2. orta əsr filosofu və katolik ilahiyyatçısı. latınca ləqəblərindən biri princeps philosophorum-`filosofların şahzadəsi`dir .katolik kilsəsi tərəfindən əziz elan oldunduğuna görə əziz tomas (saint thomas)da deyilir.aristotelin fəlsəfəsini xristian dini ilə uzlaşdırmağa çalışmış sxolastik.aristotelin qatı tərəfdarlarından biri hesab edilir.ağıl və vəhy (istəyirsiz din deyin)deyəndə ağla gələn ilk filosoflardan biridir.nə barədə yazıb deyə sual versəz, cavabı nə barədə yazmıyıb ki?metafizika,epistemologiya,etika,xristian etiqad əsasları,ibadətlər,dualar,zikirlər və s.məşhur əsərləri summa contra gentes və ən məşhur əsəri summa theologicadır.bunlar tomasın özünün təlif etdiyi `summa` janrında yazdığı əsərləridir.həmçinin kalan şərh yazıb.bunlar özündən əvvəlki filosofların,ilahiyyatçıların əsərlərinə şərhlər,bibliyanın şərhidir(təfsir).əsərləri əlbəttə ki,latın dilindədir.
qayıdaq summa theologica (ilahiyatın xülasəsi) əsərinə.deməli tomas bu kitabı 1265—1273 illər arasında fərqli şəhərlərdə (roma,paris,neapol)qələmə alıb.məqsədi bu kitaba qədər təlif etdiyi əsərlərin xülasəsini,bir növ konspektini yazmaq olub. əsəri ilahiyat tələbələri üçün nəzərdə tutub.kitabı axıracan yazıb bitirməyib.niyəsinə dair iki fikri bilirəm.birinci fikir odur ki gözünə nəsə görünüb,mistik bir təcrübə yaşayıb ondan dolayı əsəri tamamlamaqdan vaz keçib.ikinci görüş ömrünün vəfa etmədiyir.əsəri katibi tamamlayıb.
tomasın tanrının varlığının isbatına dair 5 dəlili fəlsəfədə məşhurdur.dəlilləri verməmişdən əvvəl deyim ki klassik bir fikirdir ona görə fizika dərslərindən öyrəndiklərinizlə tomasın üstünə cummayın.adamın xiii əxrdə yaşadığını xatırlatmağımda fayda var.indiki terminlərlə,elmi kəşflərlə adamı mühakimə etməyin. belə etmədiyimiz təqdirdə klassiklərdən faydalana bilərik. qədimə,o dövrün ruhuna səyahət etmək istəməyənlər aşağıdakıları oxumaya bilər.nəisə,filosofa görə tanrının varlığı beş yolla isbat edilə bilər.

birinci və daha aşkar yol hərəkətə əsaslanan yoldur.duyğu vasitələri də təsdiqləyir ki dünyadaki əşyalarda hərəkət mövcuddur.ancaq hərəkət edən şeylər başqa şeylərin vasitəsiylə hərəkətə gəlirlər.yəni özbaşına hərəkət eləmirlər. hərəkət edən əşyalar potensiallıq (qüvvə) vəziyyətində olanda hərəkət etdiyi şeyə doğru yönəlmiş olmasaydı heç bir şey hərəkət etməzdi.hərəkəvericilər isə ancaq fəal vəziyyətdə (aktiv) olduğu qədər hərəkət etdirə bilərlər.çünki hərəkətə gətirmək nəyisə potensial (qüvvədə)olma vəziyyətindən aktiv (fəal)duruma gətirməkdir.qüvvə halından aktiv hala keçid isə aktiv,hərəkət halında olan şeyin sayəsində mümkündür.tomas burda od və odun(taxta) misalını verir.od həqiqətdə qaynardır (aktiv olaraq) və o imkan halında qaynar ola bilən odunu,aktiv qaynar hala gətirir.odunun dəyişməsi və hərəkəti də məhs budur,yəni qaynar olmasıdır.normal halda bilirik ki ,oduna qaynardır deyə bilmərik ancaq yanan odun qaynardır.burda bir məsələyə diqqətinizi yönəltmək istəyirəm.ola bilsin ki imkan halında olma sözü sizi çaşdırsın.burdaki odunun qaynar olma imkanı sözündən məqsəd odunun yanmağa dolayısıyla qaynar olmağa müsait olma durumudur.bura qədəri anlaşıldısa keçək əsas məsələyə tomas deyir ki bir şey bir və eyni əlaqə içində həm fəal (aktiv) həm də qüvvə (potensia) halında ola bilməz.həm aktiv həmdə qüvvə halında ancaq fərqli əlaqərdə ola bilərlər.odun məsəlçün həm aktiv,həm də qüvvə halında qaynar ola bilməz.olsa olsa qüvvə halında soyuq ola bilər.beləliklə eyni əlaqədə və surətdə bir şey həm hərəkətverici həm də hərəkət edən ola bilməz.yəni öz-özünə hərəkət edə bilməz.nəticə etibarilə hər hərəkət edən özündən başqa şey vasitəsilə hərəkət edir.o hərəkət etdirəni də başqa şey hərəkət etdirir belə belə bu davam edir.ancaq belə belə davam edir bəs harda dirənir?zəncir harda qutarır?tomas deyir ki bu gərək bir yerdə dayansın.gərək ki, ilk hərəkət verici olsun.ilk hərəkət verici olmasa ikinci dərəcəli hərəkət vericilər birinci hərəkət verici olmadan hərəkət verici ola bilməzlər və birinci hərəkət verici nə qədər hərəkət edirsə onlar da o qədər hərəkət edir.məsələn əsa onu tutan əlin hərəkət etdiyi qədər hərəkət edir.
burdan tomas deyir ki biz ilk hərəkət verici fikrinə gəlməliyik hansı ki hərəkət verici olmağına baxmayaraq özü hərəkət etmir.o bəs kimdir?tomas cavab verir ki uşaq döyürsüz ki o ilk hərəkətverici-tanrıdır.


ikinci dəlilə keçmədən deyim ki birinci dəlili tomas aristotelin fizikasından ilhamlanaraq irəli sürüb.
tanrının varlığını ispat edən ikinci yol fail (aktiv) səbəbin (causae efficientis)təbiətindən qaynaqlanır.bizi əhatələyən,duyğu orqanlarıyla dərk olunan dünyada aktiv səbəblərin intizamının,ardıcıllığının şahidi oluruq.bu ardıcıllıq odur ki ,bir şey özünün (aktiv)səbəbi ola bilməz.desəz ki niyə də yox?o zaman bu şey özündən əvvəl var olardı kimi məntiqsiz nəticəyə gələ bilərik.aktiv səbəblər sonsuza qədər gedə bilməz.çünki aktiv səbəblərin nizamlı ardıcıllığında birinci səbəb ortadaki səbəbin (və ya səbəblərin zira orta səbəblər çox da ola bilər,bir dənə də ola bilər),ortadaki səbəb isə sonuncu səbəbin səbəbidir.
səbəbi ortadan qaldırsaq o zaman nəticə də ortadan qalxar.dolayısıyla hərəkət də ortadan qalxar.yəni birinci səbəbi ortadan qaldırsaq sonuncu səbəb eləcə də ortancıl səbəb də ortadan qalxar.diqqət edin,indi əgər bu səbəblər zənciri sonsuz olsa o zaman bu sonsuzluq içində birinci səbəb deyə bir şey olmaz.çünki sonsuzluq anlayışı içində `birinci olmaq`deyə bir şey yoxdu.bayaq da dedik ki birinci səbəb olmasa nə sonuncu nə də orta səbəb də ortadan qalxar və beləliklə özümüz özümüzü neprav vəziyyətinə salmış olarıq.buna görə də ilk fail(aktiv) səbəb fikrinə gəlməliyik ki bu ilk fəal səbəb tanrıdır.

üçüncü dəlil-mümkün(possibili) və vacib (zəruri,necessario) anlayışlarına əsaslanır.yenə təbiətdən örnək verərək tomas deyir ki (əslində bunu təkcə tomas demir) təbiətdə elə şeylər var ki onların həm var olmağı,həm də var olmamağı mümkündür.görürük ki bu şeylər ortaya çıxır və daha sonra məhv olur.insan məsələn.dünyaya gəlir,sonra ölür.ağac və digər şeylər də həmçinin.bunların həm var olması həm də var olmamağı mümkündür.tomas deyir ki ,indi belə şeylərə (ki bu şeylərə mümkün varlıq deyilir)durub əbədi desək bizə gülərlər.çünki var olmaya bilən şey,nə vaxtsa var olmayacaq və ya var olmayıb. əgər var olan hər şey yuxarıdakilər kimi olsa,yəni olmamağı mümkün olsa haçansa dünyada heç nə var olmayacaq.əgər bu sonuncu cümlə düzdürsə onda hal hazırda var olan heç nə yoxdu.çünki mövcud olmayan ancaq mövcud olan sayəsində varlıq aləminə gəlir,var olur.əgər heç bir şey mövcud olmayıbsa deməli hal hazırda da mövcud olan şey olmazdı,var olmağa başlamazdı.bu isə açıqdır ki səhv fikirdir(falsum).ona görə mövcud olan hər şey mümkün varlıq (həm var ola,həm də yox ola bilən varlıq)ola bilməz.elə bir varlıq olmalıdır ki onun varlığı zəruri,vacib olsun.varlığı zəruri olan varlıqlar isə ya başqa şeydən dolayı zəruridir,yəni zəruri olmasını başqa şeyə borcludur ya da deyil.əgər desək ki başqa şeydən dolayı zəruridir onda həmən başqa şeyin zəruri edən səbəb başqa şey olacaq və beləcə hər dəfə qaçmağa çalışdığımız sonsuzluğa gəlib çıxacağıq.ona görə də öz zəruriliyini (var olmasının zəruriliyini)ancaq özündən alan,başqa zəruri varlıqlara zəruriliyi verən bir varlıqda dayanmalıyıq ki bu varlığı zəruri varlıq tanrıdır(deum.).

dördüncü dəlil-şeylərdə mükəmməlliyin qeyri bərabər olmasına əsaslanır. varlıqları nəzərdən keçirdiyimizdə onların daha çox və ya daha az yaxşı,həqiqi,ləyaqətli olduğunu görürük.`daha çox` və `daha az` sözlərini biz əvvəlcədən təyin olunmuş o şeyin sərhəddinə nə dərəcədə yaxın olmağına görə müəyyən edirik.
bir şeyə `daha istidir` deyəndə o şeyin istiliyin özünə daha çox yaxın olduğunu bildiririk.deməli sərhəd ,təbir caizsə standart istiliyin özüdür `daha` az və ya `daha çox` sözlərini bu standarta yaxınlıq dərəcəsini bildirmək üçün istifadə edirik.tomas burdan belə nəticə çıxarır ki elə şey olmalıdır ki o maksimum həqiqi,maksimum yaxşı,maksimum ləyaqətli,maksimum mövcud olandır.bir cinsdə maksimum olan şey bu cinsə aid bütün şeylərin səbəbidir.istilik maksimum odda olduğuna görə,od isti olan hər şeyin səbəbidir. nəticə etibarı ilə bütün varlıqların mövcud olmalarının,yaxşılıqlarının,mükəmməlliklərinin səbəbi olan bir varlıq vardır ki bu varlıq tanrıdır.

beşinci dəlil təbiətdəki nizam dəlilidir ki bunu indi də tez tez istifadə edirlər.təbiətdə görürük ki ağlı olmayan varlıqlar bir məqsədi reallaşdırmağa təmayüllüdürlər və buna demək olar ki həmişə müvəffəq olurlar.bu müəyyən məqsəd əldə etməyə çalışma təadüflə yox şüurlu iradə ilə mümkündür.bu varlıqların şüuru olmadığına görə oxu oxçnun yönləndirdiyi kimi onları ağlı,şüuru olan bir varlıq yönləndirir. təbiətdəki varlıqları öz məqsədinə,hədəfinə yönləndirən varlıq tomasa görə tanrı olmalıdır.