56. fəlsəfədə ən geniş müzakirə olunan məsələlərdən biridir. allah varmı? varsa necə sübut oluna bilər? bu barədə fikir ayrılığı müxtəlif baxışların yaranmasına səbəb olmuşdur. təxminən 20- ə yaxın (bəlkədə çox) sübut məlumdur. bunları konkret sübut adlandırmazdan əvvəl bir cəhd kimi də dəyərləndirmək olar. bu sübutlar arasında ən geniş yayılanları bəşəri sübut, teleoloji, kosmoloji , və ontolojidir. bəşəri sübutda deyilir ki, əgər yüzillər, minillər boyunca insanlar allaha inanıbsa, deməli bu qədər insan (söhbət milyonlardan,milyardlardan gedir) yanıla bilməz. lakin bu sübut ağlabatan olsa da, antitezis qoyulur: yüzillərdir insanlar yerin tısbağa üzərində olduğunu düşünürdülər. bəs nə oldu? yanıldılar. digər sübut teleoloji sübut adlanır. teistlər iddia edir ki, hər şeydə bir nizam, uyğunluq vardır. fəsillərin bir birini əvəz etməsi, yaxud insanın bədəni, gecə-gündüz yaxud ilin ayları, və s bunun kimi şeylər nizamdır. allah tərəfindən tənzimlənib, nizamlanıb. lakin bu sübutunda antizesisi var. belə ki, əgər insan əzəldən 3 gözlü olsaydı, 2 ağızlı və s. bu indiki situasiya üçün nizam sayılmayacaqdımı? yaxud yağış göydən yerə deyil yerdən göyə fışqırsaydı bu nizam olmayacaqdımı? vulkanların püskürməsi, zəlzələlər budurmu nizam? ümumiyyətlə nizam nədir axı?nizam nisbi anlayışdır. digər sübut digərlərinə nisbətən daha ağlabatandır bu kosmoloji sübut adlanır. allahın varlığı səbəb-nəticə əlaqəsiylə sübuta yetirilməyə çalışılır. belə ki, bu sübutda deyilir: heç bir şey öz özünə mövcud ola bilməz. hər şeyin bir səbəbi var. deməli, bu səbəb allahdır amma onun səbəbi yoxdur və o, özü özünün səbəbidir. necə ki quranda deyilir: "allah doğmayıb, doğulmayıb". bu sübutun da antitezisi var. və deyilir: bu səbəblər zəncirində, hər şeyin bir səbəbi varsa, niyə də allahın səbəbi olmasın. teistlər deyirki, allahın səbəbini axtarmaq absurd və mənasızdır. çünki onu tapsaq belə, yenə bir sual ortaya çıxacaq bəs onun səbəbi? sonra onu da tapsaq yenə eyni sual ortaya çıxacaq. təsəvvür edin belədir: allah-onun səbəbi (x1 qüvvəsi)->x1 in səbəbi x2 qüvvəsi-> x2 nin səbəbi x3 və s. göründüyü kimi sonsuzdur və bu zəncir uzanıb gedir. amma antitezis də bir o qədər sağlam və möhkəmdir. deyilir: əgər allahın varliginda səbəb axtarırıqsa və bu səbəblər zəncirində sonsuzluğu dəlil gətirərək dayanır və onu sübuta yetirdiymizi düşünürüksə, yanılırıq. bəlkə problem insan idrakının məhdudluğundadır, biz sonsuzluğu dərk edə bilmirik. digər tərəfdən, əgər allahın səbəbini axtarmaq bizi sonsuzluğa aparırsa, niyə də buna cəhd edirik. qoy elə allah özü özünün səbəbi olduğu kimi, ən son çıxış nöqtəsi kimi dünyanı götürək və orda duraq. qoy elə dünya bizim səbəbimiz, özü də özünün səbəbi olsun. niyə məhz allah? digər bir sübut ontoloji adlanır və ən geniş yayılmışıdır. deyilir ki, əgər allah anlayışı varsa deməli allah da varməsələn bunun kiçmi : allah yoxsa nəyi inkar edirik?. antitezis isə belədir. anlayışın olması heç də onyn varlığının olması anlamına gəlmir. məsələn təpəgöz, əjdaha, frankşteyn kimi anlayışlar var amma belə varlıqlar yoxdur.
ümumiyyətlə fəlsəfədə bu məsələ hər zaman diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. hətta akvinalı foma da allaha 4 sübut verir və kant sonradan bu sübutları kökündən məhv edir. istənilən halda. fikir ayrılığı həmişə olub, hər zaman da olacaqdır.