1. ssri-nin dağılması “marksizm öldü” fikrini ortaya çıxartmışdı. 1917-ci il inqilabları ilə əsası qoyulan və 1922-ci ildə qurulan ssri, sistemin çatışmazlıqları ucbatından 1991-də dağıldı. 1980-ci illərin sonuna yaxın qərb bloku ilə girdiyi silahlanma yarışında məğlub oldu və bu da sovetlərin iqtisadiyyatında təmir olunmayacaq yaralar açmışdı. bu yaralar ssri-nin dağılmasındaki bir çox səbəbdən sadəcə bir neçəsi idi. bir çox kitap və məqalələrdə ssri-nin çökməsinin marksizmin sonuna işarə elədiyi iddia edilir. francis fukuyama’nın tarixin sonu [the end of history][1992] kitabı, marksizmin sonu olduğunu deyir. lakin ssri-nin dağılması marksizmin sonu deyil. ona görə ki, leninin dövründə əsası qoyulan və stalinin hakimiyyətə gəlməsi ilə daha da güclənən bürokratik kollektivizm ya da totalitar kommunizm ilə marks’ın iddia etdiyi marksizmə gedən demokratik yol arasında fərqlər var. çünki sovetlərdəki kommunizm marks’ın dediyi kommunizm deyildi. yəni əsl kommunizm deyildi. ona görə də, sovet kommunizminin dağılmasının günahını marks’a və marksist teoremə yükləmək düzgün deyil.
əslində marks yox, jean-jacques rousseau, hegel və sağ hegelcilər sovet totalitarizminin mənəvi atalarıdırlar. bundan əlavə marksın sosyalizm və demokratiya anlayışı, sovet kommunizmiylə, leninizm ilə, stalinizm ilə ya da hansı ad olur olsun ssri-də çökmüş olan totalitarizm ilə uyğun deyil. lakin marksist teoremlə sovyet kommunizminin niyə dağıldığını açıqlamaq olar. yoxsa biz sovyet kommunizminin yaratdığı problemləri marksizmə yükləməklə, marksın hətta leninin fikirləşdiyi sosyalizm ilə sovet kommunizminin arasındakı fərqin üzərini örtdüyü qədər, marks, lenin, stalin və digər sovet liderlər arasındaki fərqidə örtmüş olar. lenin professional inqilabçılardan ibarət gizli bir partiya quraraq 1917 inqilabını həyata keçirdi. və bu partiyanı müdafiə etmiş, ona geniş hüquqlar vermişdi. lakin marks’ın dediyi isə başqa idi. marks deyirdi ki, inqilab xalq demokratiyası ilə sırf işçi sinfinin öz fəaliyyəti ilə olmalıdır. bunun əksinə isə leninin bolşevik partiyası hakmiyyəti ələ keçirdi, iqtidar və hüquqları öz əlində cəmləşdirdi. lenin ilə stalin arasında da fərqlər var idi. lenin hakimiyyəti bir partiyanın əlində saxlamaqla qisməndə olsa demokratiya yaratmışdı, bəzən seçimlərdə məğlub olmuştu, yəni bolşeviklərin dediyi “demokratik mərkəziyyətçilik” qurmuşdu. stalin isə tək partiyalı sistemi ləğv edərək, tək adam qaydasını qoymuşdu. və bununlada sitemdə dərin korlanma, iqtisadi səmərəsizlik və durğunluq yaradan və sovet rejiminin sonda çöküşünə səbəb olacaq dövlət sosyalizminin stalinist bürokratik formasını başlatmışdı.
ssri-dəki mətbuat azadlığına icazə verilməməsi, hər yerdə senzuranın olması, sovet kommunizminə qarşı olan bir sözün belə işlədilməsindən qorxulması, sovet totalitarizminin mənəvi atası olan rousseau fikirlərindən qaynaqlanırdı. bu da marks ilə fərqi ortaya qoyur. indi isə fikir, mətbuat azadlığı olmayan sovet kommunizmi ilə əlaqələndirilən marksın mətbuat haqqındakı fikirləri:

"azad mətbuat bir xalqın ruhunun hər yerdə olan oyanıq gözüdür, bir xalqın özünə olan inancının cisimləşməsidir, fərdi dövlətə və dünyaya bağlayan açıq halqadır, maddi mübarizələri intellektual mübarizələrə çevirən və onların kobud maddi formalarını ideallaşdıran bir cisimləşmiş mədəniyyətdir. azad mətbuat bir xalqın özünə qarşı dürüstcə günah çıxarmasıdır, və günah çıxarmanın bağışladıcı gücü yaxşı bilinir. azad mətbuat bir xalqın özünü görə biləcəyi bir ruhi aynadır, və öz özünü araşdırma müdrikliyin ilk şərtidir. azad mətbuat, hər evə hava qazından daha ucuza təmin edilə biləcək olan dövlət ruhudur. azad mətbuat çox istiqamətlidir, hər yerdə tapılır, hər şeyi bilir. azad mətbuat gerçək dünya haqqında hər vaxt məlumat yığan və daha böyük bir mənəvi zənginliklə gerçək dünyaya geri dönən və gerçək dünyanın ruhunu yeniləyən ideal dünyadır." [marx and engels, 1975, 164-165]

bu fərqlərdən sonra bu nəticəyə gəlmək olar ki, totalitar kommunist dövlətlərə təsir edən marks deyil rousseau’dır. əlavə olaraq hegelcilər və sağ hegelcilərdə, müasir totalitar dövlətin qanuniliyini rousseau’nı izləyərək dəstəkləmişdilər. hegel üçün dövlət, ağıl və azadlığın cisimləşməsi, vücud tapması idi. hegelin: “insan bütün varlığını dövlətə borcludur” sözündən də nə demək istədiyini başa düşmək olar. sağ hegelcilər də deyirdilər ki, demokratiya xaos yaradacaq. yalnızca dinin təsdiqlədiyi güclü bir dövlətin, nizamı və sabitliyi təmin edə biləcəyinə inanırdılar. burada mühafizəkarlığın da təsiri görülür. bu fikirlər totalitar dövlətin qurulması üçün lazım olan hər şeyə malikdir.
stalinin totalitar rejimi, “tək ölkədə sosyalizm” fikri, tək adam qaydası ssri-nin dağılmasında rolu olmuşdur. artıq iqtisadiyyatdakı durğunluq 1980-ci illərin sonunda ssri-ni çıxılmaz vəziyyətə salmışdı. mixail qorbaçovun hakimiyyətə gəlməsi ilə 1985-ci ildən başlayaraq gerçəkləştirilən perestroika yəni, iqtisadi “yenidən qurulma” və glasnost yəni, “açıqlıq” şüarları ilə edilən islahatlar sadəcə, sistemin qüsurlarını ifşa edərək dəyişim tələbini gücləndirdi və ssri-nin dağılmasını sürətləndirdi. alex tocqueville’nin 1789’dakı fransa üçün dediyi kimi:“pis bir hökümət üçün ən təhlükəli an, hökümətin, yollarını təmir etdiyi andır.”

bir də bu yazılanlara əlavə olaraq bunu yadda saxlasaq yaxşı olar. marks kapitalizmin çöküşü, işçi sinfinin inqilabı, kommunizmin hakimiyyəti ilə bağlı çox dəqiq və deterministik fikirlər irəli sürmüşdür. lakin kapitalizmin elastikliyi və özünü yenidən qurmadakı uğurunu düzgün analiz edə bilməmişdir. marksın bu mövzudakı uğursuz olduğu, yanlış fikirlər irəli sürdüyü qəbul edilməlidir.

son olaraq yazılanlardan, birdə, bu nəticəni çıxara bilərik ki, sovet rejiminin dağılması marksizmin ölməsi demək deyildi, elə sadəcə sovet rejiminin dağılması idi. yəni hələ də ümidləri olanlar var ən azından.

əlavə:
max horkheimer "azadlıq və ədalət, dialektik konseptlərdir, marks isə bunların fərqində deyildi" deyir. daha çox azadlıq, daha az ədalətə, daha çox ədalət isə daha az azadlığa səbəb olur və bir insan nəyin daha yaxşı olduğunu müəyyən edə bilməz.