müharibə səbəbi yenə də Qarabağ və Naxçıvan üzərində haqq iddiaları olmuşdur. Müəyyən mərhələlərdə Osmanlı imperiyası və Britaniya imperiyası da qoşulmuşdur. (bax: qafqaz islam ordusu) (bax: dunsterforce)
Azərilər və ermənilər arasında toqquşmalar hələ 1905-ci il fevralda bakıya, avqustun 5-ində şuşada başlamışdı. 1918-ci il martında daha da qızışdı.
Belə vaxtda musavat partiyası bolşeviklər tərəfindən pan-turkizm ilə ittiham olunur. 9 mart 1918-ci ildə bakıya gələn generalı Talışinski və bir neçə zabitlərin həbs olunması azərilərdə anti-sovet hissləri artırır. Bir neçə gün sonra bolşeviklər müsəlmanların silahlanıb üsyana hazır olduqları xəbərini alır və 30 mart soyqırımı baş verir. 12 min azərbaycanlı qırılır (bakı).
Eyni vaxta qafqaz islam ordusu və bakı kommunası qərbdə, gəncə yaxınlığında önəmli döyüşlərdə olur. Ənvər paşa içərilərə doğru irəliləyir, Yevlax və Ağdaş döyüşlərində qalib gəlir.
Dunsterville isə 6 həftəlik bakı işğalından 14 sentyabrda irana doğru geri çəkilir. ermənilərin böyük hissəsi də britaniya qüvvələri ilə bakıdan qaçır. 15 sentyabr bakıya girən nuri paşa burada 10-20 min ermənini etdikləri əməllərə cavab olaraq qırdırır. bundan sonra, nəhayət, azərbaycanın paytaxtı gəncədən bakıya köçür. mudros müqaviləsi (hansı ki, osmanlı ilə müttəfiqlər arasında orta asyadaki düşmənçiliyə son qoymuşdur) bağlandıqdan sonra qafqaz islam ordusu yerini (baxma: triple entente)yə (fransa, birləşmiş krallıq, rusiya) vermişdir. başına isə britaniyalı general W.Thomson (bakının ordu valisi) keçmişdir. onun əmri ilə 17 noyabrda 1000 commonwealth əsgəri də bakıya gətirilmiş, hərbi vəziyyət qurulmuşdur.
1918-ci ildən başlayaraq ermənilər qərbdə bir neçə dəfə andranik ozanianın başçılığı ilə şuşaya hücumlar etmişdi. qarabağ dağlıq respublikası qurulmuşdu. ermənilər qərbdə osmanlı ordusuna qarşı dirənirdi. mudros müqaviləsindən sonra osmanlının geri çəkilməsi ozanian'a möhkəmlənmə və şərqə doğru genişlənmə imkanı yaratdı. mudros müqaviləsinin imzalanmasından bir qədər sonra andranik yanvar 1919-da şuşaya doğru yürüşə keçir və yoldaki 9 kəndi işğal edir. zəngəzurdan şuşaya, dağlıq qarabağın baş şəhərinə, doğru irəliləyərkən bakıdakı britaniya ordu komandası andranikə zəngəzura geri çəkilməsini istəyir və qarabağ münaqişəsinin paris sülh konfransında (həmçinin, Versailles peace confrence, birinci dünya müharibəsinin qaliblərinin məğlub olan tərəf üçün tələblərini irəli sürdüyü konfrans. birinci dünya müharibəsinin sonunu hazırlayan konferans) həll olunacağını bildirir. Andranik zəngəzura geri çəkilir və britaniyalılar bölgəyə azərbaycanlı pan-türkist (bax: xosrov bəy sultanov)u təyin edir. bölgədəki bütün qalxışmaları əzməyi əmr edir. sultanov növbəti gün erməni kəndlərinə hücum etməyə başlayır. şuşada və xankəndidə azəri qarnizonunu artırır və zəngəzur və qarabağdaki ermənilər arasında bağlantını kəsmək üçün erməni kəndlərini dağıdır.
1918-ci ildə naxçıvanlılar (baxma: cəfərqulu xan naxçıvanski) ətrafında üsyana qalxır, paytaxtı naxçıvan olan araz respublikası qurulur. bu dövlət 1919-cu il may ayına kimi mövcud olur, 1919 may-iyun ayında isə Drastamat Kanayanın başçılıq etdiyi ermənilər tərəfindən işğal olunub dağıdılır. bundan sonra azəri-osmanlı qüvvələri iyunun 10-unda yenidən naxçıvanı ələ keçirir.
1920-ci ilin martında şuşada ən böyük toqquşmalar oldu və deyilənə görə 22 və 26 martda şuşada 20-30 min erməni qırılıb.
1920-ci ilin aprelində 11-ci qızıl ordu bakının təslim olmasını istəyir. bakı sovet ordusuna təslim olub sovetin tərkibinə qatılır. bakıdakı xaosdan istifadə edən ermənilər fürsəti qaçırmayıb yenidən işğallara başlayır. bütün naxçıvan, qazax-şəmşəddil, zəngəzur, şuşa və qərbdəki bir çox önəmli şəhərlər ələ keçirilir. kommunistlər ermənistanda çevriliş eləməyə çalışır, lakin alınmır.
1920-ci il noyabrında qızıl ordu ermənistana daxil olur və ermənistanın da ələ keçirilməsi ilə 1918-1920 ermənistan-azərbaycan müharibəsi sovetin qələbəsi ilə başa çatır.
mənbə
