1. zərdüştlük haqqında dəqiq bilinən çox az şey var. 3-7-ci əsrlər arasında sasanilərin rəsmi dini olmuşdur. sonradan müsəlman istilaçıların yıxıcı hücumları nəticəsində geriləsə də, sadiq inananları dağ yerlərində və səhralardakı məkanlarda təqiblərə baxmayaraq 1000 il boyu varlıqlarını davam etdiriblər. zərdüştlər 10-cu əsrdən hindistanda bombey ətrafında toplanaraq parsilər (farsilər) olaraq adlandırılan qrupu meydana gətiriblər. zərdüştlüyün yaxşı və pis, cənnət və cəhənnəm, mühakimə, diriliş və azad iradə ilə əlaqədar fikirləri xristianlıq, islam və yəhudilik inanclarına təsir etmişdir.
zərdüştlüyə inanan insanın varoluşu qavrayışı, təməldə dinin ilk zamanlarındakı rədd edilmə və təqiblər zamanı sıx tutunduqları şən və yaşama eşqiylə dolu bir qavrayışdır. zərdüşt tanrı ilə birbaşa əlaqə qurduğunu iddia edən bir iran peyğəmbəri idi. fikirlərində yaxşı ilə pis arasında daimi bir mübarizənin olduğunu və insanın yaxşı ilə pis arasında seçim edə bilmə azadlığının olduğunu bildirir. zərdüştlük təlimi zərdüştün özünün yazdığına inanılan və dualarla birlikdə bir hissəsi bugünə gəlib çatan, zərdüştlüyün müqəddəs kitabı avestadadakı 17 gathada toplanmışdır. iran çoxtanrılığını rədd edərək, ahuralardan birini böyük tanrı mərtəbəsinə yüksəltdiyi üçün zərdüştün təktanrılığın ilk peyğəmbəri olduğu iddia edilir. zərdüştlüyün təktanrılı din olması məsələsi isə mübahisəlidir, bugün də elmdə bu məsələ üzərindəki mübahisələr davam edir.
əslində zərdüştlüyün təktanrılı bir din kimi göstərilməyi düzgün deyil. bu səhv əsasən 1850-ci illərdə gathaları tərcümə edərkən onları zərdüştün iman bəyanı və təlimi kimi təqdim edən dilçi martin haug-un əsərlərindən qaynaqlanır. haug gathaların mütləq bir təktanrıçılığı ehtiva etdiyini və din adına qurban kəsməyi rədd etməsi şəklində şərh etmişdir. halbuki bu o vaxt hindistandan konfransı izləməyə gələn farsilərin adət və ənənələrinə və inanclarına tərs idi. houg fikirlərini yaşayan adət ənənəni və ikinci dərəcəli yazıları diqqətə almadan, tamamən gathaların tərcüməsi olə bağlı bir neçə dilçilik qaydasına əsaslandırmışdı. 1880-ci illərdə e.h. west farsi rahibləri ilə məsləhətləşərək və adət ənənəni diqqətə alaraq bir neçə ikinci dərəcəli zərdüştçü yazını tərcümə etdiyində, məlum ikilik inancı adət ənənəyə daha yaxın və gathalar haqqında haug-un müdafiə etdiyindən daha fərqli bir anlayış gətirən, fərqli bir zərdüştlük anlayışı ortaya çıxdı.
növbəti mübahisələrdəki əsas mövzu, zərdüştün kainatın təməl ikiliyi vurğusu ilə ilahiyyatını təktanrılı olaraq ifadə edən sonrakı fikirləri arasındakı gərginlikdən qaynaqlanır. mübahisələr zərdüştçü ilahiyyatçıların düşündürən bir çox çətinliyi də gündəmə gətirib. məsələn, zərdüştlüyün yaxşı və pis olaraq iki prinsipi fərz etdiyi qəbul olunduqda, bunların bir-birinhərdən tamailə ayrı olub olmadığı və hər birinin vəziyyət və qaynağının nə olduğu gəlir ağla. əgər hər prinsipin ayrı-ayrılıqda tanrı olduğu iddia edilsə ya tektanrılıq mövzusu olmayacaq, ya da hər iki prinsipdən daha üstün bir tanrının varlığına baş vuraraq inancın yenidən formalaşdırılması gərəkəcək.
zərdüştün öz fikirlərinin tam xarakteri haqqında çox az mütləq dəqiqliyi olan nəticə çıxarmaq olar. bunun səbəbi qaynaqların nöqsanlı olması və tərcümə çətinliklərinin olmasıdır. öz yazıları, gathaların bugünə qədər qorunan hissələri və avestanın geri qalan hissəsini müxtəli yollarla tərcümə etmək olar. lakin avestadan əlimizdə olan hissələr bir neçə əsrə yayılmış yazılardır və nəsillər boyu rahib və möminlərin etdiyi dəyişiklikləri ehtiva edir. nəticə olaraq bəzən öz içində ziddiyətə və qarışıq duyğulara düşən, zərdüştlüyün tarixi ilə də əlaqələndirilməsi gərərkən, sistemsiz yazı kütləsidir.
zərdüştün yaxşılıq tanrısı, gördüyünü iddia etdiyi, tək və həqiqi tanrı ahura mazdadır. mazdanın qarşısında pisliyin cisimləşdirilmiş halı olan angra mainyu yer alır. mazda yaşamı düzgün edən və yaradıcı olan hər şeyi, həqiqəti bəsləyən, yaşamın yaxşıya doğru tənzimləməsini təşkil edən, yerüzü və yaratdıqlarına çobanvari bir qayğı göstərən bütün fəaliyyətləri özündə ehtiva edir. angra mainyu isə yıxımı, yalanı və qan tökməyi, çobanvari yaşamdansa köçəri soyğunçuluğun yaşam formasını təmsil edir. bu iki varlıq zərdüştün rədd etdiyi hind-iran çoxtanrıçılığında olan iki cür tanrıdan: ahuralar və daevalardan törəmişdir. zərdüşt daevaları yalanın və pisliyin yolunda gedınlər olaraq rədd edərkən, ahuralar arasından ahura mazdanı tək tanrı olaraq mənimsəmişdir.
zərdüştçülük şərhçiləri bu nöqtədə bir-birlərindən ayrılırlar. zərdüştlüyün dua kitabı yasnada biri pis digəri isə yaxşı olan iki ruhdan danışılır. məsələn: "varoluşun başlanğıcında müqəddəs olan pis olana dedi: nə fikirlərimiz, nə təlimlərimiz, nə iradələrimiz, nə seçimlərimiz, nə işlərimiz, nə inanclarımız, nə də ruhlarımız uyuşmur". burda açıq olmayan iki ruhun mazda ilə hansı əlaqəsinin olduğudur. bəzən yaxşı ruhdan mazdanın oğlu olaraq bəhs edilir, bəzənsə iki ruh əkiz olaraq göstərilir. amma bu pislik ruhunun yaxşılıq ruhu qədər mazdanın övladı olduğu mənasına gəlir ki, bu da pisliyin yaradılmasını tamamilə yaxşı olan bir tanrıya aid edildiyi mənasına gəldiyinə görə qəbul edilə bilməz. bu çətinliyin aşmağın, yasnanın bölümlərindən çıxarılabiləcək yolu, mazdanın öz yollarını seçən iki ruhu yaratmış olmasıdır. bu, pisliyi seçən ruhun pis bir ruh olaraq deyil, seçmə azadlığı olan bir ruh olaraq yaradıldığı anlayışını mümükün edir. şərhçilər zərdüştün heç bir yerdə tanrıya pisliyi yaraşdırmadığını vurğulayırlar.
zərdüştlük inancının mütləq bir təktanrılıq ehtiva etdiyini iddia edənlər, yasnadan, ahura mazdanın, məsələn "müqəddəs ruh vasitəsi ilə hər şeyin yaratıcısı" olduğunu söylədiyi bölümləri göstərirlər. fikirlərdəki ikiliyi əsas olaraq alanlar isə, mazdanın üstünlüyünü rədd etmədən, zərdüştün bütün təlimində əsas olan yaxşı və pisin, mazda ilə angra mainyu-nun ziddiyətlərini vurğulayırlar. zərdüştlüyün, "biri yaradıcı biri yox edici olan iki ilk prinsipin varlığı haqqında şuphə etməyin" deyən ilk zaman elmihalını xatırladırlar. zərdüştlüyün dini yaşam və dinin tətbiqinin bu ziddiyət çərçivəsində qavrandığını bildirirlər.
mazda dünyanı yaratmaqla, pisliyi meğlub etmək və dünyanın yetişməsinə kömək etmək üzrə daha az vacib olan 6 ilahı, cömərd ölümsüzləri də yaradmışdır. bu varlıqlar ahura mazdadan alt seviyyədə idilər, amma onlara ibadət edilməli və dua edilməli idi. mazdanın sahib olduğu xüsusiyyətlərin cisimləşdirilmiş halları idilər: müdriklik, düzgünlük, məqsəd, həqiqət, bütünlük və sədaqət. dünyanın bəslənməsi və baxımı onların təmsil etdikləri kəramət və qüdrətlərlə bağlı idi.
nəticə olaraq, ənənəvi zərdüştçülük ahura mazdanın en yüksək və tamamən yaxşı amma mütləq tanrı olmadığını öyrədir. angra mainyu isə yaxşılığın qarşısına yerləşdirilmiş və cəsarət və qərarlılıqla qarşı durulması gərəkən bir pis qüvvədir.
bu gün her biri təxminən 17000 nəfər olan en böyük iki zərdüşt camaatından biri hindistanda (bombey) və irandadır. həmçinin london, toronto və los angeles-də 2-3 min nəfərlik farsi qrupları da var. bu camaatlar zərdüşt tərəfindən qurulmuş ayinləri icra edirlər: gündə 5 dəfə qısa müddətli ibadətlər və hər il ahura mazda, altı comərd ölümsüz və yeddi varlığa ithaf olunmuş 7 sevincli bayram. bu bayramlardan ən vacibi novruzdur. güllər, yeni paltarlar və boyalı yumurtalarnan yeni bahar bayramını və diriliş fikrini bayram edirlər.
zerdüştçü gündə 5dəfə ibadət forması müsəlmanlar tərəfindən mənimsənilmişdir, zərdüştçü etika isə xristian incilinin məsəllər kitabı ilə müqayisə olunmuşdur.

qaynaq:
boyce, mary, a history of zoroastrianism, leiden, bull, 1975
duchesne-guillemin, j., religion of ancient iran, tərcümə k.m. jamasp asa, bombay, tati-press, 1973