erməniylə göz-gözə gəldik. unuda bilməyəcəyim bir baxış idi. gülümsəmə, məyusluq, acizlik, hərşey var idi o baxışda.

atam milliyyətçi mühafizəkar olaraq tanıdığım, əslində isə ssridəki xalqlar dostluğu zehniyyətindən 90'lardakı siyasi dəyişikliklər nəticəsində fərqində belə olmadan vətənpərvər, müharibəyə səsləyən çıxışlar edən insanların arasına keçmiş insandır. çətin dövrlərin axına verilmiş insanlarından olmuşdur. səhv və ya düz olduğunu demək məsuliyyətinə girəcək gücüm yoxdur. bir gün fikirlərimi açıqladım. insanlara fərdi yanaşmamağın məntiqsizliyini, milliyyətə görə mühakimənin heç bir tutulacaq yanı olmamağını, qarabağ müharibəsinin aktiv və ya passiv davamediciliyinin hökumətlərin necə işlərinə yaradığını və s. kişi başadüşən kişidir. biraz sakit dayanıb mənə o vaxt kəndlərindəki, qonşu kəndlərdəki ermənilərlə hadisələri danışmağa başladı.
"70-ci illər idi. kənd soveti biz 2-3 nəfərə qonaqlıq verəsidi. bir baxdıq araq yoxdu. arağı hardan ala bilərik, axşam düşür. qonşu kənddəki erməni filankəs dayıdan. müavini ilə mən yollandıq erməni dayıgilə. pulu verib arağı götürüb gələsiyik. əlbət telefon yox, bir şey yox. onlar naz-nemət hazırlayırlar ki, birazdan gələcəklər mıxlayıb kayfımızı tutacayıq. bu başınadöndüyüm erməni dayı soruşasan ki, "arağımdan içmisiniz heç? bəlkə heç pisdi? pul verirsiz hələ." dilimə arı soxa...dedim "yox". "ara, gəl bir dadına bax" deyib soxdu bizə içəri. vurduqca vururuq. pəh...özü də nə araq. bir baxdıq ki, hava qaralır. dilə tutub araqları götürdük. pulu veririk, götürmür ki, götürmür. stepan deyir, şaumyan demir. güc-bəla, müavin gizlin süfrənin altına pulu qoyub araqları qoltuğumuza vurub gəldik yenə yeyib-içməyə."

bir gün otelimizə booking.com rezervasiyalı erməni ailə gəldi. yanvarın 5-i filandı. ilk dəfə erməni pasportuna toxunuram. önmühakimələrimdən qurtulmuş bir şəkildə qeydiyyatlarını aparıram. xanım çantadan sırf bizə verməkçün ta yerevanda paketlədikləri konfetləri çıxarıb verdi.
"eto dlya vas. s novom qodom!"
azərbaycanlı olduğumu sonadək demədim. gizlətmədim də..anladılarsa anladılar. orta statistik azərbaycanlı ailələrə necə də oxşayırdılar diqqətlə incələdikcə. yanlarındakı 8 yaşlı qız uşağına baxdıqca içimi hüzn əsir alırdı. bəlkə də axıra kimi nifrətlə böyüdüləcək. bəlkə də sevgilisi əsgərliyə gedəcək. cəbhədə və ya faktiki işğal olunmuş ərazilərdə xidmət edəcək. bizə lənətlər oxuyacaq, bəlkə də əri elə oradaca öləcək. bəlkə də uşaqlarını da elə böyüdəcək..bəlkə də...

bir neçə gün əvvəl oteldəki texniki bir nasazlıqla bağlı elektrik işçisi axtarmağa çıxdım. hamısı g.t atırdı gəlməməkçün, gəlməyə razı olan da çox yüksək qiymət deyirdi xırda bir işçün. nəhayət kiçik bir elektrikçi otağı tapdım. dayday aşağı bir qiymət dedi. razılaşdıq.
"otur, çay söyleyeyim. alet de o ara şarj alsın. yemek ister misin?"
çayın kafi olduğunu deyib oturdum. söhbət çay müşaiyəti ilə təkan götürdü. haralısan sualının cavabı eləbil başını hərlədi. "o..ooo...azeri ha..sumgayıt..bilir misin? orada yaşadım. bikaç sene. ilham...o aliyev n'apıyor? nasıl? memnun musunuz?" dayday bildiyin özünü itirdi. həmyerlisini görmüş qədər sevinsə də əsir düşmüş qədər qorxmuş, hərşeyini danışmaq istəsə də ss'lərlə qarşılaşmış partizan qədər məxfi...
mən: "devlet heryerde devlet, hukumetler de aynı b.kun lacivertlerinin farklı tonları..."
o: "köy binası var orda..şey...adı neydi..orada arsam var...şuan 100 bin dolar değeri..azeri ha...hehe..severim..hehe.."
m: "hala senin adına mı?"
o: "evet..çıkalım.."
yolboyu da söhbətimiz eyni şəkildə davam etdi..amma istəmədən çox boşluqlar buraxırdı, təzadlar çıxırdı özüylə bağlı hissələrdə..haralısan dedim...
+"e...e..elazığ"
-"abi, 90'ların başında mı çıktın oradan?"
+"evet. bir kadınla birlikte yaşıyorduk. buraya geldik. oturumunu da halletmiştim. kız kardeşi aklını çeldi. geri gittiler. bir de çocuğum var. orada okula gidiyor. göremiyorum" şübhəli baxdığımı hiss edib.."gidiyorum ara sıra, canım..heh..toprağa el koydu devlet gerçi..."
daydayla gəldik, işini canla-başla gördü. gedəndə də "bi' ara çaya beklerim" dedi getdi. bəlkə də vaxt tapıb gedərəm yanına. buraya da olmasa başqa uyğun bir başlığa entry girərəm.

son olaraq səhv etmirəmsə 2-3 il əvvəl idi. gürcüstandakı azrəbaycanlılar və ermənilər sərhəddə yığışıb mitinq eləmişdi. müharibə istəmirik deyə. hər iki tərəfin məlum televiziya kanalları qatılan həmyerlərini xain olaraq təqdim etmişdi.
nə isə... keçək sözümün canına...

yuxarıda yazdıqlarım daha çox milliyyətçilik başlığına uyğun gəlmiş olsa da, ermənilərlə qarşılaşmalarımdan, xatirələrimdən bəhs etdim. ermənilər də insandır yox. insan insandır. bu qədər sadə. daima düşmənliyin yaranmasında ermənilərin xain olması səbəb deyil. səbəb nə vaxt ki, siyasət bir millətə düşmən tələb edibsə hər dəfəsində ən yaxın keçmişdəki düşmənlik yaşamış xalqlardan istifadə edilməsidir. bu düşüncədə olanların hər iki tərəfdə də azlıqda qaldığını anlamayacaq qədər axmaq deyiləm, gələcəyin yaxşı olacağına inanacaq qədər xəyalpərəst də deyiləm. amma siz danışın, qardaşlıqdan, sülhdən, insanlıqdan...bəlkə kiməsə təsir edər...ən azı safınız bəlli olar, bir-birimizi tanıyarıq. umbaylayanlara inad!