1. ingilis vətəndaş müharibəsi 1642 - 1651 illəri arasında respublikaçılar və kral tərəfdarları arasında yaşanmış siyasi görüş anlaşılmazlıqları və fiziki qarşıdurmaları adlandırarkən istifadə edilən ümumi termindir. birincisi 1642 - 1645 illəri arasında, ikincisi 1648 - 1649 illəri arasında yaşanan qarşıdurmalar i. charles (ingiltərə) - a, 1649 - 1651-ci ildə reallaşan üçüncüsü isə ii. charles-a qarşı respublikaçılar tərəfindən edilmişdir. vətəndaş müharibəsi 3 sentyabr 1651-de worcester döyüşü ilə respublikaçıların gücləri ələ keçirməsi ilə sona çatdı.

17. əsr bir çox daxili qarışıqlığa baxmayaraq ingiltərənin yüksəlməkdə davam etdiyi bir dövr oldu. i. charlesin edamı və cromwellin respublika adı altında diktatorluğunu elanı çox böyük daxili böhrana zəmin hazırladı. ancaq bu mübarizə sonunda krallıq yenidən qurulduğu kimi parlamentin nüfuzu da artdı. və artıq ingiltərə krallarının şəxsən dövləti idarə etmək dövrü bağlandı. parlament ilə kral arasında sonradan kralın hökumət etmə səlahiyyətlərinin tamamilə ortadan qalxmasıyla nəticələnəcək bir tarazlıq hasil oldu.

ingilis vətəndaş müharibəsinin ilk hissəsi:
ingilis inqilabının ilk mərhələsi 1640-41 inqilabıdır. bununla birlikdə köhnə mütləq krallıq rejimi zəiflədi. bu mərhələ i. charlesin maliyyə böhrandan xilas olmaq üçün 1640-ci ilin noyabrında uzun parlamenti yığıncağa çağırmasıyla başladı. xalq tərəfindən sevilməyən charles konstitusiya nizamı içində parlamentə köhnəsindən çox daha əhəmiyyətli bir yer təmin edən bir sıra siyasi islahata razı olmaq məcburiyyətində qaldı. bu dəyişikliklərlə birlikdə xüsusilə 1641 iyulunda başında senzuranın qaldırılmasından sonra siyasi mübahisə mühiti böyük ölçüdə qızışdı.

ingilis vətəndaş müharibəsinin ikinci hissəsi:
siyasi böhran daxili müharibəyə doğru sürükləndikcə inqilabın get-gedə sola sürüşməsinə səhnə oldu. bu ingilis inqilabının ikinci mərhələsidir. uzun parlament 1641-de öz içində rəqib partiyalara bölündü. kralın partiyası olan kralçılar ilə daha irəli siyasi və dini islahatlar istəyən parlamentarlar. charles 1642-də qabaqda gələn müxaliflərini həbs etməyə başladı. bacara bilməyincə londondan qaçdı. buna görə i. daxili döyüşə əlverişsiz şərtlərlə girdi. london və mərkəz hökumət mexanizmi parlamentarların əlində qalmışdı. təəssüf ki, parlamentarlar dərhal bu hadisədə hakim ola bilmədilər. bu ancaq 1645-ci ildə möhkəm, intizamlı bir ordu qurulmasıyla reallaşdırıldı. bununla xadim püritanizmin parlament iddiasına qatqısı təmin edilmiş oldu.

ingilis vətəndaş müharibəsinin üçüncü hissəsi:
sör tomas fairfax qabiliyyətli komandanlığı altında ordu naseby-de kralçılar qarşısında qəti zəfər qazandı. iii. mərhələdə inqilabın sola kəmər kuliminasiya nöqtəsinə vardı. parlamentarlar müvəffəqiyyətə çatdıqları 1646 və 1648 illərində öz aralarında bölündülər. daha mühafizəkar qrup presbiteryenlər idi.bunlar şotlandlarla birlik olub charles ilə razılaşmaya getdilər.daha radikal partiya oliver cromwellin və ordunun dəstəklədiyi "müstəqillər" bir müqavilə cəhdindən nəticə alına bilməməsi üzərinə charlesa qarşı müxalif qaldılar. ii. vətəndaş müharibəsi qısa sürdü. cromwellin 1648-de preston-da şotland ordusunu əzib yox etməsiylə sona çatdı.
bunun ardından da 1648 dekabr ayında parlamentdə bəzi dəyişikliklərlə birlikdə, 1649-da charlesin mühakimə olunub edam edilməsi və eyni ilin fevral ayında krallığın və lordlar kamarasının ortadan qaldırılmasıyla başladı. eyni zamanda cromwell və ordu üst addımının xalq siniflərini təmsil edən və adına "level" deyilən radikal siyasi partiya ilə yolları ayrıldı. "level" konstitusiyada köklü dəyişiklik istəyərək torpaq sahiblərinin siyasi və ictimai iqtidarına baş qaldırırdılar. 1647-ci ildə ordunu ələ keçirmək üçün cromwellə qarşı qiyam qaldırdılar. cromwell hərəkətə keçdi. may 1649-da level ordu üsyanı burford-da dayandırıldı. ordu içindəki mövqelərdən atılan "level"lər sürətlə dəstəklərini itirdilər.

ingilis vətəndaş müharibəsinin dördüncü hissəsi:
iv. mərhələ yavaş yavaş siyasi tarazlığa dönüş mərhələsi idi. yeni ordu 1650-lərdə altmış mindən çox əsgəri olan mövcud bir güc idi. bu gücün funksiyası irlandiya qiyamının qəddarca basdırılması və yeni kralçı qiyamın təxribat edilməsi xarakterli olduğu ortaya çıxdı.

ingilis vətəndaş müharibəsinin beşinci hissəsi:
cromwell son dərəcə müvəffəqiyyətli bir idarəçi olduğunu göstərmişti.bunun səbəbi həm usta bir siyasətçi, həm də parlaq bir general olması idi. cromwell hökuməti 1654-te niderland ilə sülh və ispaniya qarşısında zəfər və xarici siyasətlə əlaqədar bəzi uğurlar təmin etdi. amma sistem cromwellin ölümündən sonra çox uzun sürmədi. beşinci mərhələdə ordu rəhbərliyinin çökməsiylə birlikdə əvvəl bir siyasi qarışıqlıq dövrü baş göründü. 1660 mayında qurucu məclisin çağırışıyla ii. charlesin geri dönməsi istənildi. yenidən başa keçən krallıq rəhbərliyi köhnəsinə nisbətlə çox güçsüz idi və parlamentdə təmsil edilən soylu sinif, ingilis inqilabında son və qəti zəfəri təmin mütləqiyyətçi krallığa bir daha geri gəlməmək üzrə son verdi.

nəticələri:
vətəndaş müharibəsi, kral i. charlesin mühakimə olunaraq edamına, və oğlu ii. charlesin da sürgününə səbəb olarkən, ingilis krallıq sisteminin isə irlandiya, şotlandiya və uels bölgəsinin də iştirakı ilə ortaq rəhbərliyinə çevirilməsinə qərar verildi. bir çox mübarizədən sonra 4 aprel 1660-da ii. charles ingilis krallıq taxtını qəbul etdirdi. 23 mayda sürgündən döndü və 29 mayda krallığı qəbul etdi. 23 aprel 1661-ci ildə westminster abbey-deki tac mərasimi ilə rəsmi olaraq kral oldu.