+27 əjdaha
10. 20-ci əsrin ikinci yarısında başlayan konfliktlərin hələ də davam etdiyi ölkə. Hal-hazırda dünyanın ən təhlükəli və kasıb ölkəsi kimi də tanınır. Qarşıdurmalar son zamanlarda səngisə də, Amerika və bir çox avropa ölkələrinin talibanla mübarizə aparmaq üçün bu torpaqlara qoşun yeritdiyinə görə müharibə meydanına çevrilmiş əfqanıstanda taliban yaxud koalisiya əsgərlərinin gülləsinə tuş gəlməyəcinizə heç kim qarantiya vermir.Daha yaxşı analiz etmək üçün konflikt üstünə konflikt yaşamış əfqanıstanın son 50 illik tarixini 4 mərhələyə bölsək daha məqsədəuyğun olar: 1. sovet işğalından əvvəlki dövr; 2. sovet işğalı; 3. vətəndaş müharibəsi və taliban rejimi; 4. amerikanın əfqanıstana qoşun yeritməsi və əfqanıstan respublikasının yaranması.
Sovet işğalından əvvəlki dövr
Təbii ki, əfqanıstan heç də həmişə bu vəziyyətdə olmayıb. 1950, 1960-ci illərdə asiyanın ən bərk gedən ölkəsi idi desək, yanılmarıq. əhali cəhətdən də yarıyıb bu dövlət. Sovet işğalından əvvəl bura gələn turistlər burdakı insanların qonaqpərvərliyindən, mehribançılığından və kabilin cənnət bağlarından ağız dolusu danışır, fürsət düşən kimi bura yenə gələcəklərini bildirirdilər. Gəl gör ki, fələk vurdu, göt-baş elədi ölkəni. Aşağıdakı şəkil də indiki əfqanıstanla əvvəlki əfqanıstanın müqayisəsini göstərir:
inaması çətin də olsa, iki şəkil də 40 il fərqlə eyni yerin şəklidir. 40 il əvvəl gəzməli-görməli parkları, bağları, həmin park, bağlarda rahat gəzə bilən qadınları, uşaqları olan əfqanıstan indi park və bağları dağıdılmış, qadınlar və uşaqlar üçün cəhənnəm məkan yerə çevrilmişdir. Son yüzillikdə bu dövr əfqanıstanın ən yaxşı dövrü hesab olunur. Təbii ki, bu dövrdə əfqanıstan xoşbəxtlər ölkəsi deyil idi. Etnik qarşıdurmalar; əsasən də, həzaralar və puştular arasında konfliktlər bu dövrdə də var idi. Çünki puştular sünni, həzaralar isə şiə idilər. Bu düşmənçilik elə güclü idi ki, hətta sovet işğalı vaxtı belə birləşib düşmənə qarşı mübarizə aparmaq əvəzinə, yenə də bu iki xalq bir-birilərinə yad kimi baxırdılar. Lakin bu qarşıdurmalar silahlı qarşıdurmadan xeyli uzaq idi. Bir-birilərini xoşlamasalar da, bir təhər yola gedib dolanırdılar.
Əfqanıstanda da bu zamanlar yavaş-yavaş kommunizm meylləri yaranır və illər keçdikcə bu tendensiya ətrafına daha çox adam yığmağı bacarırdı. Artıq kommunizm kifayət qədər insanı öz təsiri altına salmağı bacarmışdı. Kommunizmin də yayıldığı ölkədə inqilab olmasa, karl marks yatdığı qəbirdə salto vurardı, yəqin. Yavaş-yavaş dolmağa başlayan şar 1978-ci ildə partlayır və solçu nur məhəmməd taraki hakimiyyətdə olan məhəmməd davud xanı devirir. Hakimiyyət kommunizm meyilli Xalqların demokratik partiyasının əlinə keçir, hansı ki parçam və xalq partiyası adlı iki marksizm meyilli partiyanın birləşməsindən yaranıb. inqilab var, kommunist partiyası var, bircə qalır sovet rusiyasının söhbətə girişməsi. inqilabın hamı tərəfindən xoş qarşılanmaması da rusiyanın bura qoşun yeritməsinin əsas səbəbi oldu. Yeni yaranmış hakimiyyətdən narazı olan müsəlmanlar və anti-kommunistlər mücahid adı altında birləşirlər. illər sonra isə mücahidlərin davamçıları taliban hərəkatının əsasını qoyacaqlar.
Mücahid dalğası ölkənin hər yerinə yayılır. Sovet rusiyası da mücahidlərlə mübarizə də hökumətə kömək məqsədi ilə 1979-cu il dekabr ayında əfqan torpaqlarına qoşun yeridir və əfqanıstanın işğalı başlayır...
Sovet işğalı
Sovet rusiyası əfqanıstana ilk girəndə yerli əhalinin rəğbətini qazanmağa çalışırdı. O dövrü görən bir Əfqanın dediyinə görə, sovet əsgərləri şəhərə girəndə insanlara konfet verirdilər. Həmçinin, burda qaldığı on il müddətində rusiya 800 milyon dollara yaxın əfqanıstana kömək etmişdir. Bu qədər pisləməyimizə baxmayaraq, indi də əfqanıstanda olan infrastrukturların əksəriyyəti sovet dövləti tərəfindən tikilmişdir. Lakin həmin 10 il müddətində rusiya əfqanıstana elə zərbə endirdi ki, ölkə hələm-hələm özünə gələ bilmir. Daha sonra vətəndaş müharibası, taliban rejimi, amerikanın buranı bombalaması hadisələri sovet işğalını əvəzlədi.
Mücahidlər işğaldan sonra daha çox fəaliyyət göstərməyə başladılar. Artıq düşmənə öz evlərində yer eləmiş mücahidlər onları burdan qovmaq üçün hər cürə vəhşiliyə əl atırdılar. Sovet əsgərləri əfqanıstanda keçirdiyi illəri həyatlarının ən fəciəvi illəri kimi yadda saxlayırlar. Çünki mücahidlər həm döyüş meydanında olan, həm də əsirlikdə olan əsgərlərə dəhşətli işgəncələr edirdilər. Deməli, mücahidlərin ən sevimli işgəncələrindən biri də o idi ki, onlar əsir düşmüş əsgərlərin əl-ayaqlarını kəsir, sonra onları sağaldır, yenidən işgəncə edir və bədənləri dözərsə, sonra yenə sağaldıb yenə işgəncə edirdilər. Elə buna görə də əsir düşməkdənsə, özlərini öldürən əsgərlərə də rast gəlmək olardı. Hətta vəhşilikləri eşidən əsgərlər əfqanıstana getmək belə istəmirdilər. Lakin sovet rusiyası əsgərləri “təlimə gedirik, uşaqlar, nə müharibəsi” adıyla avtobuslara doldurub əfqanıstana aparırdı. Sözügedən vəhşiliklərə görə, əfqan müharibəsindən sağ qayıdan əsgərlərin, demək olar, hamısında psixoloji promlemlər müşahidə olunurdu. Mücahidlər və rus ordusu müharibədə hər gün saysız-hesabsız vəhşiliklər görürlər və ağıllarını itirməmək üçün əsgərlərin əksəriyyəti nəşə bağımlısı olur. Beləliklə bu illərdən başlayaraq əfqanıstanın münbit torpağında nəşə tarlaları sürətlə artır. Elə ölkəmizdə də nəşəxorlar tərəfindən yüksək qiymətləndirilən əfqan nəşəsinin geniş miqyas alması məhz buradan başlanır. Hal-hazırda da dünyada nəşə istehlakının 70%-i əfqanıstanın payına düşür.
Mücahidlərin belə bərk getdiyini görən rusiya bura əlavə qoşun da yeridir. Bunun nəticəsində də, müəyyən qədər üstünlük əldə edilir. Anti-kommunist fikirli gəncləri, yeniyetmələri həbsə atıb işgəncələr edirdilər. Amma keep calm, soyuq müharibə hələ davam edir. Bunu görən amerika mücahidləri silah-sursat və müəyyən qədər maliyyə vəsaiti ilə təmin edir (maraqlısı odur ki, amerikanın maliyyələşdirdiyi mücahidlərin davamçıları daha sonra amerikaya qarşı mübarizə aparır, bunun haqqında biraz sonra danışacam.) beləliklə, sovetin qazandığı üstünlük aradan çıxır.
il 1989... Artıq 10 ilə yaxındır ki, sovet rusiyası əfqanıstandadır. Heç bir uğur əldə edə bilməyən sovet qoşunları geri çəkilir. Müharibə ərzində, təkcə əfqan əhalisindən 2 milyona yaxın insan öldürülüb. Bəzi araştırmacılar isə, bunun daha çox olduğunu deyirlər. Müharibəyə görə, milyonlarla əfqan pakistan və irana mühacirət ediblər. Sovet rusiyasına isə müharibə ərzində 15 min əsgər itkisi ilə bərabər 3 milyard dollara yaxın zərər deyib. Sadəcə bir heç uğruna. Heç mücahidlər də heçnə qazanmır. Sadəcə onlar dağıdılmış kəndlərinə, şəhərlərinə qayıdırlar. Hətta bir rus zabiti öz intervyusunda deyir ki, “bütün əfqanıstan qurbanlarının məzarına bir daş qoyub üzərinə də belə yazmaq lazımdır – “hər şey boşuna idi”. Yeri gəlmişkən onu da qeyd etmək lazımdır ki, SSRi-i süqutunu sürətləndirən ən əsas amillərdən biri də əfqanıstana uğursuz yürüşü idi.
Aşağıdakı şəkil, yəqin ki, hər şeyi izah edər. Savaşdan “qalib” çıxmış mücahidlər öz şəhərlərinə qayıdır:
Vətəndaş müharibəsi və taliban rejimi
Sovet ordusu əfqanıstanı tərk edəndən sonra vətəndaş müharibəsi başlayır. Bir tərəfdə post-sovet dövlətin tərəfdarları, digər tərəfdə isə yenə mücahidlər. Hakimiyyətdə olan kommunistlər artıq ssri-nin dəstəyini ala bilmədiklərinə görə, mücahidlər qarşısında zəif vəziyyətə düşürlər. Bu zaman mücahid liderlərindən biri olan məhəmməd ömər taliban təşkilatını yaradır (taliban puştu dilində tələbələr deməkdir.) və 1996-cı ildə kabili işğal edərək hakimiyyəti ələ alır və bununla da əfqanıstanda taliban rejimi qurulur.
Cavanlığı döyüşlərdə keçən, son 15 ildir ki, ancaq ölüm, müharibə görən, əksəriyyətində ciddi psixoloji problemlər olan taliban üzvlərinin ölkəni gül-çiçəyə boğacağını düşünmək safehlik olardı hərhalda. Taliban liderləri quranı interpretasiya edərək şəriət qaydalarına əsasən əfqanıstanı idarə etməyə başladılar. Bu dövrdə qadınlar əfqanıstanda cəhənnəmi yaşayırdı. Onlara işləməyə, tək çölə çıxmağa icazə verilmirdi. Həmişə burqa geyinməyə məcbur edilirdilər. ən kiçik səhvlərində cəzalanır, burunları kəsilir, daş-qalaq edilirdilər. Yalnız xüsusi icazə ilə kişi həkim tərəfindən müayinə edilməsinə icazə verilirdi. Onsuz qadın həkim də demək olar yox idi. Çünki yuxarıda da qeyd etdiyim kimi qadınlara işləməyə icazə verilmirdi. Müharibə təzə bitdiyinə görə neçə ailə başsız qalmışdı. Qadınlar əlacsızlıqdan öz uşaqlarını satırdılar ki, heç olmasa, bir-iki həftə qarınlarını doydura bilsinlər. Yetimxanalar ağzına qədər dolmuşdu. Kabilin küçələrində publik infaz adi hala çevrilmişdi artıq. əksərən də zinaya görə qadınları infaz edirdilər.
Publik infazdan bir görüntü:
Mənə görə, taliban açıq şəkildə ssri-nin mirası idi. Həmin mücahidlər ssri ilə mübarizədə saysız vəhşiliklər gördüklərinə görə, onlara insan həyatının nə qədər dəyərsiz olduğu aşılanıb artıq. Yəni işin psixoloji aspekləri də var. Digər tərəfdən Taliban rejiminin əsas gəliri nəşə tarlalarından gəlirdi hansı ki yuxarıda da qeyd etdiyim kimi sovet işğalı dövründə bu tarlalar yayılmışdı. Həmçinin əfqanıstanı bu çirkabdan çıxara biləcək ziyalıların əksəriyyəti sovet işğalı zamanı xaricə mühacirət etmişdilər. bunlara görə də, sovet işğalından sonra ölkədə despot rejimin yaradıla biləcəyi təxmin edilə bilən bir şey idi.
Uzun sürən müharibə nəticəsində dağılan kəndlər, şəhərlər bərpa edilməmişdi. əhali uçuq-sökük binalarda yaşayır, uşaqlar xarabalıqda oyun oynayırdılar. Məşhur əfqan əsilli yazıçı khaled hosseini çərpələng uçuran romanında əfqanıstanla bağlı “burda uşaq yoxdu, uşaqlıq yoxdu.” fikrini bildirmişdi. Çərpələng uçuran romanı da əfqanıstanda baş verən konfliktlər haqqda təsəvvür yaratmağa kömək edən mənbələrdən biridir. Çünki, romanda hadisələr əfqanıstanın son 50 illik tarixində cərəyan edir.
Xoşbəxtlikdən Taliban rejiminin hakimiyyəti sadəcə 5 il çəkdi. 11 sentyabr hadisələrindən sonra Amerika talibandan osama bin laden'in ekstradisiya edilməsini tələb etdi. Taliban isə əl-qaidə ilə yaxınlıq etdiyi üçün, amerikanın bu tələbini rədd etdi. Bununla da, amerika əfqanıstana qoşun yeridərək bir zamanlar ssri-yə qarşı mübarizədə kömək etdiyi mücahidlərə müharibə elan etdi.
Amerikanın əfqanıstana qoşun yeritməsi və əfqanıstan respublikasının yaranması
Amerika taliban qüvvələrinə qarşı mübarizə aparmaq məqsədi ilə əfqanıstanı bombalayır. Bombalanmalar nəticəsində təkcə taliban qüvvələri ilə yanaşı bəzi məktəblər, sivil binalar və xəstəxanalar da zərər görür. Qaş düzəltmək istəyəndə gözü vurur çıxardır bir növ amerika. Onsuz yerlərdə olan əfqan əhalisinin məişət həyatına bir zərbə də abş vurur.
Amerika ordusuna tab gətirə bilməyən taliban qısa müddətdə devrilir. Hakimiyyətdən devrilsə də, taliban amerikaya qarşı illərlə mübarizə aparır. Abşla yanaşı talibana qarşı mübarizəyə bir çox avropa ölkəsi və ingiltərə də qoşulur. Bu müharibəni bitməyən müharibə də adlandırmaq olar. Hal-hazırda da əfqanıstanda abş ordusu var. Müharibəni qazana bilməyən abş talibana bəzi güzəştli şərtlərlə sülh təklif edir. Aralarında sülh sövdələşməsi olsa da, yenə də atəşkəs müəyyən intervallarla pozulur.
Talibanın amerikaya qarşı hücumu. Gördüyünüz kimi hücumdan amerikan qüvvələri ilə yanaşı sivil binalar və yerli əhali də əziyyət çəkir:
Abş əfqanıstanda taliban qüvvələrini devirdikdən sonra burda demokratik seçkilər təşkil edir və indiki əfqanıstan unitar respublikasının əsası qoyulur. Bununla despot rejim yumşalmağa başlanır. Lakin əfqanıstan hələ də ssri ilə başlanan müharibələrin əziyyətini çəkir. Taliban amerika ilə yanaşı yeni yaranmış respublika ilə də mübarizə aparır. 2015-ci ildə taliban kabildə parlament binasına hücum etdi. Xeyli sayda sivil əhali yaralandı. 2016-cı ildə yenidən parlementə hücum oldu. Lakin atılan roket parlametin binasına deyil, həyətinə düşdüyünə görə, itki olmadı. Bəlkə, taliban haqqda başqa bir entridə daha ətraflı məlumat verdim. Çünki talibanın fəaliyyəti təkcə əfqanıstanla məhdudlaşmır. Dünyanın dörd bir yanında baş verən terror aktlarında talibanın adını görmək olar.
Yekun olaraq, ilk dəfə ssri ilə başlayan müharibələrin fəsadları hələ də aradan götürülməyib. Aradan götürülməyə fürsət olmayıb desək, daha məqsədəuyğun olar. Hətta bu ölkəyə kömək etmək istəyənlərin bombalarının izi əfqanıstanda olan sökük binaların divarlarında hələ də qalmaqdadır. Son illərdə isə əsil köməyi hindistan edir. Belə ki, talibanla mübarizə üçün qoşun yeridib dağıntılar törətməkdənsə, hindistan əfqan torpaqlarında xəstəxanalar, məktəblər və digər infrastruklarını tikməyə kömək edir. Təbii ki, burda hindistanın da öz marağı var. Çünki əfqanıstanla yanaşı bu qarşıdurmaların hindistan və pakistana da təsirləri böyükdür. lakin mən hadisələri sadəcə əfqanıstanın prizmasından, bacardığım qədər qısa danışmağa çalışdım. Bəlkə də ssri 1979-ci ildə əfqanıstana girməsə idi, kommunist dövləti qısa zamanda devrilər və hər şey yenidən normala qayıdardı. Bu qədər dağıntılar baş verməz və taliban hərəkatı yaranmazdı. Ölkəmizdə olan nəşəxorlar əfqan nəşəsindən hallanıb nəşənin keyfiyyətindən ağız dolusu danışmazdı. Lakin bu da alternativ tarix nəzəriyyələrindən bir digəridir. Təbii ki, əfqanıstan müharibəsi sovetin tətiklədiyi konfliktlərdən sadəcə biridir. Lakin sözügedən müharibəyə baxmaqla sovet rusiyasının insan həyatına necə dəyər verdiyini görmək olar.
)