4. məscid sözü alnı yerə qoymaq, hörmət göstərmək, əyilmək və dimdik ayaq üstə durmaq mənasındakı ''sücud'' məsdərindən düzəldilmiş ''səcdə edilən yer'' mənasında bir məkana verilən addır.
kitab, hədis və digər islami qaynaqlarda məscid kəlməsinin cami kəlməsi yerinə istifadə edildiyini görürük. tamamilə qurani bir termin olan bu söz digər formaları ilə birlikdə 28 ayədə qeyd olunur.
''şübhəsiz ki, (bütün) məscidlər allaha məxsusdur. allahdan başqa heç kəsə ibadət etməyin!'' kimi ayələrdə məscidlərin allaha aid məkanlar olduğu vurğulanır.
bu gün səudiyyə ərəbistanında məbəd (ibadət edilən yer) mənasında camidən çox məscid termini işlənir. amma bu onların cami terminini işlətmədiklərinə dəlalət etmir. çünki digər ərəb ölkələrində cami sözündən istifadə olunur. əslində ərəblər böyük məscidlərə ''əl-məscidul-cami'' deyirlər. amma bu birləşmənin cami qismi götürülərək zaman keçdikcə ''məscid'' şəklində işlədilməsi daha geniş yayılmışdır.
cami sözünə gəlincə bu da ''toplamaq'' mənasındakı ərəbcə bir məsdər olan ''cəm'' kəlməsindən düzəldilmişdir. buna görə də cami toplayan və bir yerə yığan mənalarını ifadə edir. cami sözü əslində ilk vaxtlarda sadəcə cümə namazı qılınan böyük məscidləri ifadə edən ''əl-məscidul-cami''(camaatı toplayıb bir yerə yığan məscid) birləşməsinin qısaldılmış şəklidir. bir sözlə, cami məscid ilə eyni mənanı ifadə edən, eyni məqsəd üçün inşa edilən yer deməkdir. zaman keçdikcə bu tərkibdəki məscid kəlməsi düşmüş sadəcə cami sözü işlədilmişdir. içərisində cümə namazı qılınan və xətibin xütbə oxuması üçün minbər olan məbədlər cami, içərisində minbər olmayıb cümə namazı qılınmayan yerlərə də məscid deyilmişdir.
yer üzərində insanlar üçün inşa edilən ilk beyt/məbəd kəbədir(ali-imran 3/96). hz.peyğəmbər də yer üzündə ilk məscidin məscidül-həram, ikincisinin isə məscidi-əl-əqsa olduğunu söyləmişdir.
bina şəklində ilk inşa edilən məscid hz.əbu bəkrin evinin həyətində inşa etdiyi məsciddir. bu məscid xüsusi olsa da, bir müsəlman tərəfindən inşa edilən ilk məscid kimi qəbul edilir. zaman keçdikcə müsəlmanların sayının artması və hicrətin olmasıyla camilərin sayı artmış, bölgədən-bölgəyə müxtəlif üslub və memarlıq formasında möhtəşəm məbədlər tikilmişdir. bunun bir nəticəsi kimi osmanlı xilafəti dövründə 3 növ məscid ortaya çıxmışdır. bunlardan sultanların inşa etdirdiyi böyük məscidlərə ''səlatini camilər'', başqa-başqa şəxslərin tikdirdiyi normal böyüklükdəki məbədlərə ''cami'', kiçik ölçüdə inşa edilərək sadəcə vaxt namazlarının qılındığı yerlərə isə ''məscid'' deyilmişdir.
hər şeydən əvvəl məscidlərin funksiyaları arasında ağıla ilk gələn onların bir məbəd yeri olmalarıdır. bununla yanaşı, əsri-səadətdə camilərin insanların faydasına olan hər şeyə açıq olduğunu görürük. çünki ibadət yalnız namazdan ibarət deyil. belə ki, məscidlərin insan həyatındakı yerini ən gözəl bir şəkildə nümayiş etdirən də məhz hz.peyğəmbər olmuşdur. o, başda təlim-tərbiyə olmaqla diplomatiya, ədalət, hüquq və iqtisadiyyat kimi dövlətin bir çox işini camidə həll etmişdir.
islamda ilk təlim-tərbiyə fəaliyyətləri məkkə dövründə darül-ərqamda başlamış, daha sonra mədinə dövründə məscidi-nəbəvidə ''əshabı-suffə'' adı altında sürətlənmişdir. yəni, bu məkanlar məbəd olmaqla yanaşı, eyni zamanda bir növ təhsil müəssisəsi vəzifəsini daşımışlar. dövlətin hərbi, iqtisadi, məhkəmə və siyasi işləri də yenə bu məsciddə müzakirə edilmişdir. hz.peyğəmbərin xarici heyətləri də camidə qəbul etdiyi məlumdur.
daha sonrakı dövrlərdə isə ev, məktəb, xəstəxana, hamam və iş mərkəzləri bir külliyə şəklində məscid və onun ətrafında tikilib.
fərqli simaları bir yerə toplayan, bir camaat formalaşdıran camilərdə əsl məqsəd ibadətlə birlikdə insanlar arasında qardaşlıq, birlik və bərabərliyi təsis etməkdir. camilər sadəcə bir ibadət mərkəzi deyil, birlik və bərabərliyin, sevgi və qardaşlığın da simvollarıdır.
quranda müşriklərin, daha geniş bir ifadə ilə qeyri-müsəlmanların məscidül-hərama yaxınlaşmaları qadağan edilsə də, mövzunun xırdalıqlarına təmas edən fiqh alimləri arasında bəzi fərqli görüşlər ortaya çıxıb. hənəfi alimlərinə görə, həcc və ya ümrə məqsədi daşımamaq şərtilə bunlar məscidül-həram da daxil olmaqla bütün camilərə daxil ola bilərlər. çünki onların bu cür ziyarətləri islamı anlamalarına və qəbul etmələrinə səbəb ola bilər.
malikilər qeyri-müsəlmanların hər hansı bir camiyə daxil olmasına icazə verilməyəcəyi görüşündədirlər.
şafi və hənbəlilərə görə isə məscidül-həram xaricindəki camilərə icazə ilə daxil ola bilərlər, ancaq həram bölgəsinin sərhədlərindən içəri daxil olmalarına icazə verilə bilməz.
hal-hazırda hərameyi-şərifeynin idarəsində səudiyyə ərəbistanında hənbəli fiqhi tətbiq olunduğu üçün məhz bu məzhəbin görüşü istiqamətində tədbirlər alınıb.
namaz qılmaq baxımından məscidlərin ən fəzilətlisi hənəfi, şafi və hənbəli məzhəblərinə görə ardıcıllıqla məscidül-həram, məscidi-nəbəvi və məscidi-əqsadır.
fəzilətləri bir çox hədisdə dilə gətirilən bu 3 məsciddən sonra böyük və camaatı çox olan məscidlər gəlir. ancaq bu camilərə getmək səmt və ya məhəllə camisinin camaatsız və mətruk yəni boş qalmasına yol açacaqsa, məhəllə camisində namaz qılmaq daha fəzilətlidir.