sinergetika

1. 20. əsrin 2. yarısında* 70ci illərdə hermann haken tərəfindən irəli sürülmüş, 10dan çox elmi özündə birləşdirən elmlərarası sahə, elm.əsas tədqiqat obyekti özünütəşkil edən, mürəkkəb, açıq, tarazlıq vəziyyətindən kənarda yerləşən, qeyri-xətti sistemlər və onların ümumi və xüsusi inkişaf qanunauyğunluqlarıdır.prinsipləri kimi təbiətin təkamülü məsələsində xaos və nizamın 1-1indən ayrılıqda olmaması, 1inin digərindən doğmaması, onların 1-1lərinin daxilində olmaları, sistemlərin gələcəyinin 1 cür olmaması və imkanlarının çoxluğu, inkişafda təsadüflərin xüsusi əhəmiyyəti, inkişafın geridönməzliyi və s. məsələləri göstərmək olar.

2. xx əsrin təxminən 70 ci illərində meydana çıxan, 11 ə yaxın elm sahəsinin birləşməsindən yaranan elm sahəsi. konkret olaraq elm adlandırmaq da düzgün olmazdı. 70 ci illərdə belçikada priqojen, almaniyada isə haken bir-birindən xəbərsiz olaraq bu prinsipi işləyib hazırladılar. hal-hazırda sinergetika ilə bağlı 2 böyük məktəb fəaliyyət göstərir:
1. hakenin əsasını qoyduğu ştutqart məktəbi
2. priqojenin əsasını qoyduğu brüssel məktəbi
sinergetikanın meydana çıxması əslində fizika və biologiyanın uzun müddətdir həll etməyə çalışdığı problem ilə əlaqədar idi. həmin dövrdə fizika iddia edirdi ki, təbiətdə təkamül nizamdan xaosa doğru gedir. biologiya isə xaosdan nizama doğru gettiyini iddia edirdi. lakin bu iki fikir ayrılığını, aradakı paradoksu sinergetika həll etməyi bacardı. haken göstərdi ki, təkamül biraktlı proses olmayıb, çoxaktlıdır. təbiətdə təkamül xaosdan nizama, nizamdan xaosa, xaosdan nizama və s gedir (nizam=>xaos=>nizam=>xaos və s.). bunu sadəl bir misal üzərində göstərim. məsələn, dərs başlayır dərs otağında xüsusi bir nizam olur. tənəffüs olduqda isə, nizam pozulur, xaos baş verir. sonra zəng vurulur və nizam yenə bərpa olunur. proses də bu cür gedir. sinergetika göstərdi ki, nizam və xaos anlayışları ayrı-ayrılıqda deyil, bir yerdədir. nizamın daxilində xaos, xaosun daxilində isə nizam vardır.
əvvəllər isə bu anlayışlar tamamilə ayrılıqda nəzərdən keçirilirdi. antik dövrdə xaos dedikdə "qurdun açılmış ağzı" təsvir olunurdu. nizamı isə kosmosla əlaqələndirirdilər. lakin sinergetika bu təsəvvürləri kökündən məhv etdi. hər bir elm sahəsində olduğu kimi, sinergetikanın da özünəməxsus anlayışlar sistemi, prinspləri vardır:
1. sinergetika yalnız mürəkkəb sistemlərdə fəaliyyət göstərir. mürəkkəb sistemlər 2 əsas cəhətində görə müəyyən olunur. sistem elementlərinin çoxluğu və elementlər arasında əlaqələrə görə
2. sinergetik özünü təşkiledən sistemlərlə bağlıdır. sistemin özünü təşkili 2 əsas qüvvə hesabına baş verir: xarici qüvvə hesabına və daxili qüvvə hesabına.
3. sinergetika yalnız və yalnız açıq sistemlərdə fəaliyyət göstərir. ümumiyyətlə sistemlər öz növbəsində 2 cür olur: açıq və qapalı. açıq sistemlər odur ki, xaricdən enerji, impuls, informasiya qəbul etsin. qapalı sistemlər isə xaricdən heç bir informasiya, impuls, enerji qəbul etmir, (cəzaçəkmə müəssisələri) qapalı sistemlər demək olar ki yox dərəcəsindədir.
4. sinergetika qeyri-xətti sistemlərdə fəaliyyət göstərir.
5. sinergetik prinsip dissuputiv olması ilə səciyyələnir

sinergetika

Yalnız deyilsən!

Yalnız deyilsən!