what is enlightenment
| fəlsəfə4,631 | 2 | 8
əjdahalar googlla
aydınlanma nədir
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var. Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
AN ANSWER TO THE QUESTION:
WHAT IS ENLIGHTENMENT?
(1784)
Enlightenment is man’s emergence from his self-imposed immaturity. Immaturity
is the inability to use one’s understanding without guidance from another.
This immaturity is self-imposed when its cause lies not in lack of understanding,
but in lack of resolve and courage to use it without guidance from another. Sapere
Aude! [dare to know] “Have courage to use your own understanding!” —
that is the motto of enlightenment.
Laziness and cowardice are the reasons why so great a proportion of men,
long after nature has released them from alien guidance (natura-liter maiorennes),
nonetheless gladly remain in lifelong immaturity, and why it is so easy for
others to establish themselves as their guardians. It is so easy to be immature. If I
have a book to serve as my understanding, a pastor to serve as my conscience, a
physician to determine my diet for me, and so on, I need not exert myself at all. I
need not think, if only I can pay: others will readily undertake the irksome work
for me.
The guardians who have so benevolently taken over the supervision of men
have carefully seen to it that the far greatest part of them (including the entire
fair sex) regard taking the step to maturity as very dangerous, not to mention
difficult. Having first made their domestic livestock dumb, and having carefully
made sure that these docile creatures will not take a single step without the gocart
to which they are harnessed, these guardians then show them the danger
that threatens them, should they attempt to walk alone. Now this danger is not
actually so great, for after falling a few times they would in the end certainly learn
to walk; but an example of this kind makes men timid and usually frightens them
out of all further attempts.
Thus, it is difficult for any individual man to work himself out of the immaturity
that has all but become his nature. He has even become fond of this state and
for the time being is actually incapable of using his own understanding, for no
one has ever allowed him to attempt it. Rules and formulas, those mechanical
aids to the rational use, or rather misuse, of his natural gifts, are the shackles of a
permanent immaturity. Whoever threw them off would still make only an uncertain
leap over the smallest ditch, since he is unaccustomed to this kind of free
movement. Consequently, only a few have succeeded, by cultivating their own
minds, in freeing themselves from immaturity and pursuing a secure course.
But that the public should enlighten itself is more likely; indeed, if it is only
allowed freedom, enlightenment is almost inevitable. For even among the entrenched
guardians of the great masses a few will always think for themselves, a
few who, after having themselves thrown off the yoke of immaturity, will spread
the spirit of a rational appreciation for both their own worth and for each person’s
calling to think for himself. But it should be particularly noted that if a
public that was first placed in this yoke by the guardians is suitably aroused by
some of those who are altogether incapable of enlightenment, it may force the
2
guardians themselves to remain under the yoke — so pernicious is it to instill
prejudices, for they finally take revenge upon their originators, or on their descendants.
Thus a public can only attain enlightenment slowly. Perhaps a revolution
can overthrow autocratic despotism and profiteering or power-grabbing
oppression, but it can never truly reform a manner of thinking; instead, new
prejudices, just like the old ones they replace, will serve as a leash for the great
unthinking mass.
Nothing is required for this enlightenment, however, except freedom; and the
freedom in question is the least harmful of all, namely, the freedom to use reason
publicly in all matters. But on all sides I hear: “Do not argue!” The officer says,
“Do not argue, drill!” The tax man says, “Do not argue, pay!” The pastor says, “Do
not argue, believe!” (Only one ruler in the World says, “Argue as much as you
want and about what you want, but obey!”) In this we have examples of pervasive
restrictions on freedom. But which restriction hinders enlightenment and which
does not, but instead actually advances it? I reply: The public use of one’s reason
must always be free, and it alone can bring about enlightenment among mankind;
the private use of reason may, however, often be very narrowly restricted,
without otherwise hindering the progress of enlightenment. By the public use of
one’s own reason I understand the use that anyone as a scholar makes of reason
before the entire literate world. I call the private use of reason that which a
person may make in a civic post or office that has been entrusted to him. Now in
many affairs conducted in the interests of a community, a certain mechanism is
required by means of which some of its members must conduct themselves in an
entirely passive manner so that through an artificial unanimity the government
may guide them toward public ends, or at least prevent them from destroying
such ends. Here one certainly must not argue, instead one must obey. However,
insofar as this part of the machine also regards himself as a member of the community
as a whole, or even of the world community, and as a consequence addresses
the public in the role of a scholar, in the proper sense of that term, he can
most certainly argue, without thereby harming the affairs for which as a passive
member he is partly responsible. Thus it would be disastrous if an officer on duty
who was given a command by his superior were to question the appropriateness
or utility of the order. He must obey. But as a scholar he cannot be justly constrained
from making comments about errors in military service, or from placing
them before the public for its judgment. The citizen cannot refuse to pay the taxes
imposed on him; indeed, impertinent criticism of such levies, when they should
be paid by him, can be punished as a scandal (since it can lead to widespread
insubordination). But the same person does not act contrary to civic duty when,
as a scholar, he publicly expresses his thoughts regarding the impropriety or even
injustice of such taxes. Likewise a pastor is bound to instruct his catecumens and
congregation in accordance with the symbol of the church he serves, for he was
appointed on that condition. But as a scholar he has complete freedom, indeed
even the calling, to impart to the public all of his carefully considered and wellintentioned
thoughts concerning mistaken aspects of that symbol, as well as his
suggestions for the better arrangement of religious and church matters. Nothing
in this can weigh on his conscience. What he teaches in consequence of his office
as a servant of the church he sets out as something with regard to which he has
no discretion to teach in accord with his own lights; rather, he offers it under the
direction and in the name of another. He will say, “Our church teaches this or
3
that and these are the demonstrations it uses.” He thereby extracts for his congregation
all practical uses from precepts to which he would not himself subscribe
with complete conviction, but whose presentation he can nonetheless
undertake, since it is not entirely impossible that truth lies hidden in them, and,
in any case, nothing contrary to the very nature of religion is to be found in them.
If he believed he could find anything of the latter sort in them, he could not in
good conscience serve in his position; he would have to resign. Thus an appointed
teacher’s use of his reason for the sake of his congregation is merely
private, because, however large the congregation is, this use is always only domestic;
in this regard, as a priest, he is not free and cannot be such because he is
acting under instructions from someone else. By contrast, the cleric — as a
scholar who speaks through his writings to the public as such, i.e., the world —
enjoys in this public use of reason an unrestricted freedom to use his own rational
capacities and to speak his own mind. For that the (spiritual) guardians of
a people should themselves be immature is an absurdity that would insure the
perpetuation of absurdities.
But would a society of pastors, perhaps a church assembly or venerable
presbytery (as those among the Dutch call themselves), not be justified in binding
itself by oath to a certain unalterable symbol in order to secure a constant guardianship
over each of its members and through them over the people, and this for
all time: I say that this is wholly impossible. Such a contract, whose intention is
to preclude forever all further enlightenment of the human race, is absolutely null
and void, even if it should be ratified by the supreme power, by parliaments, and
by the most solemn peace treaties. One age cannot bind itself, and thus conspire,
to place a succeeding one in a condition whereby it would be impossible for the
later age to expand its knowledge (particularly where it is so very important), to
rid itself of errors, and generally to increase its enlightenment. That would be a
crime against human nature, whose essential destiny lies precisely in such progress;
subsequent generations are thus completely justified in dismissing such
agreements as unauthorized and criminal. The criterion of everything that can be
agreed upon as a law by a people lies in this question: Can a people impose such a
law on itself? Now it might be possible, in anticipation of a better state of affairs,
to introduce a provisional order for a specific, short time, all the while giving all
citizens, especially clergy, in their role as scholars, the freedom to comment
publicly, i.e., in writing, on the present institution’s shortcomings. The provisional
order might last until insight into the nature of these matters had become
so widespread and obvious that the combined (if not unanimous) voices of the
populace could propose to the crown that it take under its protection those
congregations that, in accord with their newly gained insight, had organized
themselves under altered religious institutions, but without interfering with those
wishing to allow matters to remain as before. However, it is absolutely forbidden
that they unite into a religious organization that nobody may for the duration of a
man’s lifetime publicly question, for so do-ing would deny, render fruitless, and
make detrimental to succeeding generations an era in man’s progress toward
improvement. A man may put off enlightenment with regard to what he ought to
know, though only for a short time and for his own person; but to renounce it for
himself, or, even more, for subsequent generations, is to violate and trample
man’s divine rights underfoot. And what a people may not decree for itself may
still less be imposed on it by a monarch, for his lawgiving authority rests on his
4
unification of the people’s collective will in his own. If he only sees to it that all
genuine or purported improvement is consonant with civil order, he can allow his
subjects to do what they find necessary to their spiritual well-being, which is not
his affair. However, he must prevent anyone from forcibly interfering with another’s
working as best he can to determine and promote his well-being. It detracts
from his own majesty when he interferes in these matters, since the writings
in which his subjects attempt to clarify their insights lend value to his
conception of governance. This holds whether he acts from his own highest
insight — whereby he calls upon himself the reproach, “Caesar non eat supra
grammaticos.”‘ — as well as, indeed even more, when he despoils his highest
authority by supporting the spiritual despotism of some tyrants in his state over
his other subjects.
If it is now asked, “Do we presently live in an enlightened age?” the answer is,
“No, but we do live in an age of enlightenment.” As matters now stand, a great
deal is still lacking in order for men as a whole to be, or even to put themselves
into a position to be able without external guidance to apply understanding
confidently to religious issues. But we do have clear indications that the way is
now being opened for men to proceed freely in this direction and that the obstacles
to general enlightenment — to their release from their self-imposed immaturity
— are gradually diminishing. In this regard, this age is the age of enlightenment,
the century of Frederick.
A prince who does not find it beneath him to say that he takes it to be his duty
to prescribe nothing, but rather to allow men complete freedom in religious
matters — who thereby renounces the arrogant title of tolerance — is himself
enlightened and deserves to be praised by a grateful present and by posterity as
the first, at least where the government is concerned, to release the human race
from immaturity and to leave everyone free to use his own reason in all matters
of conscience. Under his rule, venerable pastors, in their role as scholars and
without prejudice to their official duties, may freely and openly set out for the
world’s scrutiny their judgments and views, even where these occasionally differ
from the accepted symbol. Still greater freedom is afforded to those who are not
restricted by an official post. This spirit of freedom is expanding even where it
must struggle against the external obstacles of governments that misunderstand
their own function. Such governments are illuminated by the example that the
existence of freedom need not give cause for the least concern regarding public
order and harmony in the commonwealth. If only they refrain from inventing
artifices to keep themselves in it, men will gradually raise themselves from barbarism.
I have focused on religious matters in setting out my main point concerning
enlightenment, i.e., man’s emergence from self-imposed immaturity, first because
our rulers have no interest in assuming the role of their subjects’ guardians
with respect to the arts and sciences, and secondly because that form of immaturity
is both the most pernicious and disgraceful of all. But the manner of thinking
of a head of state who favors religious enlightenment goes even further, for he
realizes that there is no danger to his legislation in allowing his subjects to use
reason publicly and to set before the world their thoughts concerning better
formulations of his laws, even if this involves frank criticism of legislation currently
in effect. We have before us a shining example, with respect to which no
monarch surpasses the one whom we honor.
5
But only a ruler who is himself enlightened and has no dread of shadows, yet
who likewise has a well-disciplined, numerous army to guarantee public peace,
can say what no republic may dare, namely: “Argue as much as you want and
about what you want, but obey!” Here as elsewhere, when things are considered
in broad perspective, a strange, unexpected pattern in human affairs reveals
itself, one in which almost everything is paradoxical. A greater degree of civil
freedom seems advantageous to a people’s spiritual freedom; yet the former
established impassable boundaries for the latter; conversely, a lesser degree of
civil freedom provides enough room for all fully to expand their abilities. Thus,
once nature has removed the hard shell from this kernel for which she has most
fondly cared, namely, the inclination to and vocation for free thinking, the kernel
gradually reacts on a people’s mentality (whereby they become increasingly able
to act freely), and it finally even influences the principles of government, which
finds that it can profit by treating men, who are now more than machines, in
accord with their dignity.
I. Kant
Konigsberg in Prussia, 30 September 1784
* * *
src: http://www.english.upenn.edu/~mgamer/Etexts/kant.html
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var. Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
aşağıda " Heinrich Heine Universität Duesseldorf" universitetinin doktorant tələbəsi Zülfiyyə Əbdürəhimova tərəfindən azərbaycan dilinə edilmiş tərcüməni oxuya bilərsiniz:
aydınlanma nədir?
Königsberg, Proyzen (Preusen, 30 Sentyabr 1784-ci il)
Aydınlanma bir insanın onun öz qəbahəti üzündən yetkin olmama vəziyyətindən çıxmasıdır. Yetkin olmama insanın başqa birinin onun üzərində rəhbərliyi olmadan öz ağlından istifadə etmə qabiliyyətinin olmamasıdır. Yetkin olmamağın səbəbi o zaman insanın özündən qaynaqlanır ki, onun səbəbi ağlın zəifliyindən yox, insanın öz ağlından başqasının rəhbərliyi olmadan istifadə etmək cəsarətsiziliyindən və sərbəst qərar verə bilmək bacarıqsızlığından irəli gəlir. Sapere aude! Deməli, aydınlanmanın aparıcı şüarı belədir: Öz ağlından istifadə edəcək cəsarətin olsun!
Tənbəllik və qorxaqlıq əsas səbəblərdir ki, insanların böyük əksəriyyəti hətta təbiət onları başqası tərəfindən idarəetmədən azad edəndən sonra (naturaliter maiorennes) belə ömür boyu yetkinləşməmiş qalır; elə eyni səbəbdən də özünü başqasının tabeliyinə atmaq insanlara çox asan gəlir. Yetkin olmamaq necə də rahatdır! Mənim əvəzimə düşünən bir kitabım, vicdanım olan bir din xadimim, qidalanmamı götür-qoy edən bir həkimim və s. varsa nəyə görə özümə əziyyət verlməliyəm?! Pulunu (xidmətlər və ya əşyalar üçün t.) ödəyə bildiyim müddətcə düşünməyimə ehtiyac yoxdur; başqaları mənim əvəzimə bütün darıxdırıcı işləri üzərlərinə götürəcəklər. insanların böyük əksəriyyəti (zərif cinsin nümayəndələri də daxil olmaqla) yetkinliyə doğru addımı təhlükəli sayır çünki hər şeyi nəzarət altında saxlayan qəyyumlar bunun üçün əllərindən gələni edirlər. Bu qəyyumlar öz ev heyvanlarını (idarə etdikləri insanları t.) ilk növbədə axmaq etməklə və onları qayğıkeşcəsinə mühafizə etməklə daha sonrakı mərhələdə bu zavallı yaradılışlara onlara verilən çərçivədən kənara çıxdıqları və sərbəst hərəkət etmək istədikləri halda bunun onlar üçün necə təhlükəli olduğunu aşılayarlar. Əslində isə bu təhlükə o qədər də böyük deyil, cünki bir neçə dəfə yıxılmaqla artıq sərbəst yeriməyi öyrənmək mümkündür, sadəcə belə bir nümunə (sərbəst addım atmaq istəyərək uğursuzluğa düçar olma t.) insanları təkrar uğursuz cəhdlərdən çəkindirir.
Məhz bu səbəbdən də hər bir insana onun üçün artıq təbii bir hala çevrilmiş yetkin olmama vəziyyətindən çıxış cəhdi çox çətin görünür. O, bu halını məmnuniyyətlə qəbul edib və müvəqqəti olaraq öz ağlından istifadə etmək qabiliyyətinə malik deyildir, çünki ona heç vaxt buna cəhd etməyə imkan verilməyib. Qaydalar və çərçivələr insanın təbiətin ona bəxş etdiyi qabiliyyətlərindən ağılla istifadə və ya sui-istifadəyə mane olmaqla insanın yetkin olmama vəziyyətini əbədi bir hala çevirən mexaniki vasitələrdir. Kim bu maneələri qıraraq ondan kənara çıxarsa hətta ən dar bir arxın üzərindən belə rahat hoppana bilməz, çünki o, bu cür sərbəst hərəkət növünə heç də alışqan deyil. Ona görə də düşüncə tərzi üzərində özü işləməklə yetkinləşmiş və özünə inamla addımlar atmağa nail olan çox az insan vardır.
Bunun əksinə olaraq bir kütlənin aydınlana bilmə ehtimalı daha böyükdür; və hətta ona bu cür bir azadlıq verilərsə onun qarşısını heç nə ala bilməz. Çünki bu kütlənin içərisində -hətta qəyyumların sırasında belə- həmişə bir neçə azad düşünən insan tapılacaq ki, yetkin olmaqlarını əngəlləyən boyunduruğu atdıqdan sonra, insan dəyərinə hörmətlə yanaşmağı və sərbəst düşünməyin hər bir fərdin borcu olduğunu ətrafa yayacaqlar. Burada xüsusi olan bir məqam vardır: bir zamanlar qəyyumlar tərəfindən boyunduruq altına salınan kütlə, sonradan özü qəyyumlarını boyunduruq altında qalmağa məcbur edəcək, əgər o (kütlə t.) buna özləri də hər cür aydınlanmaq qabilliyyətindən məhrum bəzi qəyyumları tərəfindən təhrik edilərsə. Xurafat yaymaq bu dərəcədə zərərlidir, çünki sonda bu xurafat onu yayanın özündən qisasını alır. Ona görə də bir cəmiyyət ancaq yavaş-yavaş aydınlana bilər. Hərçənd ki, bir inqilab vasitəsilə despotizmdən və zənginliyə və ya hakimiyyətə həris təzyiq rejimindən xilas olmaq olar, amma bu yolla heç vaxt əsl düşüncə islahatına nail olmaq mümkün deyil; əksinə köhnələri kimi böyük bir avam kütləyə yüyən olacaq yeni xurafat meydana gələcək.
Bu səbəbdən də aydınlanmaq üçün azadlıqdan başqa heç nəyə ehtiyac yoxdur; amma bu azadlıq azadlığın zərərsiz forması olmalıdır: öz ağlından hər mənada ictimai şəkildə istifadə edə bilmək azadlığı. indi hər bir yandan bu çağırışları eşidirəm: düşünməyın! Bir zabit: düşünmə, təkrar et! Vergi müfəttişi: düşünmə, vergini ödə! Din xadimi: düşünmə, inan! deyir. (Bu dünyada ancaq bir ağa vardır ki: istədiyiniz qədər və istədiyiniz şeylər haqqında düşünün, amma itaət edin, deyir.) Beləcə azadlığa hər yerdə məhdudiyyətlər qoyulur. Bəs hansı məhdudiyyət aydınlanma üçün maneədır, hansı yox və hansı hətta yararlıdır? – Mənim cavabım budur ki, ağlından ictimai istifadə (der öffentliche Gebrauch) həmişə azad olmalıdır və ancaq bu, insanlar arasında aydınlamanın yayılmasına səbəb ola bilər; ağıldan şəxsi istifadə isə (der Privatgebrauch) isə çox hallarda aydınlanmanın qarşısını kəsməyəcək dərəcədə məhdudlaşdırıla bilər (buna icazə olmalıdır anlamında, t.). Ağıldan ictimai istifadə dedikdə bir fərdin fikir adamı olaraq mütaliə edən kütlə qarşısında öz ağlından isitfadə etməsini nəzərdə tuturam. Ağlın şəxsi istifadəsi dedikdə isə bir insanın ona həvalə olunmuş vəzifəsində və ya yüksək bir postda vətəndaşlara xidmət edərkən ağlından istifadəsini nəzərdə tuturam. Hərçənd, ictimai maraqlara xidmət edən bəzi işlərdə müəyyən bir mexanizm olmalıdır ki, onun vasitəsilə icma üzvlərinin müəyyən hissəsi sadəcə passiv qalsın və süni razılıq yolu ilə hökumət tərəfindən ictimai maraqlara xidmət edən məqsədlərə yönəldilə ya da ən azından bu məqsədlərə ziyan gətirməkdən saxlanıla bilsinlər. Məhz burada düşünməyə icazə yoxdur, əksinə burada sadəcə tabe olmaq lazımdır. Lakin özünü bu ictimai idarəetmə sisteminin bir hissəsi hesab edən birisi eyni zamanda bir icmanın, hətta geniş mənada dünyəvi bir cəmiyyətin üzvü olaraq fikir adamı kimi kütləyə öz yazıları ilə müraciət edirsə (məsələn, mətbuat vasitəsilə t.), razılaşmamaq azadlığı o dərəcədə olmalıdır ki, bu onun üzvü olduğu həmin ictimai idarəetmə orqanına zərər vurmasın. Belə bir vəziyyətin mənfi təsirini düşünün: bir zabit özündən yüksək rütbədə olan birindən əmr alır və zabit bu əmrin məqsədəuyğunluğu və yararlılığı barədə fikir yürütməyə başlayır; onun vəzifəsi ancaq tabe olmaqdır. Lakin bir zabitə düşünən biri olaraq hərbi xidmətdə yanlışlıqlar barədə öz iradlarını bildirmək və həmin iradları cəmiyyətin müzakirəsınə çıxarmaq imkanı heç vaxt qadağan olunmamalıdır. Bir vətəndaş onun üzərinə qoyulmuş vergini ödəməkdən imtina edə bilməz; birinin ödəməli olduğu vergini kobudcasına tənqid etməsi bir skandal kimi cəzalandırılmalıdır (hansı ki ictimai asayişi poza bilər). Buna baxmayaraq, eyni vətəndaş məlumatlı biri olaraq cəmiyyət qarşısında vergilərin ədalətsizliyindən açıq şəkildə danışarsa, bu, heç də onun vətəndaş borcuna qarşı bir mövqedə çıxış etməsi anlamına gəlməz. Eyni prinsiplə, bir rahib şagirdlərinə və icmaya kilsənin qaydaları çərçıvəsində xidmət etməlidir, çünki o, həmin vəzifəyə bu şərtlə götürülmüşdür. Lakin bir din alimi olaraq onun tam azadlığı vardır və hətta onun borcudur ki, hansısa dini simvolun (və yaxud doktrinanın t.) yanlışlığı haqqında diqqətlə nəzərdən keçirilimiş, arxasında pis niyyətin dayanmadığı fikirlərini dinin və kilsənın daha yaxşı istiqamətlənməsi üçün ictimaiyyətə təqdim etsin. Bu cür davranış onun vicdanını heç cür ləkələmir. Çünki o, kilsə missiyasının aparıcı qüvvəsi olaraq öyrətdiyi şeyin özünün istədiyi kimi deyil, kilsənin qaydaları çərçivəsındə və onun adından yerinə yetirmək üçün həmin vəzifəyə təyin olunub. O, deyəcək ki: bizim kilsə bu və ya digər şeyləri öyrədir; bunlar kilsənin istifadə etdiyi arqumentlərdir. O, heç özünün belə tam əminliklə inanmadığı (dini t.) qaydaların təbliğinə özünü həsr edə bilər, çünki mümkündür ki, bu qaydaların içində həqiqət gizlənmiş olsun və ya onlarda ən azından dərində din ilə ziddiyyətdə olan bir şey yoxdur. Əgər rahib sonuncunu tapdığını fikirləşirsə, o, vəzifəsini vicdanla icra edə bilməyəcək və bu halda vəzifəsindən uzaqlaşmalıdır. Deməli, vəzifə öhdəlikli bir müəllimin ağlından öz icması qarşısında istifadə etməsi ancaq və ancaq “ağıldan şəxsi istifadə” sayılır, çünki bir dini icma kiçik (və ya lokal t.) bir yığıncaqdır, əsas odur ki, bu bir icmadır, ölçüsündən asılı olmayaraq; və bu icma qarşısında rahib azad deyildir və belə bir azadlıq üçün ona şərait yaradılmamalıdır, çünki o başqa birinin (kilsənin) adından işləyir. Bunun əksinə olaraq, rahibin bir din alimi kimi yazılarla ictimaiyyətə və hətta dünyaya müraciət etməklə öz düşüncəsindən istifadə etməyə və şəxsən öz adından danışmağa sərhədsiz azadlığı vardır. Çünki xalqın qəyyumlarının (ruhaniyyət işlərində) özlərinin yetkin olmasına gərək yoxdur düşüncəsi absurdları əbədiləşdirən bir absurddur.
Bəs, rahiblərdən ibarət bir cəmiyyətin – məsələn Kilsə Məclisi – və ya ali Classis’in (Hollandlar bu cür cəmiyyəti belə adlandırır) hüququ olmamalıdırmı ki, öz aralarında and içməklə dəyişilməsi mümkün olmayan bir doktrina üzərində razılaşsınlar, bununla da kilsənin hər bir üzvü və onların vasitəsilə xalqın üzərində davamlı qəyyumluğu təmin etmiş, həm də əbədiləşdirmiş olsun? Mənim cavabım belədir: bu heç cür mümkün deyildir. Belə bir razılaşma ümumiyyətlə mənasızdır və insanların aydınlanmasını həmişəlik olaraq əngəlləyəcək; və o hətta ən yüksək instansiyalar, Raystaq (Reichstag) və ya hansısa təntənəli müqavilələrlə təsdiq olunsa belə. Bir dövr, belə razılaşmalar yaradaraq ondan sonra gələn dövrdə biliyin genişlənməsi, yanlış təsəvvürlərin təmizlənməsi və ümumiyyətlə aydınlanmanın davam etməsi imkanlarına maneə yaratmamalıdır. Belə bir addım insan təbiətinə – hansının ki əsasını daim irəliyə gediş təşkil edir – qarşı cinayətdir və sonrakı nəslin belə razılaşmaları səlahiyyətsiz və özbaşına qəbul edilmiş sayaraq onlardan imtina etməyə tam haqqı vardır.
Xalq üçün nələrin qanun olaraq qəbul edilib edilməməsinin məqbulluğu belə bir sual ilə yoxlanmalıdır: bu xalq özü belə bir qanuna tabe olmaq istəyirmi? Bunu müəyyən bir qısa zaman çərcəvəsində – daha yaxşı düzəlişlər gözləntisi ilə – etmək olar ki, müəyyən bir qayda-qanun bərqərar olsun. Bu zaman hər bir vətəndaşa, xüsusən də rahibə, azadlıq verilməlidir ki, o, bir fikir adamı olaraq açıq şəkildə yazılar vasitəsilə dövrünün təsisatlarının qüsurları haqqında öz düşüncələrini ifadə etsin. Müvəqqəti tətbiq edilmiş bu qayda-qanun mövcud vəziyyətin, təsisatların incəlikləri haqqında anlayış açıq şəkildə elə bir nöqtəyə çatana qədər saxlanılır ki, vətəndaşlar səslərini birləşdirməklə (hamısının yox əlbəttə) hökmdara belə bir təklif göndərir: dərin götür-qoydan sonra dini təsisata dəyişilik etməyə qərar vermiş icmalar hakimiyyət tərəfindən qorunsun və köhnə dini təsisatda qalmaq istəyənlərə mane olunmasın. Lakin açıq şəkildə heç kim tərəfindən tənqid olunmayan dini qaydaları qəbul etmək və bununla da bəşəriyyətin yaxşılaşmağa doğru irəliləyişini məhv etmək, eyni zamanda da gələcək nəsli nəzərə almamaqla ona (gələcək nəslə t.) zərbə vurmaq yol verilməzdir. Bir insan bilməli olduğu şeylərdə aydınlanmanı şəxsən özü üçün, o da ancaq müəyyən müddətə, arxa plana keçirə bilər; lakin ondan ümumiyyətlə vaz keçmək – tək özü üçün olsun, ya da daha pisi: sonrakı nəsil üçün – insanlığın müqəddəs hüquqlarının pozulması və ayaqlar altına salınması deməkdir.
Əgər bir şeyə xalqın özünün belə öz taleyi üçün qərar vermək haqqı yoxdursa, monarxın buna heç haqqı olmamalıdır; çünki onun qanunvericilik statusu məhz bu prinsipin üzərində dayanır ki, o, bütün xalqın iradəsini öz iradəsində birləşdirmiş olsun. Əgər monarx bütün həqiqi və ya təsəvvür edilən (və ya həyata keçirilmiş və ya planlaşdırılmış t.) irəliləyişlərin vətəndaş üçün tətbiq edilmiş qayda-qanun çərçivəsində baş verdiyini görərsə, o zaman həmin monarx xalqın mənəvi seçimlərini (burada din t.) onların öz öhdəsinə buraxmalıdır; monarx buna qətiyyən qarışmamalıdır, lakin qoruyucu funksiyasını saxlamalıdır ki, bir fərd digərinə güc tətbiq edərək onun aydınlanmasına mane olmasın. Bir monarx öz əzəmətini o zaman zədələyir ki, o, hökumətinə xalqın öz dini baxışlarını əks etdirdiyi yazılara nəzarət hüququ verir, hətta o, (hökmdar t.) bu addımı pis niyyətlə atmasa belə. Bu zaman o özünü belə bir qınağa məruz qoyur: Caəsar non əst supra grammatıcos, həm də – və daha çox – əgər o, öz ali hakimiyyətini o qədər alçaltmış olsun ki, öz dövlətində, öz rəiyyətinə qarşı bəzi tiranların dini despotizmini müdafiə etsin.
Əgər soruşularsa: biz indi aydınlanmış bir dövrdə yaşayırıqmı? Cavabım belədir: Yox, lakin aydınlanma dövründə yaşayırıq. Çünki, əgər kimsə fikirləşirsə ki, insanlar dini məsələlərdə öz düşüncələrindən başqasının rəhbərliyi olmadan yaxşı istifadə edə bilərlər, hər şeyi hal-hazırda olduğu kimi qəbul edərək analiz edib deyə bilərəm ki, bu o qədər də doğru fikir deyil, yəni belə bir aydınlanma dövrünə hələ yetişməmişik. Lakin artıq aydınlığa doğru gedən yolun açıq olmasını, aydınlanmağa qarşı maneələrin get-gedə azaldığını deməyə imkan verən işarələri görürük. Bu baxımdan, indiki dövrü aydınlanma dövrü və ya Fridrix (Friedrich) əsri adlandıra bilərik.
Bir hökmdar insanlara dini məsələlərdə heç nəyi qanun kimi tətbiq etməyi, əksinə onlara bunda tam azadlıq verməyi dilə gətirməyi özünə alçaldıcı bir hərəkət saymırsa və əksinə, bunu özünün borcu sayırsa, yəni o artıq təkəbbürlü “tolerant” sözünü özündən uzaqlaşdırıbsa: onda o özü artıq aydınlanıb və bu günkü, həmçinin də sonrakı dünyada ən azından insan övladının aydınlığını azad edən və bununla da onlara vicdan məsələlərində öz düşüncəsindən sərbəst istifadə etmək azadlığı verən bir hökmdar kimi təriflənməyi artıq haqq etmişdir. Onun rəhbərliyi altında yüksək hörmətə layiq din xadimləri öz vəzifə borclarına zərər gətirmədən qəbul etdikləri simvoldan (dini qaydalardan t.) fərqli olan qərarlarını və düşüncələrini bir ziyalı kimi azad və açıq şəkildə dünyaya təqdim edə bilər. Bu cür vəziyyətdən heç bir vəzifə öhdəliyi olmayan birisi daha çox yararlana biləcək. Bu azadlıq ruhu ətrafa yayılmağa başlayır, hətta o yerlərə də ki, orada o, öz vəzifəsindən sui-istifadə edən və ya onu doğru dərk etməyən hökumətlərin maneələri ilə mübarizə aparmalı olur. Lakin onlar (belə hökumətlər t.) azadlığın ictimai sabitlik və birliyə nail olmaq üçün heç bir təhlükə törətmədiyini görəcəklər.
Burada aydınlanmanın əsas ideyasını, insanın özündən qaynaqlanan səbəblərdən yetkin olmamaqdan xilas olmasını, əsasən dini kontekstdə izah etdim. Çünki, əvvəla incəsənət və elm məsələlərində xalqın üzərində qəyyumluq rolunu oynamaq bizim hökmdarların marağında deyil. ikincisi, dini məsələlərdə yetkin olmamaq yetkin olmamağın ən zərərli və qürura xələl gətirən formasıdır. Sənət və elm məsələlərində xalqa azadlıq verən bir dövlət başçısının düşüncə tərzi bir az da irəliyə gedərək bir şeyi anlayır ki, əgər o xalqa öz düşüncəsindən açıq şəkildə istifadə etməklə onlara daha yaxşı qanunların yazılması təklifinə icazə verərsə, bu onun qanunvericiliyinə heç də təhlükə yaratmır, hətta xalq hazırki qanunvericiliyi ciddi tənqid etsə belə; buna (belə bir addımı atan monarxa t.) bizim artıq gözəl bir nümunəmiz vardır; ondan əvvəl heç bir monarx belə bir addım atmayıb.
Hətta özü aydınlanmış və kölgədən qorxmayan və eyni zamanda ictimai sabitliyi təmin edən nizam-intizamlı və izdihamlı orduya malik bir rəhbər heç bir azad dövlətin deməyə cürət etmədiyi bir şeyi öz təbəələrinə deyə bilər: istədiyiniz qədər və istədiyiniz şeylərlə mübahisə edin (tənqidi düşünün anlamında t.), amma itaət edin! Bu, bizə insani hərəkətlərin qəribə və gözlənilməz bir nümunəsini göstərir (onu (insani hərəkətləri t.) bütünlükdə nəzərdən keçirsək onun içərisində demək olar ki, hər şeyin paradoksal olduğunu görərik). Belə ki, geniş vətəndaş azadlığı xalqın intellektual (və ya fikir t.) azadlığı üçün dəyərlidir və ona eyni zamanda aşa bilməyəcəyi maneələr qoyur; bunun əksinə olaraq vətəndaş azadlığının daha dar çərçivədə olması fikir azadlığına, onun tam gücü ilə genişlənməsinə şərait yaradır. Ona görə də təbiətin qayğısına çox diqqətlə qaldığı bu toxum -insanın azad düşünmək meyli və peşəsi- o sərt qabığın içərisində cücərərsə, zaman keçdikcə o, əks təsirlə xalqın düşüncə tərzinə təsir göstərər ( ki, insanlar bununla yavaş-yavaş azad fəaliyyət bacarığına yiyələnirlər). Sonda bu hətta hökumətlərin əsas xarakterinə təsir edir və onlar mahiyyəti bir qurğudan (əşyadan) daha çox şey kəsb edən insana onun ləyaqətinə uyğun yanaşmağın hətta hökumətlərin özləri üçün faydalı olduğunu öyrənir.
qeyd.
esse azərbaycan dilinə bir çox şəxs tərəfindən tərcümə olunmuşdur.
mənbə:
https://en.m.wikipedia.org/wiki/Answering_the_Question:_What_Is_Enlightenment?
https://bakuresearchinstitute.org/az/immanuel-kant-aydinlanma-nədir/
üzv ol