1. heyvan demәyә dilim gәlmәyәn canlı. itlər fәsilәsinin, canis * latın cinsinә mәnsubdular. itlәr fәsilәsinin әn iri üzvlәridilәr. әsasәn kanada, alyaska, rusiya, şәrqi avropa vә mәrkәzi asiyada yaşayırlar. qәrbi avropa, amerika, şimali afrika ölkәlәrindә isә, çox az sayda qalıb. bu әrazilәrdә ovlanmasına icazә var. mәsәlçün, fransada 1927ci ildә, ingiltәrәdә 1500cü ildә, irlandiyada 1770dә, danimarkada isә 1772dә son canavarlar öldürülmüşdür. hәmçinin amerikada da, 1915ci ildәn canavarların aktiv ovuna başlanmışdı. buna qәdәr dünyada әn çox saya malik yırtıcı, canavarlar idi. tәxminәn 2 milyon. hazırda 150-200 min canavarın qaldığı tәxmin edilir ki, bunun da 75 mini rusiya әrazisindә yaşıyır. canavarları ilә mәşhur yellowstone parkında son canavar 1926cı ildә öldürülmüşdü. 1995ci ildә isә, bura başqa әrazilәrdәn canavarlar köçürüldü. 2008ci ildә parkda artıq 133 fәrddәn ibarət 13 canavar sürüsü var idi.

canavarlar sosial heyvanlardı. ancaq tәk yaşayan canavarlar da var ki, bunlara yalquzaq deyilir. canavar sürüsündә iyerarxik sistem vardır. sürünün başcı dişi vә erkәyi alfa * alpha , 2ci dәrәcәli üzvlәri beta, әn әziklәri isә omega adlanır. tәbәqәlәr arasında mәsafә hәmişә gözlәnir, bir növü böyüklәrin hörmәti saxlanır. sözün әsl mәnasında. zatәn canavarları möhtəşəm qılan da onların sürü quruluşudu. sürülәr minimum 3-4, maksimum 30-40 fәrddәn ibarәt olur. ancaq belә böyük sürülәrdә birlik aclıq dövrü bitәnә qәdәr olur. betalar tez tez alfalarla döyüşür vә belә sürülәrdә qohumluq bağları az olur. daha çox mәcburiyyәtdәn bir yerә yığılırlar. tez tez baş qaldıran betalar, tәrәfdarlarını yığıb sürüdәn ayrılırlar. eyni sürü ilә növbəti qarşılaşma, ölüm qalım savaşı demәkdi. ayrılıqlar nәticәsindә, normal 13-15 üzvlü sürülәr formalaşır.
normal sürülәrdә, әksәrәn * 90% deyәk bütün sürü üzvlәri qohum olur. qardaş vә bacılar. alfalar isә ana vә ata olduğu üçün belә sürülәrdә beta, omega söhbәti olmur. dolayısı ilә, davalar da olmur. canavar sürüsündә, cütlәşmә haqqına yalnız alfalar sahib olur. onlar sürünün әn güclü üzvlәri olduqları üçün, sürünün gәlәcәyi, yəni balalar da әn güclü cütdәn doğulmalıdı. canavarlar balaları sürü halında böyüdürlәr. daha cavanlar, balalara dayәlik eliyir vә әn az ana canavar * dişi alfa qәdәr hәssaslıqla onları qoruyurlar. digәrlәri isә ova çıxır. vә hәr biri balaları yedizdirir. şirlәrdәki * mәsәlçün yәni kimi hәrәnin öz balası söhbәti olmur. ki zatәn hәrәnin öz balası olma şansı da yoxdu, yuxarıda qeyd etdiyim kimi. ancaq bu hal birlәşmiş böyük sürülәrdә ola bilәr. hәr canavarın cütlәşmә haqqı olmadığı üçün, bәzi canavarlar ömürlәrinin sonuna kimi 31 çәkirlәr * asfsfag . hәmçinin, sürü qan bağı ilә qurulduğu üçün, әlaqәlәri insest sayılır ki, heyvanlar alәmindә insest әlaqә mümkün deyil. olmur yәni.
ancaq, yetişkin betalar, vә ya hәr hansı bir üzv sürüdәn ayrılıb özünә sürü qura bilәr. bunun üçün o әvvәlcә başqa sürü tapmalıdı. ancaq digәr sürünün alfası onu görsә, sürü halında hücum eliyib parçalayarlar. ona görә mama papa evdә olmuyanda, sürüyә yaxınlaşıb br neçә fәrdin diqqәtini cәlb eliyә bilәrlәr. nәticәdә öz sürüsünü qurar. buarada, sürüyә tәk dişi alfa da başçılıq edә bilir. normal xaldır.

ayrı da, zaman novruz adında bir möhtәrәm bioloqun vəhşilər arasında adında kitabı var. adam hәm dә ovçu olub vә bu kitabda çox maraqlı xatirәlәri var. * kitabı tapmaq ehtimalı olan, mesaj qutumun qırmızısını yandırsın lütfәn mәsәlçün, mәllim qeyd eliyir ki, canavar çox kinli heyvandı. bir dәfә, sәhv elәmirәmsә qәbәlәdә bir canavar yuvası tapıb, balalarını öldürüblәr. iki gün sonra, kәnddә 300 başlıq bir qoyun sürüsünün hamısını canavarlar boğub vә birini dә yemiyiblәr.
başqa bir әhvalatda, bu heyvanların saat anlayışının olduğu görünür. demәli, lәnkәran zonasında bir çoban hәmişә onu iki gözün izlәdiyini hiss eliyir amma qoz qoymur. bu bir hәftә davam eliyir. bir hәftәdәn sonra, çobanın fermadakı iş vaxtını, fasilә saatlarını hesablıyan qurdlar hücum eliyib qoyunları basıb yeyiblәr.

hәmçinin, mәllim qeyd eliyir ki, qurdlar itlәrdәn istifadә eliyә bilirlәr. erkәk itlәri ilk fürsәtdә boğsalar da, dişi itlәri saxladıqları hallar olur. it kәndi tanıdığı üçün, qurd sürüsünü hücumlarda idarә eliyir. bununla da, sürüdә babat hörmәti olur. bәzәn hәtta sürünün alfa dişisinә çevrilir. ancaq bu nadir hallarda baş verir.

hәmçinin, aclıq dövründә sürünün yaşlıları özlәrini yem eliyir. onların adınca alfalar, vә sıra ilә daha cavanlar. sona çox vaxt balalar qalır ki, onların da yaşamaq şansı az olur. tәbii ki, bu da yaşlarından asılıdır.
qurdlar haqqında bir digәr maraqlı mәlumat da verim ki, bu heyvanlar insanlardan qorxur. bu qorxu deyәsәn әsrlәrlә formalaşmış bir şeydi. mәsәlçün, insana bir dәfә boyun әymiş qurd, onu heç vaxt dişlәmir. nә elәsәn dә. artıq bir dәfә üstünlüyünü qәbul edib. bu bәlkә dә, onların ailәsindә * sürüdә formalaşmış psixologiyadı * alfa söhbәti . bunu tәzәlikcә bir sәnәdli filmdә öyrәndim. tәlәyә düşmüş bir canavarı 2 nәfәr bitәhәr qurtardı. düzü biraz cavan qurd idi, amma fәrq etmәz. qaqaş qurdu qucağına aldı. heç bir tәhlükәsizlik tәdbiri olmadan. yarasını falan yoxladı, dәrman vurdu. izini itirmәmәk üçün boynuna ötürücü taxdı. elә həmin vaxt da, bu boyun әymә söhbәtini açıqladı. mәsәlçün, canavarlarla illәrcә yaşayan bioloqlar da az deyil. onlar insanı görәndә direkt hücum elәmirlәr. ancaq hәmişә nәzarәtdә saxlıyırlar. bir müddət sonra isә daha yaxına buraxırlar. balalarına yaxınlaşacaq qәdәr yaxına buraxırlarsa, artıq olmuşsunuz, siz dә bir canavar sürüsü üzvüsünüz. tәbii, bunu hәr adam da bacarmır. biraz mәlumatlı olmalısan.