108. erkin qədirli yazar olub öz piarını aparır burda? bu nə gicdillaxlıqdı axı? bu kimdi axı hələ sözləri üçün başlıq açılsın. yorğun günün sonunda siyasi zarafat cəhdi falan eləsin keçirsin də həyatını.
100. yorğun günün sonunda siyasi zarafat cəhdi:
indi də deyirlər, ssri əsl sol deyildi. deyildisə, niyə solub getdi?
bunla da bağlayın söhbəti. oxumaq istəyən girib profilindən, səhifəsindən oxuyar. entry xatirinə entry girməkdi bu elədiyiniz. hamı dostluğundaki filankəs filankəslinin sözləri adında başlıq açsa nolacaq day.
12. "burada çox danışıldı ki, nəsə olacaq. mən bilmirəm nə olacaq, necə olacaq və nə zaman olacaq.amma mən inanıram ki,nəsə olacaq.və bu nəsə yaxşı olacaq" (red:milli şuranin mitinqi)
126.1-ci hissə
Bakı-Tiflis-Qars dəmiryolu haqqında yazmağı düşünmürdüm. Bununla bağlı suallara da "bu, mənim sahəm deyil" sayağı cavablar verirdim. Lakin tənqidi şərhlərin xeylisini oxuyandan sonra, yazmaq qənaətinə gəldim. Yazı böyük olduğundan, onu iki parçaya böldüm. Birini indi paylaşıram (giriş hissəsini), ikincisini də bu axşam paylaşacağam.
Mübahisə açmaq istəmirəm. işin iqtisadi tərəfinə heç toxunmayacağam. Bir onu deyim ki, bu layihənin iqtisadi potensialının olduğundan daha böyük göstərildiyini söyləyənlərlə razıyam. Amma! Bu işdə önəmli olan iqtisadiyyat deyil. Daha doğrusu, ölkəmizin buradan yaxşı pul qazanacağı guman olunsa da, ən böyük guman başqadır.
Nəqliyyat, özəlliklə dəmir, dəniz və boru yolları - strateji məsələdir. O dərəcədə strateji ki, ölkələrin təhlükəsizliyinə, bölgələrdəki güc nisbətinə önəmli təsir göstərə bilir. Ölkəmizin dənizə birbaşa çıxışı yoxdur. Bu amilin bizə mənfi təsiri haqqında bir neçə dəfə yazmışam (səhifəmdə axtara bilərsiniz).
Dənizə birbaşa çıxışımızın olmaması bizim üçün strateji gerilikdir. Bu geriliyik obyektivdir, bizdən (siyasətimizdən) asılı deyil, coğrafi yerləşməmizdən qaynaqlanır. Buna görə də ölkəmizin, iqtidarda kimin olmasından asılı olmayaraq, xarici siyasət seçimləri çox deyil. Bizə, özümüzü təhlükəsiz hiss etmək və faydalı ticarət qurmaq üçün, mütləq dənizə çıxış gərəkdir. Bu çıxış da mütləq davamlı, güvənli və ucuz olmalıdır.
Rusiya'nın üzərindən Qara və Baltik dənizlərə çıxışımız var (kanallar vasitəsilə). Amma bu çıxışın davamlılığı şübhə altındadır, güvəni və ucuzluğu isə heç yoxdur. Üstəlik, Rusiya'nın üzərindən gedən su yolları ilin az qala yarısı buz altında qalır (donur). Ona görə də iqtisadi faydası böyük ola bilmir. iran üzərindən Hind Okeanına çıxışımız olsaydı, bu, ən ucuz və iqtisadi baxımdan faydalı yol ola bilərdi. Amma bunun nədən gerçəkləşməyəcəyini, guman edirəm, burada izah etməyə gərək yoxdur.
Odur ki, dənizə tək çıxışımız qalır - Gürcüstan üzərindən. Gürcüstan üzərindən çıxdığımız dənizin (Qara Dəniz) iki tarixi və geopolitik sahibi vardır - Rusiya və Türkiyə. Bu iki ölkə arasında münasibətlərin durumu bizə birbaşa təsir edir. Onların arasında savaşın bizə böyük ziyan vuracağı aydın olsa da, bunun tam tərsi də bizim faydamıza deyil. Yəni, Rusiya'yla Türkiyə'nin çox yaxınlaşmasından ölkəmiz heç nə qazanmayacaq, əksinə, xarici siyasət fürsətlərimiz daha da azalacaq. Bunu bir dəfə yazmışdım, təkrarlamağın faydası var - Rusiya, Türkiyə və iran arasında nə qədər çox ziddiyyət olarsa, bir o qədər də ölkəmizin xarici siyasət fürsətləri çoxalmış olur.
Bəxtimizdən (başqa söz tapa bilmədim), Türkiyə bizə həm qardaş ölkədir, həm də NATO üzvü kimi nə Rusiya'yla, nə də iran'la bəlli həddən artıq yaxınlıq edə bilir. istəsə də edə bilməyəcək, çünki həm Rusiya'nın, həm də iran'ın, ayrı-ayrılıqda və birlikdə, Türkiyə'ylə bağlı tarixi və geopolitik qarşıdurması yox olası deyil. Odur ki, qardaşlığı qırağa qoymuş olsaq belə, yenə də Türkiyə'nin və Azərbaycan'ın bu bölgədə bir-birinə böyük ehtiyacları olacaq. Bəs, Gürcüstan?
Gürcüstan, Türkiyə və Azərbaycan arasında yerləşdiyinə görə, yuxarıda söz açdığım ehtiyacın gerçəkləşmə vasitəsinə çevrilir. Bu, Gürcüstan'ın özünün də faydasınadır. Bu ölkənin, bizdən fərqli olaraq, dənizə birbaşa çıxışı olsa da, dənizlə dünyaya çıxarası strateji resursları yoxdur. Üstəlik, Rusiya'dan qaynaqlanan aydın və davamlı təhlükə qarşısındadır. Rusiya'dan qaynaqlanan təhlükə - Gürcüstan'ı və Azərbaycan'ı yaxınlaşdıran ən təsirli amillərdən biridir. Bunun da üzərinə Gürcüstan'ın bizdən enerji, bizim də Gürcüstan'dan nəqliyyat asılılığımızı gəlsək, bu iki ölkə ( Türkiyə) arasında getdikcə dərinləşən əməkdaşlığı daha yaxşı anlaya bilərik.
Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə arasındakı münasibətləri "qarşılıqlı strateji asılılıq" adlandırmaq olar. Bu, hələ müttəfiqlik anlamına gəlmir, amma işlərin ona doğru getdiyini görməmək olmur. Birlikdə keçirilən ardıcıl hərbi təlimlər də bunu aydın göstərir. Hərbi təlimlər bekarçılıqdan deyil, ehtiyacdan keçirilir. Bu üç ölkənin hansı və haradan qaynaqlanan təhlükələrə qarşı birlikdə hərbi təlim keçirdikləri də məlumdur (bu haqda açıq danışılmasa da). Şübhəsiz ki, təlimlərin məqsədlərindən biri, daha öncə qurulmuş Bakı-Tiflis-Ceyhan və Bakı-Supsa boru kəmərləriylə yanaşı, Bakı-Tiflis-Qars dəmiryolunu qorumaqdır. Bu dəmiryolunun hərbi məqsədlər üçün də önəmi böyükdür.
Bakı-Tiflis-Qars dəmiryolunun strateji önəmi nədir (nədədir)? Qərb doğrudanmı, ya da Qərbdə hər kəsmi buna qarşı olub? Keçmişdə və bugündə buna oxşar örnəklər varmı? Bu və başqa suallarla bağlı gumanlarımı yazımın axşam paylaşacağım ikinci parçasından oxuya bilərsiniz.
2ci hissə
Bakı-Tiflis-Qars (yazımın ikinci hissəsi). Birinci hissəsini buradan oxuya bilərsiniz:
Həyatda (məişətdən tutmuş siyasətə qədər) hər şeyi kontekstdə anlamaq gərəkdir. Əslində, başqa cür anlamaq alınmır. "Bakı-Tiflis-Qars" mövzusunda konteksti görmək üçün, bölgəmizdə və onun qonşuluğundakı gedişata baxmalı olacağıq. Uzaqdan başlayaq - Çin'dən.
Çin'in iqtisadi durumu yaxşılaşdıqca, siyasi iddiaları artdı. Həmin iddiaların bir çoxu, Çin'in öz coğrafi yerləşməsinə aid strateji geriliyindən qaynaqlanır. Çin'in dənizə birbaşa çıxışı var, amma bu çıxış hər tərəfdən ABŞ hərbi donanmasının nəzarətindədir. Çin'dən dənizə çıxan gəmi yolları Cənubi Koreya, Yaponiya, Fillipin, Malayziya, Vyetnam, Sinqapur sahillərinin yaxınlığından keçir. Bu yolların hamısında, birbaşa və ya dolayı, ABŞ donanmasının nəzarəti vardır. Savaş, ya da ciddi böhran zamanı ABŞ asanlıqla bu yolları Çin'in üzünə qapada bilər. Çin bunu bilir, ona görə də özünə alternativ yollar açmağa çalışır.
Alternativ yollardan biri üzü Şimala doğru gedir. Rusiya üzərindən gedən bu yol həm uzaqdır, həm çətin. Ona görə də arzulandığı qədər ucuz ola bilmir. Üstəlik, Rusiya'nın ənənəvi altyapı (infrastruktur) problemləri bu yolun idari xərclərini artırır. Çin'dən üzü Qərbə doğru gedən yolun bir hissəsi vardı, ikinci hissəsini də Bakı-Tiflis-Qars dəmiryolu tamamlamış oldu. Amma Bakı-Tiflis-Qars dəmiryolu Çin'in gözdən keçirdiyi layihə olmayıb. Biz Çin'i fakt qarşısında qoyduq və indi Çin'i bu yoldan istifadə etməyə maraqlandırmağa çalışırıq.
Çin'in öz təşəbbüsü olan, birbaşa strateji önəm verdiyi və böyük maliyyə vəsaiti xərclədiyi başqa yol var - Çin-Pakistan iqtisadi Dəhlizi (China-Pakistan Economic Corridor). Bu dəhlizin artan sürətlə qurulması 2002-ci ildən başladı. Öncə Çin Pakistan'da böyük bir liman tikdi, sonra öz ərazisindən həmin limana dəmiryolu tikməyə girişdi. 60 milyard dollardan yuxarı ilkin sərmayə qoyuluşu tələb edən bir layihədir. Xeyli iş görülüb. Bu dəhlizdən istifadə Çin'in bir neçə məqsədinə xidmət edir. Onların ən önəmli olanı bu ikisidir: 1) ABŞ'ın nəzarət etdiyi dəniz yollarından keçmədən birbaşa Hind Okeanına çıxış əldə olunur; 2) Çin'in əzəli geopolitik rəqibi olan Hindistan böyük yükdaşıma yolundan təcrid edilir. ikinci məqsəd Pakistan'ın da geopoltik maraqlarına uyğundur. Pakistan da, Çin kimi, Hindistan'ı özünə əzəli geopolitik rəqib sayır. Bu bölgədə gərginlik o dərəcədə yüksəkdir ki, hər an savaş başlaya bilər. Bu baxımdan, Çin-Pakistan iqtisadi Dəhlizinin hərbi önəmi də artmış olur, çünki bu dəmiryolu vasitəsilə, gərəkli olarsa, Çin'dən Pakistan'a hərbi yardım daşına bilər.
Bütün bunların Bakı-Tiflis-Qars dəmiryoluna nə aidiyyatı ola bilər? Birbaşa aidiyyatı yoxmuş kimi görünsə də, bu iki layihə arasında önəmli kontekstual bağlantı vardır. Çin-Pakistan iqtisadi Dəhliz 2002-ci ildə qurulmağa başladığı andan, Hindistan bu yolu özünə strateji təhlükə saydı və alternativ yollar axtarmağa girişdi. Bu məsələdə Hindistan'ın maraqları iran'ın və Rusiya'nın maraqlarıyla üst-üstə düşdü. iran'ın Pakistan'la öz haqq-hesabı var, buna görə də iran da, Hindistan kimi, Pakistan'ın bölgədə güclənməsini istəmir. Rusiya da, öz tərəfindən, həm Pakistan'ın, həm də Çin'in bu bölgədə artan gücünün azaldılmasında maraqlıdır. Ona görə də, Rusiya, iran və Hindistan, birləşərək, elə həmin 2002-ci ildə "Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizi" layihəsinə dair anlaşma imzaladılar - Rusiya'dan iran'a dəmiryolu, iran'dan da Hindistan'a dənizyolu.
Bu dəhlizin gerçəkləşməsi üçün bu ölkələrin Azərbayacan'a ehtiyacı yarandı, çünki Rusiya'dan iran'a gedəcək dəmiryolu ölkəmizin içindən keçməlidir. Əslində, Azərbaycan'ın Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizi layihəsində birbaşa iqtisadi marağı yoxdur. Geopolitik olaraq isə, bu bizə nəinki lazım deyil, əksinə, bu layihə bizim üçün bəzi yeni təhlükələr açır. Amma bu məsələdə bizim çox dirəşməyə imkanımız olmayıb, ona görə də razılaşmalı olduq. Guman edirəm, Pakistan da bunu anlayışla qarşılayır, ona görə də bizim Pakistan'ın strateji maraqlarına uyğun olmayan layihədə iştirakımıza etiraz etmir və bizə hərbi yardımını kəsmir.
Bakı-Tiflis-Qars dəmiryolu layihəsi, nəzəri olaraq yeni olmasa da, onun başlamasına məhz yuxarıda yazdığım layihələrin geopolitik qarşıdurması kontekstində baxmaq gərəkdir. Bu layihənin təməli 2007-ci ildə qoyuldu.
Bu layihəyə böyük güclərin, özəlliklə Qərbin və Rusiya'nın, yanaşması nə oldu? Bu haqda yazının sabah paylaşacağım üçüncü hissəsində oxuya bilərsiniz.
P.S. Yazı düşündüyümdən də böyük alındığına görə, onu, daha öncə söz verdiyim kimi, iki deyil, üç hissəyə bölməli oldum.
3-cü hissə
Bakı-Tiflis-Qars dəmiryolu (üçüncü yazı)
Birinci yazıda ölkəmizin coğrafi yerləşməsindən doğan strateji geriliyi izah etməyə çalışmışdım. Dənizə davamlı, güvənli və ucuz çıxışı əldə etmək üçün Gürcüstan üzərindən dəmiryolunun önəmini vurğulamışdım. ikinci yazıda Bakı-Tiflis-Qars dəmiroylunun başqa bölgələrdə gedən geopolitik qarşıdurmada, oralarda qurulmaqda olan nəqliyyat şəbəkələri kontekstində yerini göstərməyə çalışdım. Üçüncü yazıda sizi kiçik tarixi gəzintiyə götürmək istəyirəm. Bu gəzintidə iqtisadi faydası aydın olmayan nəqliyyat layihələrinin geopolitik qarşıdurmada necə önəmli ola bildiyini izah etmək istəyirəm. Ümid edirəm, bu izahdan sonra Bakı-Tiflis-Qars dəmiryoluna skeptik yanaşanların baxış bucağı dəyişə biləcək. Ayrıca, bölgəmizdə və ölkəmizdə marağı olan böyük güclərin bu kontekstdə güman olunan rolunu da göstərməyə çalışacağam.
"Faşoda sindromu" adlanan bir yanaşma var - Fransa'nın Britaniya'yla bağlı xarici siyasət seçimlərinə deyilir. Faşoda - Misirlə Sudan arasında yerləşən bir kənd olub. 1898-ci ildə Fransa oraya kiçik hərbi dəstə göndərmişdi. Həmin dəstə orada yerləşəndən sonra, ardınca daha böyük qüvvələr gəlməliydi. Məqsəd - Süvəş Kanalını əlində saxlayan Britaniya'nın Hind Okeanına çıxışını əngəlləmək. Bu, Fransa'nın çoxdanki siyasəti olub. Gibraltar Boğazında da eyni siyasəti yürüdürdülər - Şimalda (ispaniya'nın Cənubunda) Britaniya, Cənubda (Mərakeş'də) Fransa. Britaniya bunu, təbii ki, bilirdi və Fransızların hərbi dəstəsindən dəfələrlə böyük və güclü bir qoşunu Faşoda tərəfə göndərdi. Ardınca Fransa'ya çox sərt diplomatik etirazını bildirdi, savaş açacağını dedi. Fransa öncə dirəşməyə çalışdı, özünün Rusiya'yla hərbi müttəfiqliyinə istinad edərək Rusların da Britaniya'ya qarşı savaş açacağıyla Britaniya'nı hədələdi. Amma Britaniya geri çəkilmədi, üstəlik, Rusların nəqliyyat problemlərini yaxşı bildiyindən (hələ Kırım Savaşından bəri bilinirdi), Rusiya'nın savaşa qatılmayacağından əmin idi. Elə də oldu, Ruslar savaşa qatılmayacaqlarını deyəndən sonra, Fransa Faşoda'dan hərbi dəstəsini geri çəkməli oldu. Bununla da həmin problem həll olundu. Britaniya üçün! Fransızlar üçünsə bu, böyük bir ayıb oldu (hər halda, özləri bunu belə saydı). Buna görə "Faşoda sindromu"na hərdən "Faşoda kompleksi" də deyilir. Fransa, bu olaydan sonra, Britaniya'yla bağlı eyni siyasəti yürüdür (bu siyasəti az sonra izah edəcəyəm). Bütün bunların Bakı-Tiflis-Qars dəmiryoluyla nə bağlantısı ola bilər? Tələsməyin, tarixi gəzintimiz hələ bitməyib.
Faşoda olayından sonra Fransa anladı ki, təkbaşına Britaniya'yla bacara bilməyəcək, Rusiya'nın isə nəqliyyat geriliyi onu (Rusiya'nı) etibarsız bir müttəfiqə çevirir. Faşoda olayından dərhal sonra Fransa ordusunun Baş Qərargahı öz hökumətinə təklif etdi ki, Rusiya'da Fransızların strateji maraqlarına uyğun olan istiqamətlərdə dəmiryolu şəbəkələri qurulsun Fransa da bu işə həm pul ayırsın, həm də tikintiyə birbaşa nəzarət etsin. Eyni yanaşmanı Almaniya'ya qarşı da tətbiq etməyə başladılar, amma bu, ayrı mövzudur. Burada bizi Fransa-Britaniya geopolitik qarşıdurmasında Rusiya dəmir yollarının yeri maraqlandırmalıdır.
Rusiya'nın pula ehtiyacı böyük olub. Britaniya'dan, Almaniya'dan və ABŞ'dan istəmişdi, amma onlar Rusiya'ya borc vermədilər. Bu arada Fransa, fürsətdən istifadə edərək, Rusiya'ya böyük məbləğdə pul təklif etdi. Amma bir şərtlə - Rusiya, Fransa'nın göstərdiyi istiqamətlərdə dəmir yolları tikəcək. Rusiya'nın dəmir yollarına öz ehtiyacı vardı, amma Fransızların göstərdiyi istiqamətlər Rusiya'nın iqtisadi maraqlarına uyğun gəlmirdi. O zamanlar Rusiya'nın Maliyyə Naziri olmuş Serqey Vitte bu şərtlər altında Fransa'dan borc almağın əleyhinə çıxmışdı. Lakin, Rusiya'nın hərbi çevrələri ikinci Nikolay'ı Fransa'nın təklifini qəbul etməyə inandıra bilmişdilər. Beləliklə, Fransa Rusiya'ya 450 milyon Frank (o vaxtki pulla) borc verdi və bu borcun hesabına Orenburq-Daşkənd dəmiryolunun tikilməsini tələb etdi. Rusiya razılışdı. Bu dəmiryolunun layihəsini Fransa'nın Baş Qərargahı hazırladı və tikinti işlərinə nəzarət etdi. Nə üçün? Rusiya'nın özü üçün, yuxarıda yazdığım kimi, bu yolun iqtisadi faydası yox idi. Bəs bu dəmiryolu Fransa'nın nəyinə gərək idi?
Fransa'nın Britaniya'yla geopolitik qarşıdurması üçün bu yolun önəmi böyük idi. Bu yolun tikilməsi başa çatandan sonra Rusiya, özünün mərkəzi vilayətlərindən uzaq cənub sərhədlərinə (Daşkənd'ə) təxminən 200,000 əsgəri qısa zamanda daşıya biləcəkdi. Həmin hərbi güc Daşkənd'dən də Əfqanıstan'a asanlıqla keçə biləcəkdi. Əfqanıstan'da isə Britaniya'nın qoşunu dayanmışdı. Böyük deyildi, ona görə də Rusların oraya gətirə biləcəyi ordu qarşısında tutarlı müqavimət göstərə bilməyəcəkdi. Britaniya bu plandan xəbər tutandan sonra onu əngəlləməyə çalışsa da, artıq gec idi. Rusiya Fransa'dan borcu almışdı və dəmiryolunun tikintisinə başlamışdı. Ona görə də Britaniya Fransa'yla hesablaşmalı oldu, ona qarşı siyasətini yumşaltdı, sonradan isə Fransa'yla hərbi ittifaq bağladı - Almaniya'ya qarşı. Rusiya da bu ittifaqda oldu. Beləliklə, Fransa istədiyinə çatdı - Britaniya'nı özüylə hesablaşmağa məcbur edə bildi, Faşoda utancından çıxdı.
Faşoda olayı Fransa üçün çoxdan utanc məsələsi deyil (100 ildən artıq zaman keçib, hər halda). Amma həmin olay təsirsiz ötüşməyib. "Faşoda sindromu" adlanan yanaşmanın qısa anlamı belədir - Fransa Britaniya'nı dünyanın heç bir yerində təkbaşına buraxmamalıdır. Başqa sözlə, Britaniya haraya gedirsə, Fransa da oraya getməlidir. Örnəyi, Britaniya hansı ölkəyə pul yatırırsa, Fransa da mütləq həmin ölkəyə pul yatırmalıdır, Britaniya hansı ölkədə məktəb açırsa, Fransa da həmin ölkədə məktəb açmalıdır və s.
indi gəlirik Bakı-Tiflis-Qars dəmiryoluna. Xəbərləri izləyirsinizsə, son illər ərzində Fransa'nın bizim dəmiryolu (o cümlədın metro və tramvay) infrastrukturuyla ciddi maraqlandığını, oraya pul yatırdığını, bizə lokomotiv və vaqon satdığını, depo tikdiyini oxumuş olarsınız. Nədən? Güman edirəm, həmin o "Faşoda sindromu"ndan. Britaniya bizim boru nəqliyyatımıza pul yatırır, Fransa da dəmiryolumuza. Başqa layihələr də var, amma onlar bu mövzu üçün maraqlı deyil. Bəli, Fransa, Bakı-Tiflis-Qars dəmiryoluna pul vermədi. Heç kim vermədi, özümüz maliyyələşdirdik. Amma Fransa'nın bizim dəmiryolu infrastrukturumuza etdiyi başqa yatırımların faydası Bakı-Tiflis-Qars dəmiryoluna da olacaq. Ümumiyyətlə, Qərb istəsəydi, bu dəmiryolunu əngəlləyə bilərdi. Birbaşa yardım etmək istəmədilər, o cümlədən Ermənistan'ın, belə demək olarsa, xətrinə dəyməmək üçün, amma mane olmadıqları da hər şeydən aydındır. Fransa'nın yatırımları buna örnək ola bilər.
Əlbəttə, Bakı-Tiflis-Qars dəmiryolu Fransa üçün, zamanında olduğu kimi, Orenburq-Daşkənd dəmiryolu qədər önəmli deyil. Amma bu dəmiryolu Qərbin bir neçə strateji marağına uyğundur. ikinci yazımda göstərdiyim gedişata bir də baxın, istəyirsinizsə. Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizi nə bizim strateji marağımızdadır, nə də Qərbin. Amma bizim təkbaşına Rusiya'ya və iran'a qarşı dirəşməyimiz mümkün olmadığından, Qərbin də başı başqa işlərə qarışdığından, bu nəqliyyat dəhlizi quruldu. Bakı-Tiflis-Qars dəmiryolu, bu kontekstdə, həm bizim üçün, həm də Qərb üçün Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizindən qaynaqlanan riskləri qismən önləyə bilir. Əslində, sırf geopolitik yanaşsaq, lap hətta ancaq hərbi gözlə baxsaq, bu yolu "Qars-Tiflis-Bakı" adlandırmaq daha doğru olardı. Çünki bu yol Türkiyə'dən buraya Türkiyə'nin özünün, ya da NATO qoşunlarını daşımaq imkanı yaradır. ABŞ'ın dənizlərarası təhlükəsizlik strategiyasını (intermarium) nəzərə alsaq, Qars-Tiflis-Bakı dəmiryolu Qara Dənizlə Xəzər Dənizi arasında təhlükəsizlik qurşağını yaratmaq üçün gərəkli olacaq. Rusiya'nın və iran'ın bu yola, yumşaq desəm, ilıq yanaşmamaları, bu yolun tikilməsini əngəlləməyə çalışmaları da buradan qaynaqlanır.
Odur ki, bu dəmiryolunun iqtisadi faydası nə olacağı bilinməsə də, onun strateji (o cümlədən hərbi) potensialı dərhal bilinir. Düşmənlərimiz bunu bizdən aydın görür, çünki ayıqdırlar, bizi rahat buraxmırlar. Sağ olsunlar, biz də onların hesabına ayıldıq son illər ərzində. Və, əlbəttə, Bakı-Tiflis-Qars dəmiryolu, şübhəsiz ki, həm də Ermənistan'ın əleyhinə tikilib. Xeyirli olsun!
p.s söz6 yazarınız olaraq elədiyim bu tərz silsilə paylaşımlarıma bəzi yazarlarımız qıcıqlanırlar, mənim paylaşımlarım heç də o demək deyil ki, erkin qədirlinin siyasi və ideoloji baxışlarının hamısını bəyənirəm, reala dəhşət simpatiyam var v.s əsla, yox, sadəcə olaraq bu ölkədə 3-5 düşüncə insanı varsa və söz azadlığına, azad mətbuata, alternativ fikirlərədə də şiddətli ehtiyacın olduğu bir cəmiyyətdə fərqli fikirlərin rəqibləri və neytral insanlar tərəfindən bilinməsinə tərəfdaram. ola bilsin ki, söz6nın oxucularından gələcəkdə ictimai xadimlər yetişsin, məhz bu təbəqənin hərtərəfli, qeyri formal təhsil də daxil olmaqla maariflənməsini arzu eləməkdən başqa bir niyyətim yoxdur. soruşa bilərsiniz niyə məhz bu sevilməyən müəllif? məsələ bundadır ki, öz ixtisasım gərəyincə ən çox tanədəğəm və tədqiq elədyimiz müəllim olmaqdan savayı bir xüsusiyyəti yoxdur. əgərfikirləri maraqlı olan liberal, mühafizəkar yaxud başqa, dini sahədən fikir adamı olsaydı onları da eyni səbəblərlə yayınlaya bilərdim. hər halda, sözlüyün "bu olar bu isə olmaz" kimi qaydası yoxdur. saygılar
1. erkin qədirli əslində filosofdur. azərbaycana məxsus nadir filosoflardan biri. bunu onun səhv və ya düz anlaşılmasından asılı olmayaq özünəməxsus çalarlar gətirdiyi söz və söz birləşmələrindən anlaya bilirik
sitat
düşüncələrimizin maqnetik xüsusiyyəti var. ətrafımızda və bizimlə baş verənlər düşüncələrimizdən asılıdır. yaxın çevrəmizdə özümüz kimi düşünən insanların olmasi buna sübutdur. amma yalnız insanlar deyil, hadisələr və onların nəticəsində və ya sayəsində yaran(mış)an şəraitin də düşüncələrimizdən asılı oldugunu göstərmək olur.
şəraitin (ətraf mühitin) dominant düşüncələrdən asılı olduğunu hər addim görə bilersiniz. məsələn, nədən bdu-nun ətrafında kitab mağazası yoxdur, əvəzində isə alt paltardan tutmuş ust paltara qədər, dönərdən tutmuş xaşa qədər, dərmandan tutmuş zəhərə (siqaret) qədər, hər şey satılır? pul yoxdur? bəlkə satılası kitab yoxdur? yox. pul da var, kitab da. sadəcə pulu və kitabi bir yerdə görən anlayış yoxdur. ona görə de pulu olanlar əsasən savadsızdır, savadı olanlar isə əsasən pulsuzdur.
düşüncə şəraitin şərtidir. düşüncə şəraitdən əvvəl gəlir və onu yaradır. düşüncənizi deyişdirmədən şəraitinizi dəyişdirə bilməyəcəksiniz.
unutmayın ki, sözlər şüurumuzu proqramlaşdırır və düşüncə vərdişlərimizə keçir.
unutmayın ki, dil sadəcə danışıq vasitəsi deyil, həm də və hər şəydən öncə düşüncənin məhsuludur.
p.s erkin qədirlinin bu sahədə uğurlu olduğunu demək istəmirəm, sadəcə bu cür fərqli və faydalı düşüncə sahiblərinin mövcudluğuna diqqət çəkmək istəyirəm. əslində, onun söz quruculuğu əksər vaxtlarda mənanın təhrifi hesabına əmələ gəlir, məsələn gerçək sözünə öz işinə yaradığı kimi fərqli və maraqlı bir "geri çək" kimi məna verir, əslində gerçək sözü "görmək" felindən (görünən, görünəni yansıdan, var olan v.s) yaranıb. belə misallar çoxdur. amma bütün bunlar onun düşüncə insanı olmasına və faydalı sözlər tapmasına işlətməsinə v.s mane olmur
109. azerbaycanda bir siyasi sexsiyyete soyus soyulurse, tehqir edilirse bilinki o adam duzunu deyir. cox sagolsun soz6 yazarlari ki bunu bir daha testiqlediler.
78. real'a artmaqda olan marağın və inamın izahını özümüzdə axtara bilərik. lakin, burada subyektiv yanaşmaya yol vermək istəmirəm (onsuz da bacardığımızın heç 10%-ni etmirik). bu prosesin obyektiv tərəfi var.
son 30 il ərzində ölkəmizdə yeni nəsil yetişib. bu nəslin keyfiyyəti haqqında nəsə yazmaq istəmirəm. hər cür adam var burada. önəmli olan bu nəslin yeniliyi, başqalığıdır. qapalı siyasi sistemlərdə nəsil dəyişimi ən təsirli siyasi amilə çevrilir. bu prosesin qarşısını heç bir güc ala bilməz.
real'ın üzvlərinə və çevrəsinə baxanda, son 30 il ərzində yetişmiş nəslin mütləq üstünlüyünü görürük. niyə belədir? çünki yeni nəsil heç yerdə təmsil olunmayıb. hətta telekanallardan cəmiyyətə göstərilənlər sovetdənqalmış hökumət, sovetdənqalmış müxalifət, sovetdənqalmış xalq artistləri, sovetdənqalmış ziyalılar və s. qapalı siyasi sistem yeni nəsilə yol və yer vermir. məsələ bir tək yaşda deyil - düşüncə tərzi yenilənmir, söhbətlər də köhnədir.
real yeni düşüncə və davranış tərzini arzulayanların diqqət mərkəzinə çevrilib. ən maraqlısı odur ki, biz bu prosesi idarə edə bilmirik. bizdən asılı deyil. bu, bir dalğadır. nəsil dəyişimi dalğası ucalır və özüylə birlikdə real'ı ucaldır.
bu prosesin obyektiv olduğunu görmək istəyirsinizsə, 30 il geriyə gedib 80-lərin sonu - 90-ların əvvəlində olmuş milli azadlıq hərəkatını xatırlayın. yeri gəlmişkən, real'ın qurucuları həmin illərdə yetişmiş insanlardır. biz o proseslərdə yaxından iştirak etmədik, amma milli azadlıq hərəkatı bizi oyatdı. milli azadlıq hətəkatı haradan çıxdı? bunu anlamaq üçün oradan daha 30 il geriyə getməli olacağıq. milli azadlıq hərəkatı 60-ların nəslidir. onlar 60-cı illərdə baş vermiş açılım şəraitində yetişmişlər.
60-larda açılımı yapmışlar kim olub? bunun anlamaq üçün yenidən daha 30 il geriyə getməliyik. 60-ların açılımını yapanlar - stalin repressiyalarından sağ çıxmışların nəslidir. və s. və i.
nə qədər ki, siyasi sistem qapalı qalır, nəsil dəyişimi özü siyasi gücə çevrilir. bu gücün qarşısını almaq mümkün deyil. real'ın uğuru bu gücdən güc almasındadır. bizim nəsil siyasi sistemi aça, düzəldə bilməzsə, ölkəmiz növbəti 30 il ərzində yeni nəslin yetişməsini gözləməli olacaq. onlar da real'ın yanlışlarını öyrənməli, onları təkrarlamamalı olacaq. odur ki, real'ın siyasi səhnəyə çıxması həm də bir nəsil borcudur. çalışırıq ki, ölkəmiz sonrakı 30 ili gözləməyə məcbur qalmasın. bunun üçün siyasi sistemi dəyişdirməliyik.
129. Mən seçkini halal səslə udmuşam. Mandatdan imtina etməyəcəyəm. Parlamentə gedirəm.
Neçə illərdir, "sistem problemlidir, sistemi dəyişmək lazımdır" deyən adam sistemin əliylə deputat təyin edildi. https://i.imgur.com/RhcCF7O.jpg
10. ingilis dilində "political correctness" deyilən bir ifadə var. dilimizə hərfi tərcüməsi ("siyasi düzgünlük") həmin ifadənin kontekstini açmır. "siyasi düzgünlük" bizim dildə çox müsbət mənadır, toplumun siyasətçilərdən gözlədiyi bir davranışdır. ingilis dilində də belə olmalıydı. təəssüf ki, solçular (siyasi solu demirəm, mədəni solu deyirəm) bir çox məsələdə olduğu kimi, bu söhbəti də korladılar. "political correctness" ifadəsinin konteksti heç də inandığını düşünmək, düşündüyünü söyləmək anlamına gəlmir. tam əksinə, inandığın və düşündüyün bir çox fikirləri gizlətməyə məcbur edir. nəticədə, riyakar bir ortam yaranır - siyasətçilər özlərinə senzura tətbiq etməli olur, heç kim onların gerçəkdən düşündüyünü öyrənə bilmir. mədəni sol bu məsələdə ifadə azadlığını boğur və siyasi səhnəni səmimi adamlardan "təmizləyir".
mən, bu mənada anlaşılan "siyasi düzgünlüyə" qarşıyam. mən siyasətçilərin öz fikirlərini açıq söyləmələrinin tərəfdarıyam, özümə də bu qaydanı tətbiq edirəm. bu, əlbəttə, nə gəldi danışmaq mənasını vermir. aydındır ki, danışığına diqqət edəcəksən. amma bu diqqət, özünü senzura etmək deyil, konteksti, zamanı, ünvanı və s. düzgün seçmək mənasındadır. ədəb və ərkan da, təbii ki, yerində olmalıdır. bununla belə, siyasət çox gərgin işdir. onun bir də göstəri (show) tərəfi var. siyasətçinin, özünü göstərməsi üçün, ən təsirli aləti - danışmaqdır. danışmayan siyasətçi olmur. ekspert, analitik, müşavir və s. ola bilər ki, onun ictimai danışığı yoxdur, olmamalıdır da. siyasətçini qeyri-siyasətçidən fərqləndirən davranışlardan biri və birincisi - onun nitqidir. bir dəfə yazmışdım bunu - siyasətçinin danışığı (yazısı) analitik deyil, proqramatik olmalıdır. burası belə.
çox təəssüf ki, bir çox ifadələr bizdə kontekstdən qoparılmış halda işlədilir. mədəni solun təlqin etdiyi mənada "siyasi düzgünlük" bu problemi daha da çətinləşdirir. keçən dəfələrin birində "mən demokrat deyiləm" yazmışdım. mənfi qarşılanacağını guman etmişdim. təəssüf ki, guman etdiyim kimi də oldu. hərçənd, təmkinlə düşünülsəydi, mənfi məna verməyin yeri olmayacaqdı.
"mən demokrat deyiləm" ifadəmə "demokratiyanın əleyhinəyəm" mənası verildi. kontekstdən qoparılmaqla yanaşı, qavramın təhrifi də var burada. məsələn, "sosial-demokrat"ın nə demək olduğu anlaşılır. "liberal-demokrat"ın nə demək olduğu bilinir. bunlar çoxdan və yaxşı oturuşmuş mənalardır, mən də heç birinə özümü aid etmirəm. sadəcə "demokrat" nə deməkdir, bəs? mədəni solun təlqin etdiyi "siyasi düzgünlüyün" əleyhinə olduğuma görə, inandığımı düşünməyə, düşündüyümü söyləməyə çalışıram. bir halda ki, özümü demokrat saymıram, demokrat olduğumu niyə söyləməliyəm ki?
sadəcə "demokrat" mənə görə boş bir sözdür. bu sözün altında nə desən və kim desən gizlənə bilər. bizim cəmiyyətdə belə də olur, təəəssüf ki. qarşımızdakı siyasi rejim demokratik deyil deyə, onun əleyhinə olmağımız bizi demokrat etmir. müxalifətin hər seçkiöncəsi "geniş koalisiya" adı altında qurmağa çalışdığı birliklər, başqa səbəblərlə yanaşı, həm də buna görə uğurlu alınmayıb. rejimə qarşı olan hər kəsi əhatə etməyə çalışıblar həmişə. rejimə qarşı olmaq - siyasi mövqe deyil. sonrası bilimir, çünki! siyasi mövqenin sonrası mütləq aydın olmalıdır. məsələn, birisi özünü kommunist adlandırırsa, sonrası dərhal aydın olur - adam özəl mülkiyyətə qarşıdır. birisi özünü "demokrat" adlandıranda, sonrası nədir? bilinmir. "demokrat" olmamaq, demokratiyanın əleyhinə olmaq mənasını vermir. bunun əksini düşünmək (söyləmək) məntiqi baxımdan qüsurludur. belə qüsurlu məntiqi qəbul etsək, onda, məsələn, kişilər qadın haqlarını müdafiə etməməlidir, çünki qadın deyillər. belə qüsurlu məntiqi qəbul etsək, dindar adamlara dünyəvi dövləti necə izah edə bilərik? dünyəvi dövləti müdafiə etmək üçün dünyəvi olmağa gərək yoxdur. çünki, dünyəvilik ideologiya deyil, strukturlaşmış şəraitdir. elə bir şəraitdir ki, orada bütün dinlər bərabər və dinc şəkildə yaşaya bilir. dünyəviliyin yanlış təqdimatı hesabına dindarların bir çoxuna elə gəlir ki, dünyəvilik dinin əleyhinədir. qətiyyən elə deyil! dünyəvilik ateizm deyil.
demokratiyaya da belə yanaşmaq gərəkdir. demokratiyanı müdafiə etmək üçün demokrat olmaq gərək deyil (onsuz da bu sözün aydın mənası yoxdur). demokratiya ideologiya deyil ki, onun öz müstəsna tərəfdarları olsun. demokratiya - strukturlaşmış şəraitdir. elə bir şəraitdir ki, orada bütün ideologiyalar bərabər və dinc yaşaya bilir.
bunu ağlımda tutaraq, demokrat olmadığımı yazmışdım keçən dəfələrin birində. yenə kontekstdən qopartdılar və birilərinə sərf edən məna verdilər. mədəni solun gətirdiyi "siyasi düzgünlüyün" nəticəsidir. təkrar edirəm, mən belə yanaşmaya qarşıyam. mən inandığımı düşünürəm, düşündüyümü söyləyirəm. bəzən doğru, bəzən yanlış ola bilirəm (burası anlaşılır). amma dediyim hər sözü ölçələrək, məsuliyyətini də üzərimə götürərək söyləyirəm. üstəlik, səmimi olmağa çalışıram. siyasət diplomatiya deyil ki, qarşındakını aldadasan. siyasətçi öz xalqına (seçicisinə yalan danışmamalıdır) (danışdığı zaman ifadə etdiyi mənaların yalan olduğunu bilirsə, təbii ki). nəticəsi seçkilərin sonunda bilinəcək, siyasətçi də həmin nəticələrə görə davranacaq. yəni, özünü düzəldə biləcək, yanlışlığı olubsa.
yekun: mən demokrat deyiləm, amma demokratiyanı müdafiə edir, onun uğrunda çalışıram (ziddiyət axtarmayın, burada heç bir ziddiyyət yoxdur). erkin qədirli
48. kliyentalist siyasi sistemlər maddi bərabərsizliyin dərinləşməsində və güclənməsində maraqlı olur, çünki toplam gəlirin ədalətli bölüşdürülməsi (ölkə üzrə yayılması) patron-kliyent münasibətlərini sıradan çıxarır ("ləyaqətli qazanc təsiri"). müftə gəlir mənbələrinin (renta yığıcılığı fürsətlərinin) inhisarı üzərində qurulmuş belə sistemlər hətta doğru qərarların düzgün icrasında maraqlı olmur, çünki düzgün icraat kliyent funksiyalarının önəmini azaldır və sonda yox edir.
çeşidli patronlar, özəlliklə "böyük patron", kliyentlərin saxlanması üçün əlavə xərclərə getməli olur. maddi ehtiyatların qıtlığı bu cür əlavə xərcləri korrupsiya anlamına gətirir. siyasi fürsətlərdən fərqli olaraq, korrupsiyanı lokallaşdırmaq olmur. düzgün icraatın qəbulolunmazlığı ucbatından korrupsiya geniş hal alır, sistem vəziyyətinə gəlir. korrupsiyanın əhatə etmədiyi sahə qalmır.
mənfi gözləntilər bütün ümidləri üstələyir. pulun azad dövriyyəsi sıxılır, ölkədə "likvidlik tələsi" ("pul var, xərcləməyə yer yoxdur") durumu yaranır. iqtidasiyyatı sağaltmaq (həvəsləndirmək) üçün hökumətin əli altında heç bir təsirli maliyyə aləti qalmır. pulla alına biləcək nəsnələrin (elə adamların da) sayı və keyfiyyəti azalır. ilk növbədə bunu kliyentlər anlayır və patron-kliyent münasibətlərindən çıxmağa başlayır (can atır). pul siyasi sabitlik amili olmaqdan çıxır. sistem çöküşə doğru gedir.
36. rusiya'nın ermənistan'da hərbi baza saxlamaqda daha böyük məqsədləri olduğunu yaxşı bilirik. moskva'nın gözüylə baxıldıqda, həmin bazanın birbaşa hədəfi biz deyilik. ermənistan türkiyə və iran'la həmsərhəd ölkədir. türkiyə nato üzvüdür. rusiya'nın ermənistan'da hərbi varlığı bu ölkələrlə qarşıdurmaya hesablanıb. amma bunları bilmək bizə rahatlıq gətirə bilməz.
bakı'nın gözüylə baxıldıqa, rusiya'nın ermənistan'da hərbi bazasının birbaşa hədəfi kimi özümüzü görürük (görməliyik). bizim üçün bunun başqa anlamı olmamalıdır. özümüzü rusiya'nın yerinə qoyub, "bu bazanın əsas məqsədi başqadır" kimi sadəlöhv cavablar axtarmağa zaman və sinir xərcləməməliyik.
rusiya'nın ermənistan'da hərbi bazası bizim guman oluna biləcək qarabağ savaşımızda (əngəl də olmasa) ciddi çəkindirici amildir. həmin bazanın özü sırf hərbi baxımdan böyük güc deyil. bizim ordumuz həm say, həm texniki, həm də döyüş imkanlarına görə həmin bazadan üstündür. amma "sırf hərbi baxımdan" deyilən bir şey də yoxdur. problem siyasidir (geopolitikdir).
rusiya'nın ermənistan'dakı hərbi bazaya (onlar ermənistan'ın tərəfində vuruşmağa girişsələr) qarşı ordumuzun əks-tədbirlərini rusiya cavabsız qoyası deyil. rusiya'nın bizə qarşı hərbi təhlükəsi ermənistan'ın ərazisində deyil, xəzər tərəfdədir. rusiya'nın xəzər'də dəniz desant qüvvələrinin tez-tez təlim keçirməsi təsadüf deyil. dəniz desantını kimə qarşı istifadə edəsidirlər? aydındır ki, bizə qarşı. xəzər'in sahillərində başqa elə bir şəhər yoxdur ki, yerləşməsinə, enerji, infrastruktur, maliyyə, inzibati, siyasi, hərbi və s. əhəmiyyətinə görə bakı'ya bərabər olsun. üstəlik, rusiya özünün xəzər donanmasını yeni, 300 km məsafədən dənizüstü hədəfləri vura bilən raketlərlə təchiz etməsi kimə qarşıdır? təbii ki, bizə qarşı. xəzər'də rusiya'dan sonra ən böyük və güclü donanma bizdədir.
bizimkilərin rusiya'nın sərhəddində yol və körpü infrastrkutrlarının genişləndirilməsini heç bəyənmirəm. 1920-ci ildən dərs çıxarmamışıq, deyəsən. rusiya'nın (ehtimal oluna biləcək) hərbi təcavüzü üçün yol imkanlarını artırıq.
bütün bunları niyə yazdım?
bugün xəbər yayıldı ki, rusiya'nın əlinin altında olan ktmtnin (kollektiv təhlükəsizlik haqqında müqavilə təşkilatının) baş katibi nikolay bordyuja deyib (sitat):
"ermənistan'ın ərazisində vəziyyət mənfiyə doğru inkişaf edərsə, ermənistan, ktmt'nin üzvü kimi, müttəfiqlərindən bütün zəruri yardımı almaq haqqı var" (sitatın sonu).
burada yeni nə var ki? yeni olan "ermənistan'ın ərazisində" ifadəsidir. doğrudur, bundan əvvəl də rusiya'nın "müstəqil" ekspertləri dəfələrlə deyib ki, qarabağ'da müharibə yenidən başlayarsa, rusiya'nın ermənistan'dakı hərbi bazası hərbi əməliyyatlara girişməyəcək. amma həmin ekspertlərin sözünün siyasi çəkisi çox az olub (ekspertləri kremlin danışdırdığı aydın olsa da). burada isə oxşar fikri (başqa formada) ktmt'nin baş katibi deyib. baş katibin rusiya ordusu üzərində heç bir səlahiyyəti olmadığı aydındır. bununla belə, baş katib birbaşa kremlin idarə etdiyi adamdır, kremlin icazəsi olmadan belə sözləri deməz.
problem nədədir ki? ilk baxışdan yaxşı və düz deyib. bizim istədiyimiz də bu deyilmi? yəni, qarabağ'da hücuma keçəcəyimiz halda rusiya'nın ermənistan'dakı bazasının bizə qarşı işlədilməyəcəyini istəmirdikmi? biz onsuz da ermənistan'ın rəsmi ərazisinə hücum edəsi deyilik, eləmi? öz ərazimiz olan qarabağ'da bizə qarşı döyüşəsi ermənistan'ın qoşunları olsa da, döyüşlər bizim ərazidə aparılacağına görə rusiya hərbi bazasının hərəkətə keçməsi üçün əsas verəsi deyilik, eləmi?
formal olaraq elədir, amma... ammalar çoxdur və onları hərbi müstəvidə axtarmamalıyıq. problem siyasidir (geopolitikdir). rusiya'ya əsas yox, bəhanə lazımdır. buradakı iqtidarın (ən azı son bir il ərzində) açıq-aşkar qərbə qarşı yön aldığını görən rusiya, bizi yaxın gələcəkdə öz tələsinə salmağa istəyə bilər. məsələn, rusiya (vaxtılə amerikanlar xorvatlara deyən kimi) bizə deyə bilər ki, "mən gözümü yumuram, siz hücuma başlayın, mane olan deyiləm; tez bir zamanda nəyi ala bilsəniz, sizindir".
aşağı qarabağ'da ordumuzun tez bir zamanda az itkisiz sürətlə irəliləyə biləcəyii şübhə doğurmur. həm relyef baxımından, həm də ermənilərin orada güclü müdafiəsi olmadığına görə, ordumuz oraları tez ala bilər. yaxşıdır? əlbəttə! amma qələbə bir tək hərbi uğur məsələsi deyil.
qərblə münasibətlərimizin pisləşdiyi bir vaxtda rusiya'nın (guman oluna biləcək) "mane olmayacağam" sayağı vədinə inanıb hücuma keçsək, qərb bizə qarşı bütün birləşmiş siyasi gücünü qoyacaq. rusiya bizə görə qərblə yeni qarşıdurmaya getməyəcək. hətta özü (rusiya'nı deyirəm) bmt'nin təhlükəsizlik şurası'nda bizə qarşı qətnamə təklif edəcək, ya da başqaların təklif etdiyi qətnaməyə səs verəcək. bu hələ mülayim variantdır.
daha pis, yuxarıda yazdığım kimi, rusiya'nın bizə qarşı birbaşa hərbi təcavüzü ola bilər (2008'də gürcüstan'a qarşı təcavüzü unutmadıq, deyilmi?). xəzər'də dəniz desant və raket təlimləri də buna görə lazımdır rusiya'ya.
rusiya ölkəmizə qoşun yeritmək üçün (sülhməramlı, ya da işğalçı - fərq etməz) hər şeyə gedə bilər. rusiya'nın sözünə inanmaq olmaz. hətta döyüşsüz, misal üçün 3-5 rayon qaytarmağı təklif edərsə, razılaşmamalıyıq. həmin rayonları götürsək, "növbəti kompromisi" bizdən tələb edəcəklər, bizimsə kompromisə gedəsi torpağaımız yoxdur. beləcə qarabağ'ı həmişəlik itirə bilərik. qısamüddətli uğurlara aldanmaq olmaz. uzunvadədə uduzmuş olarıq. müstəqilliyimiz əldən gedər, üstəlik ərazimizə rusiya'nın qoşunları də girər.
mən "sülhpərvər" deyiləm, qarabağ'ın da danışıqlar yoluyla qaytarıla biləcəyinə inamım çox azdır. amma düşmənimizin rusiya kimi hərbi müttəqfiqi ola-ola, rusiya'nın ehtimal oluna biləcək şirnikdirməsinə uyub, özü də qərblə münasibətlərin pis olduğu bir vaxtda, hücuma keçməyimiz doğru olmazdı. düşmənimizin hərbi müttəfiqi varkən, özümüzə hələ də hərbi müttəfiq tapa bilməməyimiz böyük strateji zəifliyimizdir. bu zəifliyi aradan götürmək uğrunda çalışmalıyıq.
71. 'Sanksiyalar məsələsi'nə dair düşüncələrim
Giriş.
Öncə bunu yazım, mənim və ReAl'ın mövqeyi aydın olsun. Biz hər zaman və ardıcıl olaraq ölkəmizin ünvanına sanksiyalara qarşı olmuşuq. ABŞ səfirilə son görüşümüzdə (Sekuta ReAl'ın ofisinə gələndə) onun özünə demişdik bunu. Onu da deyim ki, sanksiyalar söhbəti çoxdan (bir neçə ildir ki) ABŞ'ın çeşidili hökumət və qeyri-hökumət çevrələrində var. Washington'dakı görüşlərimizdə də sanksiyaların guman oluna biləcək tətbiqini dəstəkləmədiyimizi söyləmişik. Bunu məlumatınız üçün yazdım, indi (proses başladığına görə) bunun üzərində dayanmağın önəmi yoxdur.
Sanksiyaların müzakirəyə çıxarılması - ölkəmiz üçün böyük bir ayıbdır və bu ayıbın səbəbi (məsuliyyəti) tamamilə və bötüvlüklə indiki iqtidarın üzərindədir. illərdir deyirdik: 1) siyasi bəhanlərlə heç kimi tutmayın (tutulanları şərtsiz buraxın) ki, ölkədə siyasi məhbus olmasın; 2) müstəqil və qərəzsiz məhkəmələr qurun ki, ölkədə kimsə siyasi təqiblərə məruz qalmasın, mülki və başqa işlər (mübahisələr) ədalətli həll olunsun, nəticədə, həm öz, həm də xarici vətəndaşların (xüsusilə biznes çevrələrinin) dövlətimizə inamı (güvəni) artsın; 3) heç olmasa bir dəfə demokratik seçki keçirin (harayasa); 4) insan haqları üzrə Konstitusiyamızda və dövlətimizin iştirak etdiyi beynəlxalq anlaşmalarda yazılmış standartlara uyğun olun ki, xaricdən bu mövzuda tənqid üçün bəhanə yaranmasın (standartlara uyğunluğun ilk öncə öz vətəndaşlarımızın xeyrinə olduğu anlaşılır); 5) gerçək hakimiyyət bölgüsü yönündə islahatlar keçirin ki, hakimiyyətin bir əldə cəmləşməsi nəticəsində ölkə içəridən və bayırdan təhlükələr qarşısında zəifləməsin; 6) vətəndaş cəmiyyətini və medianı əzməyin ki, ölkədə fərqli fikirlər azad ifadə oluna bilsin, toplumun da bunun nəticəsində ictimai işlər haqqında doğru və dolğun məlumatı olsun; 7) müxalifətə qarşı faktiki olaraq düşmən yanaşmasından əl çəkin (düşmən olan Ermənistan tərəfilə dəfələrlə görüşürsünüz, amma müxalifəti heç adam yerinə qoymursunuz); 8) xarici siyasətdə ölkəni düzgün mədəni yöndə aparın ki, cəmiyyətimiz və insanlarımız çağdaş bilik və bacarıqlara yiyələnsin, yenidən eyni tarixi yanlışların təsiri altına düşməsin; 9) və s.
Bütün bunları özümüz deyir, özümüz eşidirdik (ölkədə keçərli siyasi danışıqlar üçün imkanların olmadığına görə). Amma biz onu da deyirdik ki, bunlara əməl olunmasa, gec-tez mənfi və, guman ki, ağır nəticəsi olacaq. Belə bir nəticəni arzulamadan deyirdik, xəbərdalıq edirdik, yanlışları göstərirdik, düzgün yola gəlməyin önəmini vurğulayırdıq. Sözümüzə qulaq asan olmadı. Bilirsiniz, elə hallar olur ki, haqlı olduğuna görə peşiman olursan. Bax, indi bu, belə hallardan biridir. Kaş bütün bunlar olmayaydı, bizim də bu sözləri deməyə (yazmağa) əsasımız (ehtiyacımız) yaranmayaydı. Amma iş ki, belə gətirdi, gəlin soyuqqanlı yanaşaq, dərindən düşünək. Görək, bizi nə gözləyir, biz nəylə üz-üzəyik.
ABŞ'ın Helsinki Komissiyası.
Öncə görək, bu, nə qurumdur belə. 'Helsinki Komissiyası' - bu, qurumun qısa adıdır. Tam adı belədir - Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Komissiyası. Niyə Finlandiya paytaxtının adı verilib buna? Çoxunuzun bunu yaxşı bildiyinə əmin olsam da, ilk dəfə oxuyanlar üçün yazım ki, 1975-ci ildə Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq haqqında anlaşma (indiki ATƏT'in təməl sənədi) Helsinki şəhərində qəbul olunub və imzalanıb (Helsinki Yekun Aktı).
Helsinki Komissiyası - ABŞ federal hökumətinin müstəqil qurumudur. Komissiyanın hazırki tərkibi belədir - 7 senator (9 olmalıdır, hal-hazrda iki yer boşdur) və 9 konqressmen. Üstəlik, federal hökumətin icra qolundan (nazirliklərdən) Komissiyada 3 nəfər olur: 1 nəfər Dövlət Departamentindən, 1 nəfər Ticarət Departamentindən, 1 nəfər də Müdafiə Departamentindən. Komissiyanın işi - ATƏT üzvü olan 57 ölkədə Helsinki Yekun Aktına uyğunluğa nəzarət (monitorinq), insan haqları, iqtisadi, çevrə (ətraf mühit) və hərbi sahələrdə əməkdaşlıq vasitəsilə hərtərəfli təhlükəsizliyi inkişaf etdirməkdir.
Gördüyünüz kimi, Komissiyanın nəzarətində olan məsələlərin sahəsi çox genişdir. Komissiyanın ABŞ'da nüfuzu böyük, verdiyi qərarların siyasi çəkisi ağırdır. Komissiya bir işə baxmağa başlayırsa, onu bir qayda olaraq tamamlayır (sonradan nəzarətində saxlamaq da buraya daxildir). Burada əsas məsələdən bir qədər qırağa çıxmaq istəyirəm..
Önəmli haşiyə:
2013-cü ilin yayında (iyul ayında) məni, ReAl təmsilçisi olaraq, Helsinki Komissiyasının Azərbaycan üzrə dinləmələrinə çağırmışdılar. Dəvətnamədə və hələ ondan da öncə yazışmalarda söhbət doğrudan da dinləmələrdən gedirdi. Lakin, Washington'da Komissiyanın işçiləri məni şam yeməyinə qonaq edib, üzr istəyərək, tədbirin səviyyəsini dinləmədən brifinqə endirməli olduqlarını söylədilər. Dedilər ki, bəs Azərbaycan hökuməti Konqressdə bütün lobbistlərini bu işə cəlb edib (təbii ki, xeyli də pul xərcləyib) ki, dinləmə baş tutmasın. Komissiya isə dəvətnamələri göndərdiyindən tədbiri ləğv edə bilməzdi. Ona görə, kompromis kimi, tədbirin səviyyəsini endirdilər. Dinləmə yerinə brifinq oldu, müzakirələrə nə bir senator, nə də bir konqressmen qatıldı. Sönük bir tədbir oldu, mən də buna görə həvəsdən düşmüşdüm, çıxışımın səviyyəsini tədbirin səviyyəsinə uyğun endirməli olmuşdum. Hər halda ağlımda tutduğum çıxışı etmədim (çıxışın girişində bunu xüsusilə vurğuladım), çünki o çıxışı senatorlara, konqressmenlərə ünvanlayacaqdım, onlarsa gəlmədi. 2013-cü ildə Helsinki Komissiyasında etdiyim çıxışın dilimizə ixtisarla tərcüməsinə buradan baxa və dinləyə bilərsiniz - https://www.youtube.com/watch?v=cNmltQv8DxY - mənim çıxışım təxminən 8:40 dəqiqədən sonra başlayır).(haşiyənin sonu)
Bunu niyə yazdım? Bir şeyi aydın bilməniz (həm də müqayisəniz) üçün. 2013-cü ildə Helsinki Komissiyası dövlətimizin böyük məbləğdə pulları hesabına Azərbaycan hökumətinin maraqları üçün (o maraqların bəziləri dorğudan da milli mənafelərimizə uyğundur, amma sözügedən bu halda elə olmamışdı) işləyən lobbist qrupların (yəhudilərin və enerji sektorunun) səyləri nəticəsində planlaşdırdığı dinləməni keçirmədi, brifinqinsə heç bir təsiri olmadı (olası da deyildi). Yəni, iki il öncə Helsinki Komissiyası bizim hökumətə güzəştə getmişdi. Guman ki, yanlışları düzəltmək üçün vaxt verilmişdi. indi (2015-də), müqayisə üçün, görün, Komissiya yanaşmasını necə dəyişdi. Dinləmə də keçirdi, üstəlik, sanksiyalarla bağlı qanun layihəsini də qəbul edib Konqressin müzakirəsinə çıxardı (fevral ayında baxılacaq).
Sanksiyalarla bağlı söhbəti xeyli öncədən biz bilirdiksə, buradakı hökumət bunu bizdən də yaxşı bilirdi. Əminəm ki, 2013-cü ildə olduğu kimi, bu dəfə də xeyli pul xərcləyib lobbistlərdən yararlanmağa çalışdı, lakin bu dəfə (hələlik) alınmadı. Deməli, Helsinki Komissiyası bu dəfə israrlıdır. Odur ki, məsələ çox ciddidir.
Konqressmen Chris Smith (Kris Smit) tam adı - Christopher H. Smith
Sanksiyalarla bağlı qanun layihəsinin müəllifi bu adamdır. O, həm də Helsinki Komissiyasının sədridir. C. Smith Respublikaçıdır, Respublikaçıların Konqressdə lideridir. C. Smith Konqressdə New Jersey (Nyu Cörzi) ştatınından olan təmsilçilərdən biridir. O, 18-ci dəfədir ki, ard-arda eyni yerdən - New Jersey ştatının 4-cü Konqres (seçki) dairəsindən - Konqressə üzv seçilir, ABŞ Konqressində ən təcrübəli adamlardan biridir.
Buradakı iqtidar C. Smith haqqında "Erməni lobbisinin əlaltısı" rəyi yaratmaq istəyir və sanksiyalarla bağlı qanun layihəsinin verməsini də bununla əlaqələndirməyə çalışır. Bu məsələni araşdırmağa çalışdım. Açığı deyim, Konqressin saytında C. Smith'in şəxsi səhifəsində məlumatlar arasında onun Erməni lobbisilə sıx əlaqədə olduğuna dair işarə tapa bilmədim (hərçənd, elə bir əlaqə olanda, konqressmenlər bunu gizlətmir, əksinə, açıq yazır və deyirlər).
Əvvəla ondan başlayaq ki, C. Smith'in seçildiyi dairədə (ki, həmişə ancaq eyni dairədən seçilir), Ermənilərin hansısa fəaliyyətinə aid məlumat görmədim. New Jersey ştatında Ermənilərin sıx yaşadığı yer Bergen County adlanır və həmin yer C. Smith'in təmsil etdiyi 4-cü Konqress dairəsinə daxil deyil. Yəni, C. Smith'in Erməni seçicilərinin səsini toplamaq, onların dəstəyini almaq kimi bir qayğısı yoxdur öz dairəsində. Başqa əlaqələri varsa, ondan xəbərim yoxdur (məlumat tapa bilmədim). Amma önəmli olan bu deyil. "Erməni lobbisi" söhbəti diqqəti əsas məsələdən yayındırmaq üçün atılıb ortaya.
C. Smith'in çox təcrübəli və nüfuzlu konqressmen olduğunu yazmışdım. Bunun başqa bir göstəricisi ondadır ki, C. Smith ABŞ Konqressi tarixində verdiyi qanun layihələrinin qəbulolunma ehtimalı ən yüksək olan konqressmenlər arasında üçüncüdür (qeyri-rəsmi reytinqdə). C. Smith'in təşəbbüsülə bugünə qədər 30-dan çox qanun qəbul olunub. Odur ki, belə bir adamın "Azərbaycana qarşı" (hələlik, qısa olsun deyə, adını belə qoyaq) sanksiyalarla bağlı qanun layihəsini Konqressin müzakirəsinə çıxarmasına çox ciddi yanaşmaq lazımdır. Yerli mətbuatımızda onu "Erməni lobbisinin adamı" damğasıyla aşağılamaq cəhdləri məsələyə tələb olunan ciddi yanaşmanın olmadığından xəbər verir. Adam ABŞ Konqressi kimi yerdə 30-dan çox qanunun qəbul olunmasına nail olub. Belə şeylərlə zarafat etmək olmaz!
Qanun layihəsi.
Fevral ayında Konqressin müzakirəsinə çıxarılacağı gözlənilən sənəd qanun layihəsidir. Bəyanat, açıqlama, proqram, proklamasiya, mövqe sənədi və s. deyil, qanun layihəsidir. Bu isə o deməkdir ki, qüvvəyə minəcəyi təqdirdə ABŞ'ın yurisdiksiyası altında olan bütün qurum və şəxslər üçün aidiyyatı üzrə müvafiq vəzifələr yaradacaq, tətqbiq olunmaq üçün məcburi olacaq. Konqressin hər iki otağında (müvafiq olaraq, Nümayəndələr və Senatorlar tərəfindən) müzakirə, sonra isə səsvermə yoluyla qəbul olunmalıdır. Yekunda, ABŞ Prezidenti tərəfindən imzalanmalıdır. Odur ki, məsələ həllolunmaqdan hələ uzaqdır, amma əvvəllər olduğu qədər uzaq deyil.
Belə bir layihənin Konqressin müzakirəsinə çıxarılması, özü də C. Smith'in adından, çox məqamlardan xəbər verir. C. Smith, yuxarıda yazdığım kimi, Respublikaçıdır və Respublikaçıların Konqressdə liderlərindən biridir. Respublikaçılar hazırda müxalifətdədir, amma Konqressdə mövqeləri Demokratlardan üstündür (önəmli komitələrə Respublikaçılar nəzarət edir). Qarşıdan Prezident seçkiləri gəlir. Respublikaçılar üçün belə bir qanun layihəsinin qəbuluna nail olmaq - Prezident Obama'nın rəhbərliyi altında Demokratların xarici siyasətinin ümumi tənqidinə əlavə güc qatmaq demək ola bilər. Üstəlik, nəzərə alın ki, C. Smith'in təmsil etdiyi New Jersey ştatı, ənənəvi olaraq 'swing state' adlanır. 'Swing' yellənçək deməkdir. Yəni, bu ştatda Prezident seçkiləri zamanı oturuşmuş elektorat yoxdur, seçicilərin Respublikaçılarla Demokratlar arasında münasibəti sabit deyil, yellənir. Bu isə o deməkdir ki, əhali sıxlığına və adambaşına düşən gəlirə, eləcə də ödənilən vergiyə görə öndəgedən ştatlardan biri olan New Jersey'də Respublikaçılar Prezident seçkilərində mütləq üstünlük qazanmağa çalışacaqlar və C. Smith kimi "ağsaqqal"ın mövqeyi onlar üçün çox önəmlidir. Odur ki, bu baxımdan da sözügedən layihəyə çox ciddi yanaşmaq gərəkdir. Layihənin qəbulolunma ehtimalı heç də az deyil (yumşaq desək).
Sanksiyalar kimə qarşıdır?
Bax, bu, çox maraqlı və incə məsələdir. Layihənin məqsədindən aydın olur ki, sanksiyalar (viza qadağaları, bank hesabları, mülkiyyətin bloklanması) Azərbaycan'da bir sıra orqanda rəsmi, o cümlədən çox yüksək vəzifə tutan adamlara və onların birbaşa ailə üzvlərinə aiddir (bundan öncəki yazımda (statusda) sanksiyaların ünvanı və məzmunu haqqında ətraflı oxuya bilərsiniz, burada təkrarlamaq istəmirəm).
Amma burada bir problem var. Məqsəd aydın olsa da, dil aydın deyil. Əgər layihədə konkret adamların adları yazılsaydı, əlavə suala ehtiyac olmazdı. Amma orada adamların adı deyil, vəzifələrin adları yazılıb. Hansı nəticəyə gəlmək olar burada? Tutaq ki, bu hökumət dəyişdi, yerinə yenisi gəldi. Sanksiyalar qanunla təyin olunub, qanun da qeyri-müəyyən müddət ərzində tətbiq olunmaq və konkret şəxslərə deyil, şəxslərin kateqoriyasına şamil olunmaq üçün qəbul olunur. Sözügedən layihədə də belədir - konkret şəxslər deyil, şəxslərin kateqoriyasından söhbət gedir. Bu isə o deməkdir ki, burada hökumətin dəyişməsilə ABŞ'da qəbul olunacaq bu qanun dəyişəsi deyil (elə bir avtomatik əlaqə yoxdur). Hər yerdə olduğu kimi, ABŞ'da da qanunun qüvvədən düşməsi üçün əlavə qanun qəbul etmək gərəkdir. Bu isə işin çox uzanması demək olacaq.
Bir sözlə, sanksiyalar hazırki Azərbaycan hökumətində adıçəkilən vəzifələri tutanlara aid olunacaqsa da, Azərbaycan'da qurulacaq yeni hökumətin də başının üstünü kəsdirəcək. Yeni hökumətin, onun qarşısında duracaq problemləri tez və təsirli şəkildə həll etmək üçün, əl atacağı alət və tədbirlərin heç də həmişə və hər şeydə demokratik olmayacağını nəzərə alsaq, bu sanksiyalar ölkəmizin böhrandan çıxması qarşısında əlavə əngəllər yaradacağını aydın bilməliyik.
Üstəlik, sanksiyalar arasında hökumətə, humanitar, kənd təsərrüfatı və səhiyyə sahələri istisna olmaqla, kreditlərin verilməməsi, ABŞ hökuməti tərəfindən maliyyələşdirilən proqramların (əməkdaşlığın) dayandırılması və s. kimi məhdudiyyətlər də var. Burada da layihənin dili elədir ki, YAP-dansonrakı hökumətlərə rahat şamil oluna biləcək. Məsələ çox ciddi və çox cətindir. Hazırki hökumətə olan münasibətimiz, bizim ona müxalifətdə olmağımız öz yerində, amma bu sanksiyaların sonradan özümüzə də (hökumət qura bilsək) mane olacağı hər kəsə aydın olmalıdır.
Nə etməli?
Yuxarıda yazdıqlarımdan fərqli olaraq, burada hər şey çox sadə və aydındır. Ölkədə pulun qurtarmaq ərəfəsində olduğu bir zamanda ABŞ'da çeşidli lobbistlərə pul verib, onları qapı-qapı göndərib minnət-izzətə salmaqdansa, burada tez bir zamanda (qanun qəbul olunana qədər) siyasi məhbusları buraxmaq və siyasi islahatlara başlamaq gərəkdir. Sonra çox gec olacaq. Lobbistlərin ABŞ'da bu məsələdə görə biləcəkləri çox azdır. Hər şey, o cümlədən ABŞ kimi dövlətin bizə münasibəti, elə öz ölkəmizdə həll olunmalıdır. Öz aramızda münasibətləri düzəldə bilsək, başqaların da bizə münasibəti müsbətə doğru dəyişəcək. Yoxsa, hamımıza ayıb olar. Bir tək dünyada deyil, tarixdə (ölkəmizin gələcək nəsillərinin gözündə) bir nəsil kimi biabır olacağıq.
72. sanksiyalarla bağlı mənə verilmiş suallara ümumiləşdirilmiş cavabım:
müxalifətdə olmaq sadəcə iqtidara qarşı olmaq demək deyil. müxalifətdə olmaq - özünü hökumətdə aydın təsəvvür etməkdir. nə zamansa yox, bugün və hər gün. yəni, 'bugün bu şərtlər altında hökumətdə olarsam, şəxsən mən nə edərəm' sualına müxalifətin aydın cavabı olmalıdır. əlbəttə, ölkədəki vəziyyətə görə əsas məsuliyyət iqtidarın üzərindədir, amma müxalifət o məsuliyyəti üzərinə götürməyə hər zaman hazır olmalıdır.
bizim, real olaraq, istəyimiz sadəcə bu iqtidarın getməsi deyil. biz öz hökumətimizi quracağımızı düşünürük. odur ki, bu iqtidarın hansı şərtlər altında hökumətdən gedəcəyi bizi dərindən düşündürür. bu iqtidarın nəyin bahasına olursa-olsun getməsini arzulamaq - məsuliyyətli müxalif mövqe deyil. çünki, bu iqtidarın hökumətdən getdiyi yerdən (şərtlərdən) başlamalı olacaqsan. bu, sadə hesablamadır, amma bu hesabı mütləq aparmağımız gərəkdir.
abş sanksiyaları layihədə yazıldığı kimi tətbiq edərsə, yap-dansonrakı hökumətə də mənfi təsiri olacaq. sanksiyalar qanunla təyin olunacaq və ancaq qanunla ləğv oluna bilər. bu isə o deməkdir ki, yap'ın hökumətdən getməsi abş'da həmin qanunu qüvvədən salası deyil. qanunu qüvvədən salmaq üçün konqressin iki otağında (nümayəndələr və senat) yeni qanun qəbul etmək lazım gələcək - yenə komitələrdə müzakirələr, yenə üç oxunuş (hərəsi iki dəfə - otaq sayına görə), sonra yekun səsvermə və prezidentin imzası. bu layihə qəbul olunarsa, onun sonradan ləğvinə nail olmaq azərbaycan'ın yeni (demokratik) hökuməti üçün çox çətin olacaq. 907 saylı düzəlişin təcrübəsində bunun hələ də mümkünsüz olduğunu görürük.
"907" demişkən, sizə konkret bu sanksiyanın təsirinə dair şəxsi örnəyimi verim. 907 saylı düzəlişin tətbiq olunduğu (indi tətbiqi dayandırılıb, amma hər an bərpa oluna bilər) illərdə amerikaya elmi araşdırma üçün getmək istəmişdim. sənədlərimi, tələb olunduğu qaydada abş səfirliyinə verdim, amma elə sənədlərin qubulu mərhələsində rədd olundum (heç içinə baxmadılar). bdu'da işlədiyimi gördülər və buna görə mənə imtina verdilər. çünki, 907 saylı düzəliş bütün dövlət təsisatlarına aid olunurdu, mən də, bdu müəllimi kimi, dövlət büdcəsindən maaş aldığıma görə 907 saylı düzəlişin təyin etdiyi sanksiyaların təsiri altına düşdüm. şəxsən mənim heç bir günahım olmayıb, heç bir qanunu və ya başqa qaydanı pozmamışdım, hökumətin yürütdüyü siyasətə ümumiyyətlə aidiyyatım olmayıb (əksinə, mən elə o illərdə də iqtidara qarşı tənqidi fikirdə olmuşam) və s. bununla belə, 907 saylı düzəliş məni də vurmuşdu (mənim kimi də minlərlə başqa adamı) - sadəcə dövlət büdcəsindən maaş aldığımıza görə. mənim üçün yaxşı dərs oldu və mən nəticəmi o vaxtdan çıxarmışam. ona görə də sanksiyalar məsələsinə çox həssas yanaşıram.
konqressin fevral ayında baxacağı gözlənilən sanksiyalar layihəsinə də çox ehtiyyatla yanaşmağımız gərəkdir. orada ölkəmiz üçün təhlükəli məqamlar var - humanitar, səhiyyə və kənd təsərrüfatı sahələrindən başqa bütün proqramların maliyyələşdirilməsi dayandırılır, dövlətimizə kreditlərin verilməsi qadağan olunur. sanksiyalar ünvanlı (konret şəxslərə qarşı) olsaydı, bunu anlamaq olardı. amma burada təsir dairəsi əsassız dərəcədə genişdir. hətta dövlət şirkətlərini və bankları da içinə alır.
indi təsəvvür edin ki, yap gedir, yerinə siz gəlirsiniz. neft ucuz, pul çox az, xalqın qarşısında sosial öhdəliklər, 2020-ci ildən başlayaraq dövlətin xarici borclarının (üzərinə gəlmiş faizlərlə birlikdə) qaytarılması, infrastruktur problemləri, işğal və müharibə ehtimalı, köklü siyasi islahatlar zərurəti və s. - bütün bunlar üçün pul lazım olacaq. abş isə sizə heç bir maddi yardım göstərə, maliyyə dəstəyi verə bilmir, çünki orada bunu qanun qadağan edir. üstəlik, bu qanun avropa ölkələrinə və beynəlxalq maliyyə qurumlarına da dolayı təsirini göstərəcək - oradan da yardım almaq çox çətin, ya da mümkünsüz olacaq.
gəl indi bu şərtlər altında məsuliyyətli hökumət qur, demokratik təsisatlar yarat, xalqa xidmət et. sizə indidən deyirəm ki, bu şərtlər altında demokratik hökumət qurula bilməyəcək, qurulsa da tez zamanda devriləcək, çünki yeni hökumət xalq qarşısında sosial-iqtisadi öhdəliklərini yerinə yetirə bilməyəcək. unutmayın ki, 1993-cü ildə xalq cəbhəsi hökumətinin düşməsində 907 saylı düzəlişin rolu az olmayıb. o düzəliş olmasaydı, xalq cəbhəsinin hökuməti abş'dan birbaşa maliyyə və maddi yardım ala və onun hesabına hakimiyyətini qoruya bilərdi (təbii ki, arada başqa yanlışları olmasaydı, amma bu, başqa mövzudur).
təkrar edirəm, sanksiyalar haqqında qanun (!) qəbul olunarsa, onun təsiri daha böyük və daha uzaqgedən olacaq. günahı heç şübhəsiz indiki iqtidarın üzərində olsa da, əziyyətini sonrakı hökumətlər və dolayısıyla xalq çəkəcək.
8.maliyyə böhranı hər şeydən öncə siyasi böhrandır. bir tək ona görə deyil ki, çox zaman yanlış siyasi qərarların nəticəsində yaranır. həm də ona görə ki, maliyyə böhranı iqtisadiyyatdan daha çox siyasi sistemə ziyan vurur. iqtisadiyyat, bazar təməlləri üzərində qurulubsa, özünə gələ bilir. amma qapalı siyasi sistemlər ciddi maliyyə böhranların təzyiqinə tab gətirə bilmir.
aşağıdakı fikirlərimi 2009-cu ildə yazmışdım (iqtibası görəcəksiniz). xatırlayırsınızsa, həmin ildə referendum keçirildi və konstitusiyadan "eyni şəxsin iki dəfədən artıq seçilə bilmədiyinə" dair müddəa aradan götürüldü. biz, real olaraq, həmin ildən bu yana belə "düzəlişə" qarşıyıq. bu haqda çox yazdıq, çox dedik. biz dedik ki, "3-cü müddət məsələsi" ciddi sistem böhranına səbəb olacaq. o vaxtlar cəmiyyətdə bizim söhbət tutmadı, çünki ortada pul çoxdu və çoxala-çoxala gedirdi. biz etirazımızın praktiki nəticə verməyəcəyini yaxşı bilirdik, amma prinsip xətrinə etiraz etməyə davam etdik. özümüz dedik, özümüz də eşitdik. bugün geriyə baxanda, real'ın tutduğu mövqenin necə də doğru olduğunu aydın görmək olur.
2009-dan iqtibas:
"yalnız və ya əsasən məcburiyyət üzərində qurulan sistemlərin çökməsini zəruri edən qanunauyğunluq var. bu cür sistemlər, özlərini təsdiqləmək və saxlamaq üçün, mütləq güc tətbiq etməlidir. güc, keçici olaraq, gözlənilən təsiri göstərir, amma təkrarlanmadıqda əhəmiyyətsizləşir. deməli, gücü davamlı tətbiq etmək lazım gəlir. problem ondadır ki, təkrar tətbiq olunan gücün əhəmiyyətli təsiri olması üçün əvvəlkindən daha çox güc tətbiq etmək lazım gələcək. yoxsa, eyni gücün tətbiqinə hamı tezliklə verdiş edər və qorxu yox olar.
daha çox gücün tətbiqi üçün daha çox resurs lazımdır. nəticədə, cəmiyyətin başqa sahələri (məsələn, elm, təhsil, sağlamlıq, xidmət və s.) getdikcə geriləyir. sosial və iqtisadi sahələrdə geriləmə nəticəsində cəmiyyətdə narazılıq artmağa başlayır. narazılığı legitim şəkildə ifadə etmək imkanları isə yoxdur. sistemin özü də bu cür narazılıqların ədalətli həllinə qadir deyil (mahiyyətinə ziddir, çünki). narazılıqları ədalətli həll edə bilməyən sistemin bir yolu qalır - narazılıqları yatırtmaq (əlbəttə ki, güclə). amma bu, çıxış yolu deyil, çünki gücün davamlı tətbiqi nəticəsində, mahiyyətcə sosial olan narazılıqlar sistemin özü tərəfindən getdikcə siyasiləşdirilir. insanlar problemlərini ümumiləşdirməyə və onların kökünü sistemin özündə axtarmağa başlayır.
sistem bunu tezliklə anlayır və siyasiləşmənin qarşısını almağa çalışır. problem ondadır ki, bunu ancaq repressiv üsullarla edə bilir (açılıma getməyə nə həvəsi olur, nə cəsarəti). deməli, yenə də əvvəlkindən daha çox güc tətbiq etmək, bunun üçün də daha çox resurs sərf etmək lazım gələcək. amma bütün bunların nəticəsində narazılıqlar ancaq artacaq. deməli, yenə daha çox güc, daha çox güc üçün daha çox resurs lazım olacaq. nəticəsi nə olacaq? daha çox narazılıq! sistemin cavabı nə olacaq? daha az siyasi azadlıq! bu prosesin nə qədər zaman alacağı təhlil üçün heç önəmli deyil. yekun öncədən məlumdur - sistem çökəcək!
sistem çökəcəyini anlayırmı? əlbəttə, anlayır! bəs, niyə onda bunun qarşısını almaq üçün bir iş görmür? çünki, belə sistemlərdə pul hakimiyyətin həm məqsədidir, həm də vasitəsi. daha çox pul əldə etmək üçün daha çox güc lazımdır, amma elə daha çox gücün tətbiq olunması üçün də daha çox pula ehtiyac yaranır. nəticədə güc də tədricən zəifləyir, pul da dəyərdən düşür." (erkin qədirli)
(iqtibasın sonu)
80. hökumət hər hansı qərarı verməyi düşünəndə bu suallar açar olur: 1) pul varmı (maliyyə nazirliyi); 2) qanun icazə verirmi (ədliyyə nazirliyi); 3) başqa ölkələrlə münasibətlərimizə və beynəlxalq öhdəliklərimizə uyğundurmu (xarici işlər nazirliyi); 4) ölkənin hərbi təhlükəsizliyinə mane olmurmu (müdafiə nazirliyi). başqa məsələlər də ola bilir, təbii ki, amma onlar bu dörd açar məsələdən törəmədir.
114. abş konqressində keçirilmiş dinləmələrdə mənim siyahıdan çıxarılmağımla bağlı düşüncələrim.
1. ön söz.
onu deyim ki, mənim bu dinləmələrdən öncədən xəbərim olmayıb. toplantıya bir həftə qalmış mənə washington'dan yazdılar ki, belə bir dinləmə olacaq, oraya məni dəvət etmək istəyirlər. dedim, gələ bilməyəcəyəm, yol uzaq, həvəs yox, pul da az. dedilər ki, problem deyil, bütün xərcləri dəvət edən tərəf ödəyə bilər. dedim axı, cəmi bir həftə qalıb, necə çatdıracaqsınız. onu da həll edə biləcəklərini dedilər. nə isə, passportumu istədilər, şəklini göndərdim. üstündən iki, ya üç gün keçəndən sonra yazdılar ki, bəs abş'ın bakı'dakı səfirliyi qurban bayramı'na görə işləmir, ona görə vizanı almağa vaxt qalmır. skype'la qoşulmağı təklif etdilər, razılaşdım.
açığı, "konqressdə dinləmə" adıyla toplantıya qatılmaqda həvəssizliyimin başqa, daha önəmli səbəbi vardı. xatırlayırsınızsa, 2013-cü ildə, prezident seçkiləri zamanı, real'dan məni, milli şura'dan da eldar namazov'u dəvət etmişdilər konqressin helsinki komissiyasına. dəvətdə "dinləmə" yazılmışdı, biz də dinləmə adıyla oraya getdik. tədbirə bir gün qalmış helsinki komissiyasının aparat işçiləri məni şam yeməyinə dəvət etdilər. gözəl insanlar, xoş ovqat, rahat ortam. amma! söhbət heç yaxşı olmadı. komissiyanın aparat işçiləri məndən üzr istəyərək dedilər ki, sabahki tədbir dinləmə yox, brifinq olacaq. yəni, heç bir koqressmen gəlməcəyək, özünüz danışacaqsınız. həvəsim elə öldü ki (həvəs mənim üçün çox önəmlidir). o boyda yolu gəl, sonra da sənə desinlər ki, bəs sözünüzü eşidən olmayacaq. anladım, elə özləri də mənə ipucu vermişdi ki, bizim hökumət, oradakı lobbistləri vasitəsilə konqressmenlərə təsir edib, onlar da tədbirin statusunu endiriblər. toplantıya gələndə, amerikan konqressmenlərinin yerinə bizim deputatları gördüm (səməd seyidov, asim mollazadə və s.). nə isə, videosunu görmüsünüz, youtube'da var. orada həvəssiz danışmağımı xatırlayırsınız? səbəbi bu idi. nə isə. qayıdaq bu dəfəki tədbirə.
bu dəfə mənim dəvətimi təşkil edən dostlardan bir neçə dəfə soruşdum: "dədiq dinləmədir, yoxsa, keçən dəfəki kimi, yenə axırda brifinqə endirəcəklər?" dinləmə yerinə brifinq olacaqsa, qatılmayacağımı dedim. məni inandırdılar ki, dinləmə olacaq. odur ki, skype'la qoşulmağa razılaşdım. məndən çıxışımın mətnini istədilər. dedilər ki, maksimum 800 söz olmalıdır (təxminən 5 dəqiqəlik çıxış). bu qədər problemi 800 sözün içinə necə yerləşdirəsən? nə isə, yazdım, 1600-dan çox söz alındı. dedilər, problem deyil, göndər, mətni burada yayarıq, amma sən çıxışında ancaq 800 sözün içində danışmalı olacaqsan. razılaşdım.
dinləmələrə bir gün qalmış, bakı vaxtıyla gecə idi, mənə yazdılar ki, bəs, alınmır, məni siyahıdan çıxarıblar. səbəbini soruşdum, dedilər ki, bəs kimlərsə konqressmenlərə mənim üç il bundan öncə yazdığım "xocalı statusu"mdan xəbər verib. hər şey mənə aydın oldu. bir şeyi öyrənmək istədim - konressmenlərə bunu konkret kim(lər) göndərib. cavab ala bilmədim. adamlar məndən incidi. dedilər ki, onlar mənə güvənirdi, mənsə onları pis vəziyyətdə qoydum və s. işin emosional tərəfilə bağlı nəsə demədim, amma məsələni izah edə biləcəyimi yazdım (çünki, bilirəm axı, sözlərimi təhrif edilmiş, kontekstdən çıxarılmış, üstəlik içinə yalan qatılmış şəkildə göndəriblər). izahımı istəmədilər. dedilər ki, qərar qəbul olunub. konqressmenlər tədbirin pozula biləcəyini ehtimal edərək belə qərar veriblər. çünki, oraya jurnalistlər gələcək, erməni təşkilatlarından qatılanlar da ola bilər. yəni, guman üzərində verilmiş bir qərar oldu. dedilər ki, ermənilər, ya da jurnalistlər tədbirin başında, ya da ortasında mənim iştirakıma qarşı etiraz edə bilərlər, bu da dinləminin gedişatını poza bilər.
2. "donos söhbəti".
sosial şəbəkələrdə bu söhbəti elə böyütdülər ki, əsas məsələ qaldı qıraqda. "donos" deyəndə kimin yadına nəyin düşdüyünü bilmirəm, amma mənə qarşı konqressmenlərə xəbərçiliyin olduğunu dəqiq bilirəm. yuxarıda yazdığım kimi, ən son anda - dinləmələrə bir gün qalmış - məni siyahıdan çıxardılar. hərçənd, ona qədər hər şey yaxşı gedirdi. birbaşa yazışdığım adamlardan xəbərçiliyin haradan gəldiyini öyrənə bilmədim. çox guman ki, onlar da bilmir. başqa çevrələrdən soruşdum.
mənə iki ünvan dedilər - anca (amerikanın milli erməni komitəsi) və congressional azerbaijani caucus (abş konressində azərbaycanla dostluq və əmkdaşlıq qrupu, belə deyək). birincilərlə hər şey aydındır - amerikadakı daşnaklardır. ikincilərsə, bizim hökumətin pulu, ya da başqa təklifləri hesabına ələ alınmış konqressmenlərdir. ikincilər heç də pis anlama gəlmir. amerika üçün normal lobbi işləridir. bu iki qurumun ofislərindən dinləmədə iştirak edən, ya da etməli olan konqressmenlərin elektron ünvanlarına mənim iştirakıma qarşı məktubların yazıldığını dedilər mənə. sübut edə bilmirəm, mənə deyilənləri yazıram.
hər halda, "donos"un bizim sosial şəbəkələrdə yazışan gənclərdən göndərilmədiyi aydındır. mən onları günahlandırmıram. əksinə, siyahıdan çıxarılmağımla bağlı özlərinin tərcümə yazışmalarını göstərmələri mənə gülməli gəldi. haraya soxursunuz özünüzü? cem yılmaz'ın sözü olmasın, "cia sizin boklu hesabınızı ne yapsın?" üstəlik, "homofobiya söhbəti"nin heç yeri deyil. özünüzdən uydurmayın.
məsələ başqadır - daha böyükdür və siyasidir. məqsəd məni və mənim qismimdə real'ı vurmaqdır, beynəlxalq əlaqələrimizi kəsməkdir, bizi hər yerdə aşağılamaqdır, nüfuzdan salmaqdır və s. "xocalı statusum"la bağlı prezident administrasiyasının yüksək vəzifəli şəxsi abş'ın o vaxtki səfir müavininə demişdi: "siz ilqar məmmədov'un buraxılmasını xahiş edirsiniz, amma baxın, görün, ilqar məmmədov'un müavini (məni deyir) nəylə məşğuldur - qonşu dövlətin prezidentini öldürməyə çağırışlar yayır". abş səfirliyi iki ildən artıq məni danışdırmadı, heç yerə dəvət etmədi - hamısı da bu söhbətlərə görə oldu. son zamanlar buz əriməyə başladı, bir-iki dəfə görüşdük, danışdıq. indi də konqressdə belə hoqqa çıxardılar. məlum məsələdir.
biz çox şeyi bilmirik, amma hər şeyi yaxşı anlayırıq. adamı yandıran da odur ki, bu siyasi qarşıdurmanın içində kimlərsə, tamamilə əlaqəsiz adamlar, yalnız özlərinə məlum olan səbəblərdən bizə (real'a) və konkret mənə qarşı çeşidli uydurmalar, böhtanlar yayırlar.. o qədərdir ki, eləsi. bir tək buradakıları demirəm, aralarında avropanın çeşidli ölkələrində saxta sığınacaq almışlar da çoxdur. nələr yazmırlar ki? "erkin faşistdir", "erkin irqçidir", "erkin ksenofobdur" və s. o qədər yazır və deyirlər ki, adamın lap "təki bütün faşistlər elə mənim kimi olsun" deməyi gəlir. bəsdirin də! adam olun! indi də təzə söhbət açıblar - "erkin homofubdur". işimiz var.
p.s. "homofob söhbəti"lə bağlı sonra ayrıca yazaram. burada mövzuları qarışdırmaq istəmirəm.
122. fikir vermişəm, çoxdan başlamış və davam edən bir xoşagəlməz gedişat var. məişətdən tutmuş siyasətə qədər, bir çoxları özlərinə qarşı saydıqları tərəfin istifadə etdiyi bəzi açar sözlərdən, daha doğrusu onların istifadəsindən imtina etməyə üstünlük verir. guman ki, bunu, qarşı tərəfə oxşamamaq üçün edirlər. hər halda, öz tərəfdarları arasında belə qınaqlarla üzləşmiş adamlar olub (var). örnəyi, "vətənpərvərlik" kimi sözün çox zaman yanlış kontekstdə istifadə olunduğunu görmüşük. sözü yanlış kontekstdə istifadə edən tərəfin yanlışlığını göstərmək yerinə, sözün özündən imtina edilir. belə yanaşma kökündən yanlışdır və, hər şey bir qırağa, dilin ifadə imkanlarını xeyli azaldır. nəticədə, düzgün ünsiyyət qurmaq çətinləşir, mənasız söhbətlər artır, qavramlar yerinə oturmur. sözlərdən imtina, mənaları təslim etməyin!
92. bugün şekspir'in (shakespear) öldüyü gündən (23 aprel 1616) 400 il keçir. ingilis və amerikan hakimlərinin yazdığı qərarlarda ən çox istinad olunan yazardır. amerikan hüquqşünasları arasında "şekspir'in eşşəyinə ideoloji quyruq bağlamaq" (to pin an ideological tail on shakespearean donkey) deyimi var. anlamı budur - təfsir baxımdan çətin olmayan (hüququn içindən doğa biləcək həlli olan) işlərə siyasi ideoloji şərh vermək cəhdi. başqa sözlə, gərəksiz bir iş.
ölkəmizdə mövcud olan hazırki siyasi sistemdə hüquqşünas ağlıyla siyasətə girməyin böyük çətinliklərindən biri də budur - amerikan hüquqşünaslarının dediyi anlamda "şekspir'in eşşəyinə bağlanmış quyruq"ları kəsib atmaq.
17. "...bizə gələndə bunu istəyən olmur. bunun səbəbi "ermənipərəstlikdə" deyil. "ermənipərəst" qüvvələr varsa, onlar hökumətlərdə deyil. heç bir böyük dövlətin hökuməti və ya başqa rəsmi çevrəsi ermənipərəst deyil. ermənistan burada sadəcə alətdir. problemin miqyası daha böyükdür. bizim haqlı olduğumuzu da hamı yaxşı bilir. biz çox da özümüzü üzməyək ki, bizi tanıyan yoxdur, haqlı olduğumuzu bilmirlər. siyasi çevrələr tanıyır da, bilir də. siyasi iradə yoxdur sadəcə.
bunun bir və çox aydın səbəbi - rusiya'dır. heç kəs bizə görə rusiya'yla açıq münaqişəyə girmək istəmir. ən azından hələlik. qlobal olaraq, daha vacib məsələlər var. rusiya ermənistan'ı tam nəzarətdə saxlayır və onun vasitəsilə bizə təzyiq edir ki, biz qərbə doğru inkişaf etməyək. iran'ın da maraqları burada rusiya'nın maraqlarıyla üst-üstə düşür.
bizim üçün hələ tam aydın olmayan və potensial təhlükə yarada bilən başqa problem də var. tutaq ki, qərb rusiya'nı bölgəmizdən çıxardı, iranı da razı saldı. qərb qarabağı bizim xeyrimizə həll edəcəkmi? məsələ ondadır ki, rusiya'sı da, iran'ı da, qərbi də bölgəmizin xəritəsini eyni cür oxuyur. onlar "azərbaycan" deyəndə, bir tək azərbaycan respublikası'nı nəzərdə tutmur. onlar yaxşı bilir ki, azərbaycan'ın coğrafiyası və demoqrafiyası daha böyükdür. onların ağlında bir neçə sual var ki, münaqişənin həllində mövqeləri həmin suallara cavablardan asılı olacaq. məsələn:
- qarabağ azərbaycan'a qaytarılarsa, güney azərbaycan'a necə təsir edəcək? unutmayaq ki, quzey azərbaycan'ın güclənməsi iran üçün çox ciddi təhlükədir.
- qarabağ azərbaycan'a qaytarılarsa, türkiyə'nin nüfuzu necə, hansı sürətlə və haraya qədər artacaq?
bəli, məsələ də ondadır ki, qarabağ'ın bizə qaytarılması azərbaycan'ı gücləndirəcək. güclü azərbaycan - güclü türkiyə deməkdir. yəni, azərbaycan burada gücləndikcə, türkiyə'nin də bölgəmizdə gücü artacaq. üstəlik, bizim üzərimizdən türkiyə'nin nüfuzu orta asiya'dakı türk ölkələrinə və çin'in ərazisi olan doğu türküstan'a uzanacaq. yəni, qarabağ münaqişəsinin həllolunmamış qalması hətta çin'in maraqlarına uzaqdan və dolayı uyğundur. çoxları faydalanır bu münaqişədən.
biz özümüzü necə kiçiltsək də, böyük dövlətlər bizi böyük görür. düz də edirlər, çünki siyasətdən də üstün coğrafiya və demoqrafiya var. qarabağ münaqişəsinin "həllolunmazlığı", kiminsə guya "ermənipərəst", ya da bizə qarşı olmasıyla bağlı deyil. yoxdur elə bir şey. əsas məsələ - türkiyə'ylə bağlı geopolitik yanaşmalardır. qafqaz, bu yanaşmalarda vacib yer tutur. qafqaz ümumiyyətlə vacib yer tutur və burada ən böyük yeri də azərbaycan tutmaqdadır. böyük (güclü) dövlətlər xəritəni belə oxuyur." (c) erkin qədirli
79. hökumət xaricdən borc almaq imkanlarının axtarışına çıxıb. anlaşılandır. hakimiyyətdə qalmaq üçün, kiçik hakim çevrənin loyallığını almaq gərəkdir. son zamanlara qədər loyallıq neftdən gələn pullar hesabına alınırdı. o pulların çox kiçik hissəsi vətəndaşlara çatırdı. müftə gəlir üzərində qurulmuş qapalı sistemlər toplumda müftəxorluğu və saxtakarlığı təşviq etməkdə maraqlıdır. adını yanlış olaraq "istehlak cəmiyyəti" qoyub, yeyib-içmək (çoxsaylı restoranlar), deyib-gülmək (ucuz şoular) üçün hər cür şərait yaradırlar.
qazanılmamış pul təminatlı gələcək gözləntisini oyada bilmir. nəticədə, hamı pulu alan kimi onu xərcləməyə girişir. bahalı maşınlar, restoranlar, evlər, villalar, vəzifələr, geyimlər və s. - bunların hamısı istehlak üçün deyil, sosial statusu vurğulamaq üçün alınır (qiymət artımının səbəblərindən biri də budur). "uzun pul" anlayışı işləmir, gələcəyə yatırım etməkdə heç kim maraqlı olmur.
belə sistemlərdə hökumət ancaq öz hakimiyyətini qorumaq qayğısıyla yaşayır. gördüyü hər bir iş, verdiyi hər bir qərar, dediyi hər bir söz yalnız buna hesablanır. hökumətin pulu qurtaranda bütün bunları etmək imkanları xeyli azalır. cəmiyyətdə də pul yoxdur ki, çeşidli qanuni yollarla (vergi, rüsum, cərimə, istiqraz və s.) büdcəni doldurmaq mümkün olsun. qanunsuz yollar (rüşvət, şapka, otkat, reket və s.) yetərli olmur artıq (əvvəlki qədər təsirli və səmərəli deyil). pul yoxdur! heç kimdə!
bir yol qalır - xaricdən borc almaq. problem ondadır ki, beynəlxalq maliyyə qurumları (dünya bankı, beynəlxalq pul fondu və s.) onlardan borc alan hökumətlərin ayaqda qalmasında maraqlı olur, çökməsini istəmir, çünki borcun qaytarılmasını istəyir. qapalı sistemin hökuməti borcu özü üçün götürsə də, borc millətin adına yazılır (suveren borc sayılır). buna baxmayaraq, beynəlxalq maliyyə qurumları hökumətin dəyişməsinə əlavə risk kimi baxır, siyasi islahatları tələb etmir, çünki belə islahatların nəticəsində hökumətin çökəcəyini anlayır. hökumət bunu bilir, ona görə də cürətlə və sürətlə xaricdən borclanmağa başlayır.
beynəlxalq maliyyə qurumları da, onlardan borc alan hökumətlərin çoxu kimi, demokratik deyil. içlərində ciddi məsuliyyət problemi var. bu cür borc alıb-vermə təcrübəsinin nəticəsi milli inkişaf üçün çox pis olur - məsuliyyətsiz hökumət hakimiyyətdə qalır və məsuliyyətsiz xərclərini davam edir. ancaq bu, vaxt uzatmaqdan başqa bir nəsə deyil. sistemin obyektiv problemləri var və bu problemlər sistemin təməlindədir. yəni, sistemi dəyişdirmədən həll olunası deyil.
61. orta doğu'da (yaxın şərq) baş verənlərə nə ad qoyulmasından asılı olmayaraq, bir şeyi dəqiq demək olar - baş verənlər türkiyə'nin əleyhinədir. son gedişatın nəticəsi budur - rusiya türkiyə'ni dənizdən (krım), qurudan (ermənistan) və havadan (suriya) hərbi əhatəyə alır. xəzərdən raket atışı da türkiyə'yə qarşı hərbi çalışma kimi dəyərləndirilməlidir. rusiya'nın burada iran'la birlikdə işləməsi əlavə problemlər yaradır. bütün bunlar azərbaycan üçün də çox təhlükəlidir.
101.almaniya vahid dövlət kimi, 1871-ci ildə quruldu. 1877-ci ildə almaniya'da patent qanunu qəbul olundu və elmi kəşflərə, mühəndis ixtiralarına və sənaye örnəklərinə görə müəlliflik haqları rəsmi dövlət qeydiyyatına alınmağa başlandı. 1945-ci ilin mayına qədər almaniya'da 768,161 patent verilmişdir. təsəvvür edirsiniz, cəmi 68 il ərzində almaniya'da 768,161 elmi kəşf, mühəndis ixtirası və sənaye örnəyi yaradılmışdır. bir ilə 11,296 kəşf, ixtira və örnək düşür. düşüncənin inkişafına baxın!
patentlərin əksəriyyətini qalib dövlətlər özlərinə götürdülər (müharibədə onlara dəymiş ziyana görə təzminat kimi). təxminən 370,000 patenti abş götürdü. patentlərin qalanı britaniya, fransa və ssri arasında bölüşdürüldü. ən kiçik pay ssri'yə çatdı.
konteksti tam görmək üçün dərinə deyil, eninə getmək lazımdır.
dərinə getmək mütəxəssislərin işidir. dərini görmək üçün, görüntünü daraltmaq vacibdir.
siyasətdə bunun əksi tələb olunur çox zaman. siyasi baxış dərin deyil, geniş olmalıdır. siyasətçinin dərinə getməyə vaxtı olmaya bilər (qərarları tez vermək lazım gələ bilər). siyasi həqiqətlərin çoxu üzdə olur.
118. "anlamaq"la "anlayışla yanaşmaq" arasında fərqi bilmək (duymaq) gərəkdir. fərq böyük deyil, amma önəmlidir. bu fərqi görməmək ünsiyyətin qurulmasına mane ola bilir. məişətdən tutmuş siyasətə qədər belədir. örnəyi, rusiya'nın nədən ermənistan'da qoşun saxladığını anlayırıq, amma buna anlayışla yanaşa bilmirik (yanaşmamalıyıq da). aramızda olan müzakirələrdə (mübahisələrdə) də bu fərqi bilmək (duymaq) önəmlidir. anlayışla yanaşacağımızdan qorxduğumuza görə, qarşımızdakıları çox zaman anlaya bilmirik (anlamaq istəmirik). anlayışla yanaşmaqdan fərqli olaraq, anlamaqla üzərimizə heç bir öhdəlik götürmürük. odur ki, rahat olaq və bir-birimizi anlamağa çalışaq. bununla həm də qavramların və anlamların oturuşmasına birlikdə nail ola bilərik.
82. rusiya'nı suriya'dan çıxmağa məcbur edirlər, amma ermənistan'ın ölkəmizin işğal etdiyi torpaqlardan çıxarılmasına gələndə, çeşidli bəhanələr işlədirlər. anlaşılandır. burada "ikili standart", "qərəzli münasibət" kimi mövzulara girmək istəmirəm, çünki siyasətdə onları bir verilən sayıram. siyasətdə bu haqda danışmaq - vaxt itkisidir.
burada söyləmək istədiyim budur - siyasi iradə ancaq lokal ola bilir. "qlobal siyasi iradə" deyilən bir nəsnə yoxdur (qlobal siyasətlə qarışıq salmayın). başqa sözlə, ağlabatan dərəcədə lokallaşdırılan iradə siyasi ola bilir. lokallaşdırılması mümkün olmayan istəklər (niyyətlər) siyasi iradəyə çevrilə bilmir.
siyasətdə "öz yerini bilmək" (situational awareness) - coğrafi yerləşmədən tutmuş çeşidli maraqların toqquşmasına və durumların dəyişməsinə qədər - önəmli bacarıqdır. ermənistan'la bağlı güclü ölkələrdən (lap elə rusiya'dan) umduğumuz və bir tək özümüzçün deyil, bölgəmiz üçün ədalətli saydığımız çözüm baxımından siyasi iradənin tətbiqini əngəlləyən sistem amillərdən biri və birincisi həmin bu lokallaşma problemidir. güclü dövlətlər bölgəmizin xəritəsinə eyni gözlə baxmır. bölgəmizin nəinki sərhədləri, adı və yeri barəsində belə razılaşma yoxdur.
yuxarıda göstərməyə çalışdığım problem öz hərəkətsizliyimiz, ya da yanlışlarımız üçün üzrlü səbəb sayıla bilməz. bununla belə, bu problemi anlamaq gərəkdir ki, güclü dövlətlərlə bağlı yanlış gözləntilərin girovuna çevrilməyək.
9.son 24 saat ərzində xeyli adamı blok etməli oldum. sayını itirmişəm, amma rahat 40-dən çox olar. "putin nemtsov'u öldürüb" fikrimə elə daraşdılar ki, sanki mənliklərinə toxunmuşam. hamısı şerlokholmsluq etməyə girişdi. sübut, əsas, nə bilim, arqument istədi. məsələn, xədicə ismayıl sübutsuz-filansız amerikanın casusu elan olunanda heç görmədim sizi. hardaydı sizin geniş baxışlarınız, obyektiv yanaşmalarınız, hərtərəfli araşdırmalarınız? birinizi də görmədim. amma rusiya'nın, xüsusilə də putin'in müdafiəsinə necə belə tez həvəsə gəldiniz, səfərbər oldunuz. prinsip eyni deyilmi, niyə müdafiə etmədiniz bu prinsipi? mən blok etməkdən yoruldum, bunlar səhifəmdə yazmaqdan yorulmadı. bilirəm, hələ çoxsunuz. hələ blokda olmayanlara yazıram:
mən subyektiv, qərəzli, siyasi yazıram. obyektivliyə heç inanmıram, kimsədən də gözləmirəm. jurnalist, müstəntiq və s. da deyiləm ki, hərtərəfli yanaşım. məni fikrimdən döndərməyə çalışmanız əbəsdir. özünüz də bilirsiniz bunu, sadəcə səhifəmin çox izləndiyini bildiyinizə görə burada rusiya'nın təbliğatıyla məşğul olmağa çalışırsınız. gedin, öz hesab və səhifələrinizdə təbliğatla məşğul olun. heç gördünüzmü ki, mən kiminsə hesab, ya da səhifəsinə girib, orada əks-təbliğat yazım? yoxdur elə bir şey. mən hər kəsin fikirinə hörmətlə yanaşıram. amma hörmət etmək - razılaşmaq, qəbul etmək anlamına gəlmir. mən, tutduğum mövqeyə, inandığım dəyərlərə, uğrunda çalışdığım məqsədlərə uyğun olmayan hər şeyə rəqib gözlə baxıram. siyasətdə başqa cür olmur. akademik yanaşmanı ancaq dərs (mühazirə formatında sərgiləyə bilərəm. )bu səhifə - siyasi platformadı, burada hər şey qərəzlidir. oxuyun, nəticə çıxarın. bəyənmirsinizsə, seçkilərdə mənə səs verməyin. seçkilərə də gəlmirsiniz onsuz da. bir çoxunuz heç ölkədə yoxdur. avropada hər şeyin rahatına oturub, oradan mənə liberalizm dərsi keçməyin. mənim də bir qonşum fransa, bir qonşum avstriya, bir qonşum almaniya kimi ölkələr olsaydı, mən də liberal yox, lap kosmopolit də olardım. coğrafiyadan xəbəriniz yoxdur, sanki. ətrafımız bizə düşmən gözüylə baxır, açıq-aşkar düşmənçilik edir, biz liberal, humanist nə bilim nə olmalıyıq? maymaqlıqdır bu! nə isə... (c) erkin qədirli
73. qapalı sistemlərdə siyasi elita vəziyyəti dəyişmək istəmir, çünki hakimiyyətini itirəcəyindən qorxur. cəmiyyət də yaxşı işləmək istəmir, çünki gəlirini itirəcəyindən qorxur. həvəs problemi (incentive problem) inkişafın təməl əngəlinə çevrilir. təcrübə mane olmağa başlayır - təcrübəli adamlar gələcəyi düşünə bilmir. belə hallarda siyasi dəyişikliyin yolu nəsil dəyişimindən keçir. qapalı sistemlərdə təcrübəsizlik - üstünlükdür.
74. ermənilərin davası demokratiya və insan haqları davası deyil - torpaq davasıdır. biz də bu davaya torpaq davası kimi baxmalıyıq. demokratiya bizə lazımdır və biz ona mütləq nail olmalıyıq (olacağıq), amma bunun qarabağ'la əlaqəsi yoxdur. qarabağ və demokratiya - iki fərqli, bir-birindən asılı olmayan strategiyalardır. onların gerçəkləşdirmə yolları da ayrıdır.
2.epistemik obyektivlik – yəni, öyrənənin öyrənilənə münasibətindən asılı olmayan meyar. misal üçün, “azərbaycan xalq cümhuriyyəti 28 may 1918-ci ildə elan olunub” deyəndə, biz epistemik baxımdan obyektivik, çünki bununla faktları təftiş etmirik. epistemik subyektivlik – yəni, öyrənənin öyrənilənə verdiyi qiymət. “azərbaycan xalq cümhuriyyəti – tariximizin şanlı səhifəsidir” deyəndə, mən epistemik baxımdan subyektiv oluram.
31.azərbaycan'dakı ruslar haqqında.
azərbaycan'da yayımlanan çap və elektron mediada, xüsusilə rus dilində olanlarda, tez-tez ölkəmizdəki rusların durumu və rus dili haqqında yazılır. "rus sektoru" mövzusuna burada yenidən qayıtmaq istəmirəm. sözüm buradakı ruslar haqqındadır.
hökumət rəsmiləri və media çox zaman onlar haqqında elə deyir və yazır ki, sanki rusiya qarşısında hesabat verilir. sanki rusiya'ya duyurulur ki, sizin buradakı ruslarla bizim işimiz yoxdur. hərfi mənada belə yazılmır, təbii ki, amma fon və təqdimat belədir, əmin olun. elə bununla razılaşmadığımı buradan bildirmək istəyirəm.
ölkəmizdəki ruslarla bağlı niyə rusiya qarşısında hesabat dilində danışırsınız? buradakı rusların rusiya'yla nə əlaqəsi? söhbət bir tək onların bizim vətəndaş olmasından getmir. hərçənd, bunun özü yetər ki, rusiya'ya bu mövzuda mənəvi üstünlük verilməsin. sözümün canı başqadır. buradakı ruslar, vaxtılə rusiya'nın özündən qovulan rusların sonrakı nəsilləridir. ruslar azərbaycan'da rusiya'nın buranı işğal etməsindən təxminən iki əsr öncə məskunlaşmağa başladılar. 17-ci əsrdə rusiya'da kilsə islahatı keçirildi ("nikon islahatı"). həmin islahat rus ortodoks (pravoslav) inancın doktirnal təməllərinə toxunmadı, yalnız mərasimləri dəyişdirdi. bununla belə, həmin islahatlarla razı olmayanları təqib etməyə başladılar. nikon islahatını qəbul etməyən rusları mülkiyyətdən və ailədən məhrum edir, kilsədən uzaqlaşdırır, özlərini öldürürdülər.
düşünün, söhbət sadəcə mərasimlərdən gedirdi. nikon islahatına qədər ruslar iki barmaqla xaç çevirir, xaç yürüşü zamanı kilsə ətrafında soldan sağa gedirdilər və s. nikon islahatından sonra üç barmaqla xaç çevirmək, kilsə ətrafında sağdan sola getmək buyuruldu və s. bu qədər, yəni. əvvəlki qaydayla mərasimlərini icra edənlərə "старообрядцы" (bizdə onlara "molokan" deyirlər) adı verildi və onlar sistematik şəkildə təqib olunurdu.
təqiblərdən qaçan rusların bir qismi azərbaycan'a gəldi, burada dinc şəkildə məskunlaşdı, icmalarının adıyla kəndlərinə ad qoydular. o vaxtlardan bugünədək ölkəmizin çeşidli bölgələrində ivanovka, mixaylovka, alekseyevka və s. adlı rus kəndləri var. təkrar edirəm, hələ rus imperiyası azərbaycan'ı işğal etməmişdi, ruslar rusiya'nın özündə onlara qarşı təqiblərdən qaçıb ölkəmizə pənah gətirmişdi. rusiya'dan onları qovdular, biz onları qəbul etdik, yer verdik, onlarla dinc yaşadıq. bugün də onlarla dinc yaşayırıq.düşünün, rus pravoslav kilsəsimolokanları yalnız 1971-ci ildə rəsmən bağışladı. yəni, üç barmaqla deyil, iki barmaqla xaç çevirdiklərinə görə bağışlanmaq üçün, molokonlar üç əsrdən çox zaman alan və rus kilsəsinin rəsmi mövqeyindən qaynaqlanan bir dini ədavət içində yaşamalı oldu.
biz, müsəlman toplumu olaraq, rus kilsəsi tərəfindən təqib olunan, dışlanan molokonlara quçaq açdıq. azərbaycan'dakı ruslar bizim ruslardır, onların rusiya'ya aidiyyatı yoxdur. rusiya'nın heç bir tarixi, mənəvi, ya da hüquqi haqqı yoxdur ki, azərbaycan'dakı rusların vəziyyətinə nəzarət etsin, bizdən bununla bağlı hesabat istəsin. rusiya bizim rusları baltik ölkələrdəki ruslarla səhv salmasın. rusiya bizə nə dini, nə də milli dinclik mövzusunda "dərs keçə" bilməz.
odur ki, sözüm hökumətə və onun çevrəsində olan mediayadır (xüsusilə rus dilində yazan mediaya). rahat olun, qürurlu olun. "azərbaycan'dakı ruslar" mövzusunda mənaları rusiya'ya təslim etməyin. mənəvi üstünlük biz tərəfdədir. heç "rus sektoru"nun bir gün bağlanacağı da bu üstünlüyümüzü əlimizdən ala bilməz.
113. ölkəsindən küsmüş, millətindən dönmüş, cinsindən narazı adamların əlində qalmışıq. internet dönəmində bu qədər yalanı nə üzlə yazırsınız? məni boş verin, google'dan soruşun. görün, mən nə zamansa "siçan dərmanı" ifadəsini işlətmişəmmi? soruşun google'dan, görün kimlərin və hansı yazıları çıxacaq qarşınıza. hər şeyin də həddi olmalıdır axı. bu nə düşüklükdür belə?!
84. 1952-ci ildə türkiyə nato-nun üzvü olandan sonra sovet rəhbərliyi ermənilərə (öz aralarında!) "1915 soyqırımı" mövzusunda danışmağa və yazmağa icazə verdi. ermənilər öncə çox ehtiyatla bu mövzuda danışırdılar, çünki bu mövzu ona qədər qadağan olunmuşdu. danışanda da, "soyqırım" sözünü işlətmirdilər. "birinci dünya müharibəsində ölmüş ermənilər" mövzusunu açmışdılar, bütün söhbətlər həmin mövzunun içində gedirdi.
60-cı illərin ortalarında, dəqiq desəm, 1965-ci ildə ermənistan kommunist partiyası moskva'ya rəsmi xahişlə müraciət edir ki, irəvan'da soyqırım abidəsinə icazə alsın. ermənistan kommunist partiyası xahişinin əsaslandırılmasında moskva'ya yazır ki, bəs, bu abidə xaricdə yaşayan ermənilərin arasında sovet təbliğatının təsirini gücləndirə bilər. aydındır ki, gerçək niyyət bu deyildi. hər nəysə, moskva ermənilərə belə bir icazəni verir. təbii ki, moskva bunu nato üzvü olmuş türkiyə'nin, belə desək, acığına edir. 1967-ci ildə abidə quraşdırılır və bugünədək bütün ermənilərin anım mərkəzi hesab olunur.
50-ci illərin ikinci yarısı - 60-ci illərdə ermənistan'da formalaşmış nəsil türklərə qarşı yığılımış hirsini, təxminən 30 il sonra, bizə qarşı tətbiq edir və qarabağ uğrunda müharibəyə başlayır. nəticəsini bilirsiniz.
50-ci illərin ikinci yarısında - 60-cı illərdə bizdə "güney azərbaycan mövzusu" vardı. indiki ermənistan'ın ərazisi olan zəngəzur, vedi, göyçə, irəvan, basarkeçər və s. mövzusu bizə qadağan olunmuşdu. yalnız məişətdə və ehtiyatla danışılan folklorda bu mövzuya yer tapıla bildi. rəsmi səviyyələrdə bu mövzu, tarixi dəyərinə və strateji önəminə uyğun, müzakirə olunmurdu.
həmin illərdə (50-60) formalaşmış nəsil, təxminən 30 il sonra, ölkəmizdə milli azadlıq hərəkatına başladı və ölkəmizin müstəqilliyinə nail oldu. o dönəmdə də "güney azərbaycan mövzusu" xüsusi önəm daşımağa başlamışdı. təəssüf ki, qarabağ və qərbi azərbaycan mövzularında çox gec və geri qalmışdıq. erməni dilini unutmuş bakı ermənilərinin, azərbaycan dilində yaxşı danışan gəncə ermənilərinin halına aldanaraq (onları hətta qardaş hesab edərək), ermənistan'da bizə qarşı yetişməkdə olan planlardan xəbərsiz olduq.
toplumda rasional və emosional enerjinin yönü həlledici ola bilir.
32. iqtidar təmsilçilərinin dediklərində doğru mənalar da olur (çoxlarının düşündüyü kimi nadir hallarda deyil, çox zaman olur). problem ondadır ki, bu mənalar çox zaman yanlış şəkildə ötürülür, ona görə də oturuşmur (yanlış adamlar və yanlış təqdimatlar məsələsini demirəm heç). mənaların oturuşması üçün ictimai təməl gərəkdir, o da yoxdur.
məsələn, götürək milli məclis sədri oqtay əsədov'un xaricdə təhsillə bağlı sözlərini. həmin sözlər haqlı qınağa səbəb oldu. xaricdə təhsil almağın lazımlığı haqqında nə bu cür, nə də başqa bir tərzdə danışmağa gərək yoxdu. təhsilimizdə acınacaqlı durumun özü gənclərin iddialı kəsimini xaricdə təhsil fürsətlərini axtarmağa vadar edir. odur ki, iqtidarın birbaşa vəzifələrindən biri - uğurlu milli təhsil sistemini qurmaqdır. belə olmasa, xaricə tələbə axınını dayandırmaq mümkün olmayacaq.
bununla belə, bu iqtidarı, onun rəsmilərini və onların məsuliyyətsiz sözlərini unutsaq belə, problem yerində qalasıdır. dövlət hesabına xaricə tələbə göndərmək məsələsi, maliyyə siyasətilə uzlaşmaqla yanaşı, bir sıra strateji məqsəd və vəzifələrə bağlanır. haraya göndərmək? neçə nəfər göndərmək? hansı ixtisaslara göndərmək? hansı şərtlərlə göndərmək? nə qədər pul xərcləmək? bu və bənzəri suallar məsələnin siyasi dərinliyini və onun doğurduğu strateji baxışları açmalıdır.
ciddi düşünsək, xaricdə dövlət hesabına təhsilin lazımlı, yoxsa lazımsız olmasıyla bağlı sual heç də asan deyil (və qətiyyən zarafata salınası deyil). bu iqtidarı unudaraq düşünməliyik! ya da, müxalifətdəyiksə, özümüzü iqtidarda uyduraraq düşünməliyik!
"xaricə tələbə göndərmək mütləq lazımdır" cavabı çox asan və üzdə olandır (sanki, düşünməyə belə imkan vermir). bununla belə, obyektiv problemlər var. ölkəmizdə dürüst çalışan siyasət və hüquq təsisatlarının, bazar iqtisadiyyatının və s. olmadığı halda, xaricdə yüksək bilik almış gənclərimiz qayıdandan sonra burada nə edəsidir? bilik - alətdir. bilik özündəməqsəd deyil. biliyi nə üçünsə alırlar (ona görə pul ödəyirlər. bilik - bazar dəyəridir. biliyin bazarı olmasa, onun heç bir önəmi olmayacaq. )deməli, xaricdə yüksək səviyyəli təhsil almış gənclərimiz, ölkəyə qayıdandan sonra, gec-tez (tez, nəinki gec) ölkədən yenidən getməyə üstünlük verəcəklər (biliklərini bazarda rahat sata biləcəkləri ölkələrə). bugünün özündə o qədər elə adam var ki. heç xaricdə olmasın, burada təhsil alanlar da o cür düşünəcək - ölkədən getməyə çalışacaq.
beyin axını böyük problemdir. bir tək bizim ölkənin problemi deyil, təbii ki, amma bizim üçün daha çətin nəticələr yaradır. hətta yüksək rifah içində yaşayan ölkələrdə dövlət hesabına xaricdə təhsil almaq üçün göndərilən tələbələrlə problem var (olub, ya da olur). məsələn, irlandiya. orada dövlət 30 il ərzində xaricə tələbə göndərirdi, əksəriyyəti geriyə dönmədi. çünki irlandiya'nın daxili bazarı kiçikdir. hökumət məcbur oldu əlavə maliyyə tədbirləri görməyə (ölkəyə qayıtmamış mütəxəssisləri qaytaran şirkətlərə vergi güzəştləri və s.). indiki iqtidara ünvanlanmış tənqidlərimiz haqlı və yerindədir. bununla belə, gələcəyi düşünərək, strateji yanaşaraq, dövlət hesabına xaricə tələbə göndərmək məsələsinin heç də asan olmadığını anlamalıyıq. "göndərək, getsinlər savadlı olsunlar" yanaşması yetərli deyil. gənclərin ölkəyə qayıtması vacibdir! daxili bazarımızın kiçikliyi bu problemi özü-özlüyündə çətinləşdirir. dövlət xaricə tələbə göndərməklə ölkənin gələcəyinə maliyyə yatırımı edir. həmin yatırımın maya dəyərinin qayıtması çox azdır. əlavə gəlir olmalıdır. əlavə gəlirsə, yalnız əlavə dəyər yarananda olur. hüququn üstünlüyü, məhkəmə müstəqilliyi və qərəzsizliyi, açıq və dürüst çalışan siyasi təsisatlar, haqlı rəqabət (xüsusilə əmək bazarında) və s. olmasa, dövlət hesabına xaricdə təhsil doğrudan da lazımsızdır (havaydan pul xərcləməkdir). elə ölkə içində də dövlət hesabına təhsilin yatırımı maya dəyərəni çıxarmayacaq. təhsil çox vacibdir, amma ondan daha vacib və öncə görüləsi işlər var - köklü siyasi, hüquqi və bazar islahatları.
59. konfransda söhbət gürcüstan'da və azərbaycan'da korrupsiyanın müqayisəsinə gəldi. önəmli müqayisədir, öyrəniləsi çox şey var. amma belə təqdimatlarda, xüsusilə qərb adamlarında, heç xoşlamadığım meyl olur çox zaman - ölkəmizi aşağı tuturlar. sanki, inkişafdan geridə qalmağımız az qala milli keyfiyyətimizə bağlanır. gürcüstan'ı isə favorit kimi göstərirlər. bunu çox nadir hallarda açıq deyirlər, amma ümumi təqdimatda hiss etmək olur. ölkəmiz (millətimiz) haqqında gözləntilər aşağıdır. bizdəki iqtidar da, bu gözləntiləri yüksəltmək yerinə, onlardan faydalanır - "indiki iqtidardan yaxşısı yoxdur və ola bilməz" mesajını verməklə. mən də bu dəfə qərbi tənqid etməli oldum buna görə.
dedim ki, ölkəmizdəki durumun bu hala gələməsində qərbin rolu böyük olub. 90-ların ortalarından bəri neft kontraktları ölkə qanunlarından üstün tutulur, həmkarlar təşkilatları məhv edilib və onlara ayağa qalxmağa qoymurlar (bu, iqtidarın da xeyrinədir). neft-qaz anlaşmaları, dövlətlərarası müqavilə olmadığına baxmyaraq, qərb onları parlamentdə təsdiq elətdirir. bunun nəticəsidir ki, parlament seçkiləri demokratik keçirilmir, çünki qərbin özü bunda maraqlı deyil. demokratik parlament neft-qaz anlaşmalarını sorğulaya, ertələyə (gələcək nəsillərə saxlaya) bilərdi. neft şirkətlərinə isə bu, lazım deyil. əlavə problem olmasın deyə, seçkilərin saxtalaşdırılmasına göz yumublar. sonradan seçkiləri tənqid etmələrinə baxmayın, təməl maraqlar baxımından qərb burada demokratik seçkilərdə maraqlı olmayıb. 2003-cü ildə lap biabırçı bir şey ediblər - msk rəsmi nəticələri hələ elan etmədiyi halda, abş dövlət katibinin yardımçısı riçard armitac, ilham əliyev'i təbrik etdi. ondan dərhal sonra iqtidar müxalifət üzərinə geniş hücumlara başladı.
gürcüstan'da siyasi sabitliyin və islahatların əsas töhvəvericilərindən (donorlarından) biri azərbaycan'dır. gürcüstan azərbaycan'ın hesabına ayaqda qala bilir. aydındır ki, bu, azərbaycan'ın da strateji maraqlarına uyğun olduğuna görə, hər bir azərbayan hökuməti bunu etməli olacaq. bununla belə, nə gürcülər, nə də qərb, azərbaycan'ın bu rolunu vurğulayır (bir çoxu bu haqda ümumiyyətlə düşünmür). gürcüstan'da inkişafın davamlı olması üçün (həm də buna görə, yəni) qərb azərbaycan'da siyasi sistemi indiki halında saxlamağa üstünlük verir (bu zamana qədər buna, demokratik seçkilərin əngəllənməsini görməzdən gəlmək, hərdən hətta haqq qazandırmaq yoluyla nail olunub).
vətəndaş cəmiyyətinə gəlincə. 90-ların əvvəllərində gürcüstan'ın və azərbaycan'ın başlanğıc yeri eyni olub - uduzulmuş müharibələr, işqal, qaçqınlar, millətçi prezidentlərin devrilməsi, iki generalın hakimiyyətə gəlməsi, dağıdılmış iqtisadiyyat və s. lakin sonrakı 20 il ərzində, vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı baxımından, yollarımız ayrılıb. gürcüstan'da iddialı və savadlı gənclər müxalifət və onun çevrəsində olan qht-lərdə toplaşdı (hökumətdə işləmək istəmirdilər, sahibkarlıq fürsətləri çox az olub, amma qrantlar hesabına inkişaf edə biliblər). azərbaycan'da da iddialı və savadlı gənclər hökumətdə işləmək istəmirdi (maaş azlığı, özgüvənin aşağı olması və s.). sahibkarlıq fürsətləri da çox olmayıb. amma müxalifətin çevrəsində də toplaşmadılar (müxalifətin maddi imkanları çox aşağı olduğundan). onlar xarici neft-qaz şirkətlərinə və beynəlxalq təşkilatlara getdi. layiqli həyatları oldu, amma vətəndaş cəmiyyətinə qatqıları, demək olar ki, olmadı. bu inkişaf yollarının fərqidir ki, yekunda gürcüstan'da demokratik seçkilərə və korrupsiyanın xeyli azalmasına gətirib çıxardığı halda, azərbaycan'da tərs proseslər baş verdi.
məsuliyyəti üzərimizdən atmadan, ölkəmizdəki vəziyyətin bu hala gəlməsində qərbin rolunu konfrasda izah etməyə çalışdım (burada qısa yazdım). yoxsa söhbət heç bəyənmədiyim yön almağa başlayırdı - sanki biz bundan artığına layiq deyilik (bacarmırıq, filan).
27. "coğrafiyamızdan doğan siyasi nəticələr" silsiləsindən.
----
azərbaycan'ın təbii xəritəsini görmüsünüz, bilirsiniz. təbii xəritəyə siyasi gözlə də bir baxın. şimalda - böyük qafqaz dağları, qərbdə - kiçik qafqaz dağları, cənubda - talış dağları. dağlar həm gözəldir, həm təhlükəli. dünyanın hər yerində belədir. dağlar olan yerlərdə sosial inteqrasiya və siyasi nəzarət problemləri olur. heç təəccüblü deyil ki, dünyada gerçək və ya ehtimal olunan separatist bölgələrin əksəriyyəti dağlarda yerləşir. məsələn, şotlandiya, kataloniya, cənubi tirol, tibet, çeçenistan, dağlıq qarabağ və s. bu, təsadüf deyil. dağlar - təbiətin cəmiyyətə gətirdiyi arakəsmələrdir, qovuşmanı əngəlləyir, ayrı-seçkiliyi təhrik edir, özünə-qapanmağı həvəsləndirir və s. bunun da üzərinə iqtisadi və siyasi şəraiti gəlsək, separatizmin məhz dağlıq bölgələrdə daha böyük ehtimalla inkişaf etməsini anlamaq çətin olmayacaq.
çoxlarına elə gələ bilər ki, separatizm - mərkəzi hökumətin əyaləti iqtisadi baxımdan geri qoymasıyla bağlı yaranır. amma, araşdırmalar göstərir ki, daha təsirli amillər yoxdursa, əksinə olur - bir əyalətin (ölkənin başqa bölgələriylə nisbətdə) əhəmiyyətli dərəcədə yüksək inkişaf etməsi separatizmə yola aça bilir. məsələn, şotlandiya, kataloniya, cənubi tirol müvafiq ölkələrin ən inkişaf etmiş əyalətləridir (bütün göstəricilərə görə). elə bizim dağlıq qarabağ da azərbaycan'ın ən zəngin bölgəsiydi. ermənilərin yalandan danışmağıyla deyil. sovet vaxtı özlərini "yazıq gündə" göstərməyə çalışırdılar. "rəsmi bakı qarabağ ermənilərinə qarşı ayrı-seçkilik siyasətini yürüdür" hekayələri vardı və ayrılmaq istəklərini bununla əsaslandırmağa girişmişdilər. həqiqətdəsə belə deyildi. qarabağda ermənilər hətta ermənistan'dakı (irəvanı çıxmaq şərtilə) ermənilərdən də yaxşı yaşayırdılar. azərbaycan'ın başqa bölgələrindən yaxşı yaşadıqlarına görə də ayrılmaq iddialarını gerçəkləşdirməyə cürət tapdılar. başqa səbəblərlə yanaşı, təbii ki.
dağlarda, təbii olaraq, yuxarıdan-aşağı baxmağı gəlir adamın. yuxarıda olub, həm də aşağıdakılardan əhəmiyyətli dərəcədə yaxşı yaşamaq - ayrılmaq istəyini oyadır. bu, akademik araşdırmalarla da təsdiqlənir.
azərbaycan'ın təbii xəritəsinə bir də, bu dəfə diqqətlə və siyasi gözlə baxsanız, görərsiniz ki, azərbaycan'ın canı, ya da ingilisdilli siyasi ədəbiyyatda deyildiyi kimi - özəyi (ingiliscə - "core") - kür-araz ovalığıdır. müstəsna coğrafi və iqlim üstünlüklərini nəzərə almasaq, tarixən belə olub ki, dünyanın hər yerində ölkənin istehsal gücü və ona uyğun əhali nüfuzu, onun düzənlik ərazilərində yerləşir. kür-araz ovalığında beş böyük düz sahə var - şirvan düzü, muğan düzü, mil düzü, salyan düzü və qarabağ düzü.
tarixi inkişafımızın əksər hissəsi öz əlimizdə olsaydı, iqtisadi gücümüzü bu düzlərdə yerləşdirməliydik. amma, ən vacib iqtisadi və demoqrafik qərarları öz ərazimizdə biz vermirdik. çar rusiyası və sonradan ssri öz imperial məqsəd və faydaları üçün bizim xeyrimizə olmayan xeyli qərarlar verib və onları icra edib. burada uzun tarixi izaha ehtiyac görmürəm, bədbin təqdimatlara da yol vermirəm. keçmişi bilək, amma ruhdan düşməyək. yetər ki, keçmişdə olmuş yanlışlıqları təkrarlamayaq.
kür-araz ovalığı - azərbaycan'ın canı olmaq yerinə, onun dərdinə çevrilib. içməli və texniki suyu çox az, torpaqları getdikcə şoranlaşır (milli təhlükəsizlik probleminə çevrilib artıq), əkinəyararlı sahələr azalır və s. bütün bunların nəticəsində, ölkəmizin daxili vəziyyəti çox təhlükəli hal alıb. yaxşı ki, heç olmasa, bakı var. bakı da, bildiyimiz kimi, neftin hesabına üstünlük qazandı. (neft haqqında ayrıca yazacağam). ölkənin az qala yarısı bakı'da fürsət axtarır, vaxt keçirir. dağlar isə əldən gedə bilər.
qarabağ işğal olunub. aydındır ki, qarabağı qaytarmaq üçün hərbi güc tətbiq etməli olacağıq. amma, məni daha uzaq hədəflər düşündürür. qarabağı qaytarandan və böyük qafqaz dağlarında radikal dini qrupların çoxalmasını əngəlləyəndən sonra belə, yazdığım əsas məsələ, qarşımızda strateji hədəf kimi, qalacaq - azərbaycan'ın gücü və dirçəlişi kür-araz ovalığının sürətli və davamlı sosial-iqtisadi inkişafından asılıdır. dağ bölgələrimizin inkişafını əngəlləmədən (!!!), ovalıqda yerləşən ərazilərimizi elə inkişaf etdirməliyik ki, dağlardan bizə ancaq sırf təbii mənada yuxarıdan-aşağı baxa bilsinlər.
kür-araz ovalığının sosial-iqtisadi inkişafı, bu bölgədə böyük şəhərlərin yaranmasına gətirib çıxaracaq. burada böyük və uğurlu ali təhsil və elmi araşdırma mərkəzlərini yaratmaqla, sənayenin də inkişafına təkan vermiş ola bilərik. ayrılmaq əvəzinə, dağlardan insanlar özləri aşağıya enib, burada fürsət axtaracaqlar. yeni iş yerləri, yeni həyat perspektivləri. əhali qarışacaq, ayrı-seçkilik xeyli azalacaq, etnik və dini mühit də saflaşacaq.
çox böyük işlər görməli olacağıq. su problemindən başlamaq lazım gələcək. suvarmanı düzgün qura bilsək, torpaq problemini də həll edə bilərik. bu bölgədə özəl mülkiyyət və yerli özünü-idarəetmə də, su və əkinəyararlı torpaq problemlərinin həllindən asılıdır. bu probləmləri yalnız və ya əsasən özəl təşəbbüslərin, bazarın öz imkanları hesabına aradan qaldırmaq mümkün olmayacaq. mərkəzi hökumətin uzunsürən və dərin təsir edən siyasəti olmalıdır. düzdür, bunun nəticəsində kür-araz ovalığında yerli özünü-idarəetmə, dağ bölgələrindən fərqli olaraq, nisbətən gec və zəif inkişaf edəsidir, amma bu, zəruri və müvəqqəti geriləmə olasıdır. əsas strateji məqsədlərə - suvarmanın düzgün təşkili, içməli suyun verilməsi və əkinəyararlı torpaq sahələrinin genişləndirilməsinə - çatandan sonra, hər şey yoluna düşəcək.
qarşıda böyük işlər var, ruhdan düşməyə haqqımız yoxdur.
18. və müəllim son statuslarında belə dedi; demokratiya demokratik yolla qurulmur. ölkənin demokratikləşməsi üçün çox şərtlər gərəkdir. onlardan biri - ölkəsini demokratik gələcəyə doğru aparan və bu gələcəyə çatmaq üçün çox şeydən çəkinməyən milli lider. liderin özünün demokratik olması nəinki tələb olunmur, heç azrulanmır da. demokratik gələcəyin açıq (ictimai) müzakirəyə çıxarılması, tam tərs nəticələr verə bilər (90-ların əvvəlində bunu ölkəmizdə gördük).
demokratiya çox paradoksal quruluşdur. demokratiyanın əleyhidarları demokratik yolla onun qarşısını ala, ya da ondan imtina edə bilər. bunun baş verməməsi üçün, ölkənin demokratik keçid çağında avtoritar liderliyə ehtiyacı olur. avtoratirazim - rəhbərliyin özbaşınalığı kimi qavranılmamalıdır burada. söhbət avtoritar (diktatura) rejimindən getmir. vurğunu demokratik dəyərlərə sadiq siyasilərin avtoritar üsullardan istifadə etməsinə gətirirəm.
çox vacib məsələdir. demokratik dəyərlər və onlara sadiq insanların çoxluğu, demokratiyanın qurulması üçün yetərli deyil. keçid çağında yersiz və mənasız mübahisələrə vaxtın itirilməsi - demokratiya quruculuğu yolunda ən böyük əngəldir. üstəlik, ölkə düşmən qonşuluğu, müharibə, işğal, dərin iqtisadi böhran və s. şəraitindədirsə, onda demokratiya adı altında açıqlıq göstərməyin ziyanı daha böyük olasıdır.
demokratiya qurucuları ancaq öz aralarında açıq olmalı, ancaq öz aralarında kəskin mübahisə aparmalıdır. toplum onların aralarında olan ziddiyyətləri görməməlidir (toplumun ruhdan düşməməsi üçün). demokratiya qurucuları, ölkənin keçid çağında millətçi olmalıdır (şovinizmlə qarışdırmayın). milli təəssübkeşlik (vətəndaş millətçiliyi anlamında) demokratiya quruculuğu yolunda vacib şərtdir. bunsuz demokratik mənalar oturuşa bilmir.
demokratiya qurucularının sərt tədbirlərə əl atması qaçılmazdır. ölkənin keçid çağında demokratiyanın əleyhidarlarına meydan vermək olmaz. demokratik keçid baş tutandan sonra, demokratiya əleyhidarlarına toplumda yer qalmayacaq. meydanı açsan da, demokratiya əleyhinə meydana çıxan olmayacaq. çünki, hər kəs demokratiyanın bəhrəsini görəcək.
demokratiya quruculuğunun mütləq uğur hekayələrinə ehtiyacı olur. demokratiya qurucuları topluma uğur göstərə bilməyəndə, gördükləri bütün tədbirləri dəyərdən düşəsidir. onlarla yanaşı demokratiyanın özü də dəyərdən düşəcək. mütləq uğur lazımdır!
milli lider - şəxsiyyət məsələsi deyil. lider - funksiyadır. liderin komandası olmalıdır. lider - komandasının qərarlarına görə məsuliyyəti üzərinə götürən adamdır. "lider yaxşıdır, ətrafı pisdir" söhbəti burada keçmir. komanda nədirsə, lider də odur!
demokratik keçid komandadan asılı olur. demokratik dəyərlərin daşıyıcısı da komanda olmalıdır, lider yox. ölkənin keçid çağında, lider mütləq avtoritar olmalıdır. onu vəzifəyə gətirən və vəzifədə saxlayan komanda isə, əksinə - demokratik olmaldır. komanda içində liderə deyilməyəcək söz qalmamalıdır. lider, komandanın içində ən sərt və kəskin tənqidlərə məruz qalmalı, komandanın qərarlarını yerinə yetirməlidir.
bununla belə, komanda liderin üstün avtoritar keyfiyyətlərini üzə çıxarmağa bacarmalıdır. demokratik keçidə qarşı olanlara aydın olmalıdır ki, onlar hansısa özbaşına diktatorla deyil, güclü ruhu, içəridə inkişaf etmiş müzakirə mədəniyyəti, kollektiv kimliyi, ideoloji yönü və bütün bunlara uyğun məsuliyyət duyumu olan komandayla qarşı-qarşıyadırlar.
komanda açıqladığı qaydalara, təyin etdiyi müddətlərə əməl etməlidir. oyun qaydalarını oyun gedə-gedə dəyişmək olmaz. demokratik keçidin təməlini qoymuş komanda hakimiyyətdən getməlidir! demokratiyanın bir də belə paradoksal tərəfi var. gürcüstan'da bunu edə bildilər. biz də edə bilərik. ağıllı olmalı, küyə düşməməliyik.
p.s. mənim buradakı iqtidara müxalifətdə olmağımın əsas səbəbi, bu iqtidarın demokratik olmaması deyil. mən bu iqtidara ona görə müxalifətdəyəm ki, bu iqtidar məsuliyyətsizdir - tarixi fürsətləri qaçırır, maddi imkanları boşuna xərcləyir, komanda oyunu qura bilmir, müttəfiq seçməyi bacarmır, demokratik keçidi təmin etmək üçün tutarlı bir iş görmür və s.
demokratiya bir mədəniyyətdir. mədəniyyətin iki anlamı var: folklor və kultura. folklor - xalq yaradıcılığıdır. kultura - istedad, həvəs, çoşqu, zəhmət (sistem) məsələsidir. məsələn, yallı rəqsi folklordur, onu xalq yaradıb. balet də rəqsdir, amma yallıdan fərqli olaraq, mədəniyyətin kultura anlamına aiddir. muqam - folklordur. opera - kultura. baleti və operanı xalq yarada bilməz.
bəzən olur ki, bir yerdə folklor kimi yaranan bir sənət, başqa yerə (ölkəyə) kultura kimi gətirilir. məsələn, jazz (caz). irqi ayrı-seçkiliyin bütün çətinliklərini yaşayan qara (afro-amerikan) çevrələrdə, akademik müsiqi təhsili almaq imkanı olmayan bir şəraitdə, not dəftərinə yazılmayan, tam bir improvizasiya olan müsiqi yarandı. jazz - afro-amerikan əhalinin şəhər folkloru kimi yarandı.
abş'da folklor kimi yaranmış jazz, bizə kultura kimi gətirildi. bizim xalq jazz yarada bilməzdi. amma xalqımızın içindən istedadlı azlıq çıxdı və fərdi həvəsi və zəhməti hesabına burada jazz mədəniyyətini yaratdı. üstəlik, onlar jazzı xeyli dərəcədə özününküləşdirdilər. heç bir mübaliğə olmadan, "azərbaycan jazzı" ifadəsini işlədə bilirik (jazz-muğam, məsələn). abş'da şəhər folkloru olan jazz, bizdə şəhər kulturasına çevrildi.
necə ola bilir bu? mədəniyyət axı lokaldır, deyirlər. mədəniyyətin folklor anlamı lokaldır, düzdü. amma kultura elə deyil. sadəcə burada bir çaşdırıcı məqam var. jazz folklor kimi yarandısa, necə bizə kultura kimi gələ bildi? mövzunu bir qədər genişləndirsək, universal dəyərlər (mədəni, hüquqi) necə mümkün ola bilir?
universal dəyərlər mövzusu çox genişdir, hamısını burada yazası deyiləm. kimisi inanır belə dəyərlərin mümkünlüyünə, kimisi inanmır. mən hər iki mövqeni rahat anlayıram. hüquqşünas kimi, unversal dəyərlərə (insan haqlarına, məsələn) inanıram. amma insan haqlarının, eləcə də demokratiyanın, universal dəyər olmadığını deyənləri də asanlıqla anlayıram. mübahisəni qəsdən siyasiləşdirənləri qoyuram bir kənara. onlarla hər şey aydındır (fayda çıxarmaq istəyirlər özlərinə). məsələnin akademik tərəfi də birmənalı deyil, amma.
universallığı çox zaman lokallığa qarşı qoyurlar. anlaşılandır. amma bir çox hallarda doğru deyil. əslində, hər şey lokaldır. lokal olmayan bir şey var ola bilməz (onu tapmaq da mümkün olmayacaq). hər şeyin yeri var. bu baxımdan, demokratiya, heç şübhəsiz ki, qərb mədəniyyətinin məhsuludur. bunun orası-burası yoxdur. demokratiyanın köklərini başqa mədəniyyətlərdə axtaranlar yanılır. axtarmayın, yoxdur. demokratiyanın kökü də, özü də qərbdədir.
hansı nəticəyə gəlmək olar buradan? demokratiyanın qərbdə lokallaşması, onu başqa yerlərdə mümkünsüz edirmi? əlbəttə, yox. bugün bunun praktik örnəkləri var (qeyri-qərb demokratiyaları: məsələn, türkiyə, yaponiya). məsələnin praktik tərəfi öz yerində, nəzəri tərəfi də çox maraqlıdır.
demokratiya qərbdə lokallaşdı və bugün universal dəyər kimi təqdim olunur. demokratiyanın universal dəyər olduğuna inanmayanlar da çoxdur. onlarla mübahisə etməyə dəyməz. onların da dediklərində həqiqət payı var. mövzunun önəmini azaltmadan səviyyəsini endirmək olar. "universal" əvəzinə "trans-lokal" anlayışını işlətmək mümkündür. yəni, "bir yerdə yaranıb, başqa yerdə özününküləşdirilən" mənasında ("azərbaycan jazzı" kimi). jazz universal deyil, amma trans-lokal olduğu çox aydındır. demokratiyanı da elə görmək olar.
demokratiya qərbdə "folklor kimi" yarandı (aşağıdan, xalqın içindən çıxdı). mülkiyyətçilər, vergi ödəyiciləri, sahibkarlar və s. təşkilatlanaraq yerli özünü-idarəetmə formalarını yaratdılar. qərbdə demokratiya yerli özünü-idarəetmə kimi yarandı. demokratiyanın milli müstəviyyə keçməsi heç də asan olmadı (inqilablar, müharibələr, təqiblər və s.). uzun yol oldu, bir neçə əsr aldı.
biz də bu yolu keçməliyik? iqtidarın dediyinə görə, hə, keçməliyik (bəhanədir dedikləri). xalq hələ hazır deyil, deyirlər. hazır deyil, doğrudur. amma problem hazır olmamaqda deyil, hazırlaşmamaqdadır. bizdə demokratiyanın, qərbdə olduğu kimi, aşağıdan-yuxarıya inkişaf etməsini gözləmək - tarixi məsuliyyətsizlikdir.
bizdə demokratiya, qərbdəki kimi, "folklor" şəklində yaranmayacaq. demokratiyanı bizdə kultura kimi yaratmaq (gətirmək) lazımdır. necə ki, amerikan folkloru olan jazz bizə kultura kimi gətirildi və mədəniyyətimizin bir parçasına çevrildi.
demokratiya bizdə ancaq yuxarıdan-aşağıya (kultura kimi) yarana bilər. bunun üçün həvəsli, çoşqulu, istedadlı siyasi azlığa, yeni nəsilə ehtiyac var. elitar (avtoritar) üsullarla yuxarıdan demokratik örnəkləri təsisat şəklinə salmalı, yeni siyasi mədəniyyət yaratmalıyıq. qarşımızda olan tarixi çağırış budur. çox işləməli olacağıq! heç nəyə baxmadan. hər tərəfdən tənqidlər olacaq, o cümlədən demokratik qərbdən. təmkinlə dinləyib, cavablara vaxt itirmədən işimizi görməliyik. demokratik quruculuqda uğur qazana bilsək, ən böyük cavabımız olacaq.
120. 'doğru' sözünün iki anlamı var - həqiqət və istiqamət. həqiqəti söyləmək azdır, onu düzgün istiqamətləndirmək gərəkdir. düzgün istiqaməti olmayan həqiqətin faydasından çox ziyanı olur. söylədiyimiz həqiqətin ünvanı kimdir, təyinatı haradır? onunla haraya vara biləcəyimizi düşünürük? söylənildiyi zaman həqiqət sandığımız bir nəsə, varacağımız yerdə də həqiqət sayılacaqmı? tarixi və siyasi mübahisələrdə buna özəlliklə diqqətli yanaşmalıyıq (elə məişətdə də).
45. ali məktəblərə qəbul olunanları və onların ailələrini buradan təbrik edirəm. qarşısına ali təhsil almaq məqsədi qoyanlar üçün bu, həyatda ilk böyük uğurdur.
bugün (hələlik) bütün nöqsanlarına baxmayaraq, universitetlərə qəbul sistemi (test imtahanları) nisbətən ədalətlidir. bugünün gəncləri, özlərinin və valideynlərinin sosial durumundan asılı olmadan ali məktəblərə qəbul oluna bilir. çünki qəbul sistemi əsasən meritokratikdir - bacaran uğur qazanır.
bizim (sovet) vaxtımızda belə deyildi. gəncin, xüsusilə valideynlərinin sosial statusu böyük önəm daşıyırdı. həmin statusdan asılı olaraq, ya rüşvət verməli olurdun, ya da tapşırılmalıydın (bəzən hər ikisi tələb olunurdu). haqq etdiyin nəticəni (qiyməti və yeri) sənə düzgün yolla vermirdilər. sistem özü adamı əyri yollara əl atmağa məcbur edirdi. əyri yollara əl atmaqdan imtina edənlər qıraqda qalır, uğur qazana bilmirdi. çox ağır seçim qoyulurdu insanların qarşısına.
məni həmişə azdan-çoxdan bilikli adam hesab ediblər. inanıram ki, belə münasibəti haqq etmişəm. amma sistemi inandırmaq üçün insanların sənə hörməti yetərli deyildi. odur ki, mən də hüquq fakültəsinə əyri yolla girməyə məcbur oldum. imtahanlarda layiq olduğum "5" qiymətini mənə vermədilər (hamısından "4" yazmışdılar), ona görə sonda, toplam üç imtahandan "12" bal olduğuna görə, rus sektoru üçün həmin il ayrılmış 25 yerdən heç birinə iddia edə bilmirdim.
25 yerdən 11 yer ilk imtahandan "5" qiyməti almış medalçılara verilmişdi. o vaxt belə imtiyaz vardı - orta məktəbin buraxılışında qızıl, ya da gümüş medalı alanlar ilk imtahandan "5" qiymətini alırdısa, sonrakı imtahanlardan azad olunaraq birbaşa qəbul olunurdu. mənim medalım olmayıb. medal almaq məqsədim də olmayıb. medalı da əyri yolla verirdilər, bunu da biləsiniz. deməli, 11 yer artıq tutulmuşdu. qalan 14 yerdən 6-sı "rabfak" ("raboçiy fakultet") adlanan hazırlıq kurslarından gəlmiş iş stajı olan abuteriyentlərə verildi - onlara ayrıca və xüsusi yer verilirdi, odur ki, onlarla biz heç rəqabət də apara bilməzdik, o yerlərə iddia etmək mümkün deyildi.
qalırdı 8 yer. o 8 yerə sonuncu imtahanda 150 nəfər iddia ediri. sonuncu imtahan - rus ədəbiyyatından inşa. 150 nəfərdən təxminən 30-nda sonuncu imtahana qədər iki "5" qiyməti (toplam 10 balı) vardı. mənimsə, xatırladıram, iki "4" qiymətim (topam 8 balım) vardı.
sonuncu imtahanda "bəxtim gətirdi" deyə bilərəm. mən qəbul imtahanları veridyim ildə, bdu-nun (o zaman s.m. kirov adına azərbaycan dövlət universiteti adlanırdı) 1-ci prorektoru (təhsil məsələləri üzrə) riyaziyyatçı prof. cəlal allahverdiyev idi. onun göstərişilə rus ədəbiyyatından inşa imtahanımıza fizika müəllimlərini nəzarətçi kimi göndərimişdilər. fiziklər bundan çox narazı oldular və imtahandan öncə hirslə üstümüzü axtardılar (hamının!). əksər abituriyentin üstündən "şparqalka" (köçürmək üçün öncədən hazırlanmış və ustalıqca düzəldilmiş kitabçalar - onun da öz ustaları və bazarı vardı, nə oyunlaran çıxırdılar, gəl görəsən) çıxdı - hamısını aldılar. mən heç vaxt köçürməmişəm, özümə güvənmişəm. odur ki, məndə heç nə tapılmadı (çünki, yoxdu). "şparqalka"ları bir taya kimi yığdılar masanın üstünə və dedilər: "indi yazın görək, necə yazırsınız".
150 nəfərdən 90-ı inşadan "2" aldı (çünki, köçürə bilmədilər). sonuncu imtahana topam 10 balla gəlmiş 30 nəfərin hamısı da onların içində. mənə "4 yazdılar". fiziklərin arama-tarama əməliyyatından sonra mənim şanslarım artdı. məlum oldu ki, sonuncu imtahandan sonra mənim kimi 12 bal toplamış 13 nəfər vardı. 13 nəfər 8 yerə iddialı idi. əvvəlki imtahanlarda mənə haqq etdiyim "5" qiyməti yazılsaydı, bu duruma düşməzdim. onu da deyim ki, imtahanları özüm verirdim - rüşvətsiz, tapşırıqsız. ona görə də "5" yazmadılar. sistem belə idi. odur ki, sonda mən də məcbur oldum babamdan xahiş edim ki, məni yerləşdirmədə tapşırsın.
babamın yüksək əlaqələri hesabına məni də qəbul elədilər. qəbul edəndə mənə dedilər: "bəs, niyə demirdin ki, sən filankəsin nəvəsisən? sənə imtahanda kömək edərdik". mən uşaqlıqdan başqaların, xüsusilə qohumlarımın hesabına uğur qazanmaq qadağası qoymuşdum özümə. imtahanlarda tapşırılmağı özümə yaraşdıra bilməzdim. üstəlik, babam məndən küsmüşdü, kömək edəsi deyildi. babam həkim olmağımı istəyirdi, hüquqşünaslığa bir peşə kimi çox yuxarıdan-aşağı baxırdı, saymırdı, hörmətə qoymurdu. hüquqşünas olmaq istəyimə hər vəclə qarşı çıxmağa çalışdı, amma məni həvəsdən sala bilmədi. biləndə ki, mən özüm yaxşı qiymətlər ala bilmişəm və boş qalmış 8 yerə iddialı olan cəmi 13 nəfərdən biriyəm, yalnız onda yardım etmək istədi.
sonradan, ilk dərsə gələndə, gördüm ki, öncədən planlaşdırılmış 25 yer əvəzinə, qrupumuza 33 nəfər qəbul olundu. hamımız tapşırılıqlıydıq. o vaxtdan çox qəribə bir hiss məni tərk etmir və bugün də hərdən rahatsız edir - görəsən mən, özümdən daha layiqli birisinin yerinimi tutdum? ritorik sualdır, amma çox üzücüdür. cavabı da yoxdur. sistem ədalətsiz olanda, haqq etidyini düzgün yolla ala bilmirsən və vicdan əzəbi çəkməyə məcbur edilirsən.
uzun alındı, üzr istəyirəm. şəxsi təcrübəmi qısa yazmaq alınmadı. üstəlik, xatirələrə daldım. demək istədiyim odur ki, bugünkü gənclər test sistemini hazır həqiqət kimi qəbul etsə də, bilməlidirlər - bu sistemi müstəqilliyimizin ilk ilində, ağır müharibə şəraitində qurmuş xalq cəbhəsinin o vaxtki hökumətinə, şəxsən prezident əbülfəz elçibəyə və vurğun əyyuba (test sistemilə ilk qəbul komissiyasının başçısı və qurucusuna) böyük tarixi təşəkkür düşür. bunu bilin və unutmayın, gənclər! test sistemi çoxsaylı imkansız ailələrdən çıxmış istedadlı gənclərə ədalətli fürsət tanıdı və onu təmin etdi. əvvəlki (sovet) sisteminə qalsaydı, onlar heç zaman universitet tələbəsi ola bilməzdi. mən elə həm də buna görə həmişə sistemdən danışır və yazıram. çünki, bildiklərim yalnız kitab biliyi deyil. həyatın özü mənə yaxşı dərs keçib və mən bu dərsi yaxşı öyrənmişəm. mən insanlarımıza inanıram. inanıram ki, insanları yox, sistemi dəyişmək lazımdır. "hər kəs özündən başlamalıdır" kimi kabinet moralizminə yuvarlanmadan ciddi siyasi dəyişikliyə - sistemin dəyişdirilməsinə - nail olmalıyıq.
24. əsəb və qəzəblə inkişaf etmək olmur. bu, bir tək fərdlərə deyil, toplumlara da aiddir. başqa sözlə, bədbin və ya bədbəxt ortamda siyasət yapılmaz. yeri gəlmişkən, siyasətçilərin üzərinə düşən "pozitiv olmaq öhdəliyi" də buradan qaynaqlanır. siyasətçilər gileylənməməli, minnət qoymamalı, qorxmamalı, ümidlənməməli, özünü qurbana və ya qəhrəmana çevirməməlidir. siyasətçilər obyektiv, qərəzsiz, elmi və s. don geyinməməlidir. siyasətçilərin işi ruhlandırmaqdır, örnək göstərməkdir, məna yaratmaqdır, yol açmaqdır, təhlükələri üzərlərinə götürməkdir və s.
91.abş və rusiya, "suriya anlaşması" çərçivəsində, qolan yüksəklikləri'nin suriya'ya qaytarılmasını israil'dən tələb edirlər. israil həmin yüksəklikləri 1967-ci ildə işğal edib, 1981-ci ildə rəsmən öz ərazisinə qatıb. israil yüksəklikləri qaytarmaqdan imtina edir. abş'a və rusiya'ya etirazını bildirir, gərəkirsə hərbi yollara da əl atacağını deyir. burası belə.
indi, baxın. israil'in yaradılmasında rusiya'nın (o zamanki ssri'nin), israil'in ayaqda qalmasında və inkişafında isə abş'ın böyük rolu olub. israil'in çağdaş tarixində danılmaz yeri olan bu iki dövlət israil'dən tələb edir ki, işğal etdiyi ərazilərdən çıxsın. sözü nəyə gətirirəm?
ermənistan'ın yaranmasında, ayaqda qalmasında və inkişafında böyük rolu rusiya oynayıb. rusiya'nın hesabına ermənistan burada dövlət ola bilib və bizim torpaqlarda oturub. qarabağın ermənistan tərəfindən işğal olunmasında da rusiya'nın rolu danılmazdır. neçə vaxtdır buradakı münaqişənin həlli yollarından danışılır, "5+2" və başqa söhbətlər edilir, amma heç birində rəsmi səviyyədə ermənistan'dan işğal etdiyi ərazilərimizdən çıxması tələb olunmur. nə rusiya, nə abş yüksək səviyyədə bunu ermənistan'dan açıq tələb etmir. bütün söhbətlər gumanlar və şayələr üzərində qurulur.
demək istədiyim budur - nə qədər ki, rusiya və/və ya abş özlərinin yüksək siyasi rəhbərliyi səviyyəsində dağlıq qarabağ'ın azərbaycan ərazisi saydıqlarını açıq şəkildə demir, heç bir sülh təklifi ("mərhələli", "paket", nə bilim, "madrid", "kazan" və s.) bizim üçün uyğun ola bilməz.
89. bilmirəm, fikir verdinizmi, qərb mətubatı və televiziyası sön döyüşlərlə bağlı çox təmkinli yazdı, danışdı, göstərdi. hətta bizim haqlı mövqeyimizi aydın ifadə edən yazılar və proqramlar da oldu. müqayisə üçün, rusiya mətbuatı və televiziyası açıq-aşkar həyasızlıq etdi. rusiya'da bizə deyilməyən söz qalmadı - təcavüzkar, işğalçı, barbar və s. qərb mətbuatından fərqli olaraq, rusiya mətbuatının siyasi rəhbərlikdən çox asılı olduğunu nəzərə alsaq, rusiya'nın bizə münasibəti bir daha bilindi. biz, real olaraq, bu haqda çox yazmışıq, amma indi bu, daha çox adama aydın oldu. işin müsbət tərəflərindən biri də budur.
qərb mətbuatında xoşuma gəlməyən və kökündən yanlış olan bir məsələ var. onlar hər fürsətdə ermənilərin xristian, bizimsə müsəlman olduğumuzu vurğulayır. bu, həqiqət olsa da, çox yersiz həqiqətdir, münaqişənin düzgün qavranılmasına əngəl olur. problem bir də ondadır ki, belə təqdimat istənilən zaman bizim əleyhimizə çevrilə bilər. necə? ordumuzun hücumları nəticəsində qarabağ'da döyüşməyən (non-combatant) adamlar (dinc əhali) arasında ölüm halları çox olarsa, qərb mətbuatı bizi ordan vuracaq - deyəcəklər ki, qarabağ'da müsəlmanlar xristianları qırırılar. ermənilər bu mövzunu səs-küyə çevirib soyqırım kontekstinə yerləşdirməyə çalışacaqlar.
ordumuzun nədən genişmiqyaslı hücuma keçmədiyinə dair suala, əsas olmasa da, amma cavablardan biri də budur - dinc əhali arasında çoxsaylı ölümlərə səbəb olmamaq üçün. yuxarıda yazdığım fərqləndirməyə görə (xristian-müsəlman), qərb mətbuatı bizə bu məsələdə xəbərdarlıq işarəsini vermiş sayıla bilər. onsuz da dağlarda qısamüddətli yekun qələbə mümkün deyil. hücumlar lokal döyüşlər şəklində olmalı, döyüşlər də yaşayış məntəqələri deyil, onların ətrafında strateji yüksəkliklər uğrunda getməlidir. yüksəkliklər alınandan sonra, onlardan vurula biləcək yaşayış məntəqələrindəki dinc əhali, çox guman ki, özü qaçacaq. talış kəndində olduğu kimi.
əjdaha lazımdı
izlə
dostlar
mən
googlla
)
