4. zərdüşt peyğəmbərin adı ilə bağlı olan təlim, din. zərdüştlüyü, onun mahiyyətini anlamaqçün zərdüştü tanımaq labüd hesab olunur. bir sıra tədqiqatçılara görə, zərdüşt e.ə 1000-600 cü illər arası yaşamış, öz təlimini görüntüyə gətirmişdir. zərdüştün doğulduğu yer, həmçinin mili mənsubiyyəti həmişə müzakirə mövzusu olmuş, müxtəlif fikir ayrılıqları yaratmışdır. avestada yasna bölməsində zərdüştün doğulduğu yer olaraq arran göstərilir. bu isə azərbaycan respublikasının aran bölgəsinə işarədir. iran tədqiqatçıları isə zərdüştün urmiyalı, türk olduğunu deyir, bu mövqedən çıxış edirlər. istəbilən halda, zərdüştün azərbaycanlı olduğunu qəbul edib, məhz buradan yola çıxsaq, zərdüşt haqqında kifayət qədər maraqlı məqamları aşikara çıxara bilərik.

zərdüşt ruhani ailəsində doğulmuş, ruhani təhsili aldıqdan sonra 15-16 yaşlarında bir ruhani kimi həqiqət axtarışına çıxmışdı. zərdüştün yaşadığı coğrafiyaya fikir versək, görərik ki, bu ərazidə müxtəlif inanclar, dinlər (demək olarki buddist dinlər) mövcud olsa da, yerli əhalinin əksəriyyəti şaman, ya da təktanrıçı idi. təbii ki söhbət burdakı türklərdən gedir. əgər zərdüşt bir ruhani ailəsindən çıxıb, bir ruhani kimi yetişmişdisə, çox güman onun babaları şaman olmuşdur. ilk dövrlərdə zərdüşt və onun təlimi birmənalı olaraq rədd olunurdu. hətta bəzi hallarda təqiblərə məruz qalmışdı. orta asiyanı, bütün iranı, hindistanı gəzən zərdüşt öz təlimini bu torpaqlarda yaymağa çalışmışdı. demək olar ki, bu cəhdlər uğursuz olurud. sonda bakrtiya torpaqlarına gələn zərdüşt yerli hökmdar tərəfindən qəbul olunur. təliminin yayılmasında, həmçinin zərdüştlük məbədlərinin tikilməsində hökmdar zərdüştə köməklik göstərir. zərdüştlük ilk monoteist din olaraq qəbul olunur. zərdüştlükdə iki ekiz tanrı ahura mazda (hörmüz) və ahura manyu (əhrimən) arasında daim mübarizə gedir. hörmüz xeyirin, əhrimən isə şərin simvoludur. zərdüşt deyirdi ki, "bu mübarizədə şəri və ya xeyiri müdafiə etməyinizin, hansı tərəfdə durmağınızın heç bir önəmi yoxdur, istənilən halda xeyir qalib gələcəkdir. əgər xeyiri müdafiə etmək, hörmüzə dəstək olmaq istəyirsinizsə, o zaman oturaq həyat tərzinə keçib, əkinçiliklə məşğul olun, heyvanlarınıza qayğı göstərin". zərdüştlüyün əsas ideyalarından biri də, köçəri maldarlığın ləğvi idi. zərdüşt israrla oturaq həyat tərzinə keçməyin vacibliyini qeyd edirdi. əslində bu təsadüfi deyil, nəzərə alsaq ki, bu torpaqlarda yalnız türklər köçəri həyat tərzi sürürdülər, o zaman bütün bunların türklərin əleyhinə yönəlik atılmış addımlar olduğunu desək, yanlış mülahizə yürütmüş olmarıq. əgər elə deyildisə, nəyə görə 3 böyük zərdüşt məbədindən 2 si azərbaycanda, 1 də türküstanda tikilmişdi? görünür bu yolla farslar (çünki zərdüştə ən böyük dəstəyi farslar verirdi) türkləri təsir altına almaq, onları zəiflətmək istəyirdilər. zərdüştün təlimi haqda məlumatları əsasən avesta, qatalardan alırıq. təəssüf ki isgəndər persepolis şəhərinə hücum edərkən burdakə zərdüştlük məbədlərini yandırmış, avestanın əsas hissəsi də orada məhv olmuşdu. avestada həmçinin bir sıra əxlaqi, etik məsələlərədə də yer verilir. bizə gəlib çatan avesta 4 hissədən ibarətdir:
1. yaşt - burada müxtılif tanrılara həsr olunan himlər, dualar yer almışdır.
2. yasna - ibadət və qurbanvermə zamanı istifadə olunan dualar burada yer almışdır.
3. vispered - dua xarakterli mahnılardan ibarətdir. yasnaya yaxındır.
4. venidad - divlərə, şər qüvvələrə qarşı istifadə olunan dualar, ayinlər yer almışdır.

zərdüştün ölümündən sonra, onun təlimini davamçıları yaymağa başladılar. lakin davamçılarının yaydığı zərdüştlük, zərdüştün öz ideyalarından çox fərqli idi. məsələn, zərdüştün imtina ettiyi bəzi mifik varlıqlar, obrazlar, tanrılar zərdüştlüyə yenidən gətirildi. xüsusən mitra və anahidi qeyd edə bilərik. bütün bunlar fars təfəkkürünün məhsulu olub, onların dünyagörüşünə, mifik ruhuna daha yaxın idi. hal-hazırda iranda, hindistanda, orta asiyada zərdüşt ənənələrinə sadiq milyonlarla insan yaşayır. çox maraqlıdır, zərdüşt təlimini hindistanda, uzaq şərqdə yaya bilsə də, azərbaycan ərazisində özünə dayaq tapa bilmədi. və demək olarki, qəbul olunmadı. səbəbləri sadədir. zərdüştün dualizmi, türk təfəkkürünə, onun inanclarına tamamilə ziddir. türk inanclarında dualizmdən söhbət belə gedə bilməz. həm də şər və xeyirin mübarizəsi, həmin insanlara yad deyildi, bunu iki qardaş, ülgen və erlikin timsalında görürük. zərdüşt azərbayana, bizlərə yeni birşey gətirə bilmədi, əksinə, o özü bu torpaqlardakı insanların mifik dünyagörüşündən bəhrələnmişdi. zərdüştün bəhrələndiyi kimi, zərdüştən də təsirlənənlər az olmamışdı. müxtəlif təlimlərə, istiqamətlərə, dinlərə və insanlara təsir göstərən zərdüştlük, aristotel, platon kimi antik yunan filosofların da diqqətindən kənarda qalmamışdır. sonralar zərdüştlüyün təsiri altında zərvanilik , maniçilik , məzdəkilik , xürrəmilik kimi təlimlər yaranmışdı.

həmçinin vurğulamaq yerinə düşər ki, çox vaxt atəşpərəstlik zərdüştlüklə eyniləşdirilir, qarışıq salınır. bu tamailə yanlış yanaşmadır və atəşpərəstliyi zərdüştlüklə eyniləşdirmək doğru deyil.