2. yevgeniy zamyatin 1921-ci ildə yazdığı “biz” adlı romanıyla aldous huxley, george orwell, kurt vonnegut, ursula k. le guin kimi yazıçılara dərindən təsir etmişdir...roman, zamyatinin yaşadığı dövrün siyasi və ideolojik konyunkturasına müxalif fikirlər səsləndirmək üçün qələmə aldığı tənqidi mahiyyət daşıyan bir əsərdir... utopiyalar çağı da adlandırılan bolşevik inqilabının ilk illərində, rus xalq ədəbiyyatında köklü və güclü bir ənənəyə sahib həcv və satira yoluyla utopiyaları tənqid edən zamyatin, əsərində qaranlıq bir gələcək quruluşunu təsvir edərək, dünya ədəbiyyatına yeni bir janrı- distopik romanı- hədiyyə etmişdir...
romandakı hadisələr 26.cı əsrdə cərəyan edir və olan-bitəni romanın protagonsti d-503’ün gündəliklərindən oxuyuruq ...uzun sürən müharibələrin sonunda dünya min ildir “tək-dövlət”in totalitar rejimi altında idarə olunur...hər şeyin dövlət tərəfindən nəzarət edildiyi bu dünyada insanları adlarıyla deyil, rəqəmlər ilə çağırırlar...hər tərəfdən divarlarla əhatə olunmuş şəhərlərdə yaşayan, divarların arxasında nələrin(kimlərin) olduğunu bilməyən, bütün günlük həyatları dövlət tərəfindən proqramlanmış bir cəmiyyət tablosu rəsm etmişdir zamyatin...insanların yaşadığı evlər, jeremy benthamın panoptikon həbsxanasına bənzər şəkildə şüşədən tikildiyinə görə insanlar davamlı olaraq göz nəzarətindədir...şəxsi həyat məfhumu tamamilə ortadan qalxmışdır...insanların cinsi həyatı- ki buna daha “cütləşmə” demək daha yerinə düşər-belə tamamilə dövlət nəzarəti altındadır...sevişmək istəyən insanlar büroya müraciət edir, qarşı cinsdən biri ilə qeydiyyatdan keçərək çəhrayı rəngdə bir talon aldıqdan sonra cütləşmə mərhələsinə keçilir...xoşbəxtçilikdən əvvəlcədən müəyyən olunmuş gün və saatda reallaşan bu akt zamanı yataq otağını çəhrayı pərdələrlə örtməyə icazə verilir...
romanın süjet və fabulası haqqında çox yazıb spoiler vermək istəmirəm...tənqidi nəzərdən yanaşsaq, zamyatin’in “biz”i 1917-32-ci illər arasında burjua təsirindən tamamilə arınmış, yalnızca proletar sinifə məxsus sənət proletkult (пролетарские культур­но-просветительные организации) hərəkatının cəmiyyət üçün fərdlərin fəda edilməsinə dayanan utopik düşüncənin parodiyasıdır…1924-cü ildə əsərin ingiltərədə yayınlanmasından sonra zamyatin sovet ittifaqını tərk etmək məcburiyyətində qaldı…əsər büroktratik sovet dövlət mexanizmi üçün o qədər təhlükə əxz edirdi ki, “biz” rus dilində ilk dəfə 1988-ci ildə nəşr oldu…buna baxmayaraq ”biz” romanını əslində bütün bir rejimə qarşı yazılmış roman olaraq dəyərləndirmək səhv yanaşma olardı…istər zamyatin, istərsə də onunla eyni aqibəti paylaşan yazıçılar (məs., bulgakov, platonov, şklovski kimi yazıçılar) sosialist sistemi deyil, sistemin tətbiqində ortaya çıxan əyər-əksikləri, qüsürları tənqid edirdilər...orwell’in deyimiylə desək : “ zamyatin müəyyən bir ölkəni deyil, industrial cəmiyyətin hədəflərini qiymətləndirmişdir. kitabın mövzusu əslində makinadır, yəni insanların lampasından düşüncəsizcə çıxardığı və təkrar lampaya tıxabilmədiyi o cin.”...
ümumiyyətlə, romanın səsləndirdiyi siyasi, fəlsəfi və ictimai tənqidi fikirlərin dəqiqliklə işlənməsinə rəğmən, istər süjet xəttinin və obrazların dərinləməsinə işlənməməsi, təfərrüatların, yan hekayələrin əksikliyi romanın ədəbi dəyərini düşürən faktorlardır...buna baxmayaraq, istər tarixi əhəmiyyəti, istərsə də ələ aldığı mövzuların günümüzdə belə öz aktuallığını qoruması baxımından oxunmasını məsləhət görərdim...