Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var.
Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
1. bu entrydə zəkaya hər tərəfli toxunulacaq. zatən başlığı belə açılmayıbmış. həm elmi, həm tarixi, həm də müxtəlif fərziyyələri araşdıracayıq.
qeyd: entrydə mənbə olaraq iyirmiyə yaxın məqalədən, kitabdan və s. istifadə olunmuşdur.
zəka - zehnimizin öyrəndiklərimizdən yararlana bilmə, öyrəndiklərimizi tətbiq edə və yeni həll yolları tapa bilmə qabiliyyətidir. bu vaxta qədər müxtəlif nəzriyyələrlə açıqlanıb. məsələn bunlardan biri howard gardnerin çoxlu zəka nəzəriyyəsidir. nəzəriyyəyə görə zəka ancaq verbal və riyazi qabilliyətdən ibarət deyil - əslində zəka bunlardan daha çox qabiliyyəti əhatə edir. yəni klassik zəka testləri ilə bunu ölçə bilmərik. nə isə. bunlara aşağıda toxunacam.
sinir sistemi və beyindən yazaq əvvəlcə. insan ətrafı ilə həm sosial həm də fiziki olaraq təmas qurmağa, ətrafını öyrənməyə və s. vasitəçilik edəcək zəkaya sahibdir. bizi başqalarından fərqləndirən zəkanın mənbəyi nədir? ümumiyyətlə zəkanı necə başa düşməliyik? bunları araşdırmaq üçün sinir sistemini və beyni yaxşı bilməliyik.
mərkəzi sinir sistemi: iki hissədən ibarətdir. beyin və onurğa iliyi. mss *
qısaca yazsaq
medulla spinalis və beyin olaraq iki hissəyə ayrılır: beyin özü isə üç hissədən ibarətdir. ön beyin, orta beyin və arxa beyin. ön beyin *
prozansefelon
özü iki yerə ayrılır: diensefalon və telensefalon. diensefalon: talamus, hipotalamusdan ibarətdir. telensefalon isə serebrum və corpus sitriatumdan. orta beyin tektum və pedunculus serebri-dən ibarətdir. orta beyinə mezansefalon deyilir. arxa beyin isə rombansefalon adlanir. rombansefalon özü pons, medulla oblangata və serebellumdan ibarətdir.
qayıdaq mərkəzi sinir sisteminə. dediyimiz kimi iki hissədə ibarətdir: onurğa iliyi və beyin. onurğa iliyi periferik ss-dən gələn məlumatları beynə, motor məlumatları isə beyindən skeletə, ürəyə və s. ötürür. (bəzi reflekslərimizi idarə edir) beyin isə öz növbəsində onurğa iliyindən gələn məlumatları qəbul edir, üstündə işləyir və s. məsələn insan hərəkətlərini idarə edən motor sistemlərdir. üç hissəyə ayrılır: reflekslər, ritmik hərəkətlər və istəkli hərəkətlər. bayaq dediyimiz kimi refleksləri onurğa iliyi, digər iki hərəkət isə beyin korteksi, beyin sapı və serebellum tərəfindən idarə edilir. beyin sapı orta beyini, pons və medulla oblongatanı əhatə edir. eşitmə və görmə qabiliyyətlərimizi, tənəffüs sistemimizi və kardiak mərkəzi - beyin sapına - borcluyuq. eyni zamanda əlaqə funksiyasını yerinə yetirir. məsəlçün korteks və serebellum arasında əlaqəni beyin sapı təmin edir. beyin sapının beyindəki yeri boz maddədir. yəni beyin sapı boz maddədə yerləşir. beyin sapından yazmağa davam edək. motor postural funksiyası var. hansıki bu sayədə tarazlığımızı qoruya bilirik. bədənimizi yerin cazibə qüvvəsinə qarşı dik saxlayan funksiyada elə beyin sapının sayəsində işləyir, beyin sapı tərəfindən idarə olunur. bayaq dediyimiz kimi ritmik hərəkətlər *
məsələn: çeynəmə, hərəkət etmə, qaçma və s.
medualla spinalis və beyin sapı tərəfindən ortaq idarə olunur. bunlar çox mürəkkəb quruluşa malikdir: kollateral liflər və s. üstdə medulla oblangatadan yazmışdım. beynin korteksində motor sinirlərdən başlanğıcını götürən liflər medulla oblangatanın ventral səthində piramida adlanan iki ədəd şey yaradır. bunlar ürək mərkəzini, tənəffüs mərkəzini, öksürəyi, dad alma qabiliyyətini və s. idarə edir.
üstdə yazdığımız pons orta beyin və oblangata arasında yerləşir. pons özü iki yerə ayrılır: biri hərəkət və hissetmələr haqqında məlumatları ötürür. digəri isə yuxu, dad alma və tənəffüs sistemində əhəmiyyətli rol oynayır. ponsun üst hissəsində orta beyin yerləşir. ən əhəmiyyətli funksiyalarından biri göz əzələlərini idarə etməsidir. serebellum və beyin yarımkürələri arasında əlaqəni təmin edir.
üstdə adını yazdığım serebellum beyin həcminin 10%-dən çoxunu təşkil edir və ponsun yanında yerləşir. korteks, boz maddə və s.-dən ibarətdir. anterior lob, posterior lob və flocculonodular lob əsas hissələridir. bunlar özləri bir neçə hissəyə ayrılır. o hissələrdə bir neçə hissələrə bölünür. yəni çox mürəkkəb olduğu üçün qısa məlumatlar verirəm.
yuxarıdakı beyin hissələrindən birində hər hansı dəyişiklik müxtəlif problemlərə səbəb ola bilər. bir neçə ay əvvəl araşdırdığım bir sindrom məsələn: tourette sindromu. bazal ganglion deyilən beyin hissəsində hiperkinetik pozğunluq bu sindroma səbəb olur. ya da parkinson xəstəliyi. 60-larda james parkinson tərəfindən müşahidə olunan xəstəlik substantia nigra pars adlanan hissədəki neyronların zədələnməsi ilə əmələ gəlir.
hipotalamusdan yazaq biraz. diensefalon (ara beyin) talamus və hipotalamusdan ibarətdir. hipotalamus talamusun aşağı hissəsində yerləşir və beş-altı qram kütləsində, beynin kiçik bir hissəsini əhatə edir.
insan beyni haqqında kiçik belə olsa bir neçə məlumat öyrəndik. indi beyin və zəka arasında tarixi mülahizələri araşdıraq. yunan filosoflarına baxsaq zəka və insan bədəni arasında əlaqəni ilk göstərən şəxs aristotel olub. aristotel zəkanın mərkəzinin ürək sistemi olduğunu düşünüb. məsələn: burdan daha ətraflı oxuya bilərsiz. aristotelə görə beynin vəzifəsi bədəni qanla təmin etməkdir və ürək insan zəkasını idarə edir. ardınca (glink: en.wikipedia.org/wiki/Galen bu 
adam beyin və sinir sisteminin davranışlarımızı idarə etdiyini düşünmüşdür. daha sonraları müasir elmin inkişafı 19-cu və keçən 20-ci əsrdə beynin müxtəlif bölmələrinin olduğunu və hər bölmənin vəzifələri olduğunu göstərmişdir. 1820-ci ildə franz gall idrak funksiyalarının serebral korteks tərəfindən idarə olunduğunu düşünən ilk elm adamı olmuşdu. sonralar sinir sisteminin entrynin əvvəlində qeyd etdiyim kimi iki hissədən: beyin və onurğa iliyindən ibarət olduğu kəşf olundu. bu mərkəzi sinir sistemidir. birdə periferik sinir sistemi var. biz daha çox mərkəzi sinir sistemini araşdırırıq. çünki zəkanı araşdırırıq və beynin zəkanın mərkəzi olduğunu bilirik. keçən əsrin əvvəllərində serebral yarımkürələrin quruluşu, ibarət olduğu korteksin ən çox insanda inkişaf etmiş olduğu kəşf olundu. həqiqətəndə serebral yarımkürələrdəki qıvrımlar insanda digər canlılardan daha çoxdur. səhv eləmirəmsə bu təsvir edir həmin qıvrımlar arasındakı fərqi: />
yarımkürələr simmetrikdir - frontal, parietal, oksipital və temporal faizlər hər iki yarımkürədə eynidir. (41%, 19%, 18%, 22% olmaqla
keçən əsr eyni zamanda bu yarımkürələrin quruluşlarını və vəzifələrini öyrəndik. məsələn: frontal korteksin bir hissəsi - motor funksiyası - əzələlərimizin hərəkətlərini idarə edir. digər hissəsi isə problem həll etmə, tanıma, seçmə, dəyərləndirmə, mənalandırma, motivasiya, əxlaq, sorğulama kimi qabiliyyətlərimizi idarə edir. riyazi düşüncə - abstrakt düşünmə - xüsusilə bu hissə ilə sıx bağlıdır. bu lobda olan hər hansı problem düşüncə qabiliyyətimizi, sorğulama qabiliyyətimizi əlimizdən alacaq. özümüzə nəzarət etmə imkanımızı itirəcəyik və ya düşüncə pozğunluğu yaranacaq.
parieteral korteks sağ-solu ayıra bilməyimizi, diqqət mexanizmimizi idarə edir. dislektiklər məsələn sağ və sol ayrımı edə bilmirlər. disleksiyanın burdan qaynaqlanan bir problem səbəbilə ola biləcəyi düşünülür. birazdan bu barədə yazacam. temporal korteks isə tanıma, eşitmə, eşitdiyimizi anlama, iy bilmə və yaddaş funksiyalarını yerinə yetirir.
bunlar keçən yüzillik elm tərəfindən kəşf olunub. və birdə əsas məsələyə deyinək: sağ və sol yarımkürə və bunların zəka ilə əlaqəsi.
sol yarımkürə sağa nisbətən bir qədər böyükdür. ancaq çox az ölçülərdə. iki yarımkürə arasında əlaqə corpus callosum tərəfindən həyata keçirilir. sol yarımkürə riyazi düşünmə, məntiqi-analitik düşünmə qabilliyəti, başa düşmə, yazma və oxuma kimi vəzifələri yerinə yetirir.
sağ yarımkürə isə həndəsi qabilliyətlər, xəyal qurma, duyğu, hiss, həyəcan və dil qabiliyyətlərimizi idarə edir. indi biraz neyronlardan danışaq.
neyronlar sinir sisteminin `atomlarıdır` deyə bilərik. 12 milyarda yaxın neyron təsəvvür edin. bunlar sinir sistemini idarə edir. neyronlar arasında əlaqə sinaps tərəfindən həyata keçirilir. neyronlar sinir impulslarını qəbul edir və ötürürlər. ən kiçikləri *
yəni ən kiçik neyronlar
stratum granulosum təbəqəsində yerləşən granul hüceyrələridir. ən böyükləri *
yəni ən böyük neyronlar
isə medulla spinalis-də yerləşən motor neyronlardır. neyron söhbətinidə çox uzatmaq istəmirəm. elementar bilgilərimiz oldu. bunlar yetərlidir.
keçək əsas məsələmizə *
kiçik bir giriş olsun bu
: zəka. öyrənmə, qavrama, məlumatları qəbul etmə, problem həll etmə, əlaqə qurma imkanlarımızı borclu olduğumuz şey. mənası latın dilindəki bir sözdən: intellectus-dan götürülmüşdür. mənası başa düşmə, qavrama və s. dir. zəkanı ölçmək, nə olduğunu araşdırmaq ilk alfred binetin ağlına gəlir. bugün onun inkişaf etdirdiyi iq testlərinə - binet iq testləri - deyilir. təbii ki bir çox alternativi var ancaq ən əsası bu olduğu üçün mövzumuz cənab binet olacaq.
binetə görə zəkanın tərifi - məlumatları qavramaq, yaddaşda saxlamaq və bunlar düşünə, sorğulaya bilməkdir. bəs ümumiyyətlə ətraf mühitin zəkaya təsiri varmı?
(glink: en.wikipedia.org/wiki/John_Locke bu) adam ilk dəfə ətraf mühitin zəkaya təsirini araşdıran elm adamıdır. 85-86 cı illərdə övladlığa götürülmüş uşaqlar üzərində aparılan araşdırmalar ailənin yetişdirmə tərzinin, ətraf mühitin zəkanın inkişafına azda olsa təsir göstərdiyi öyrənilmişdir.
zəkanın bioloji tərəfi isə üstdə araşdırdığımız beyin funksiyaları ilə bağlıdır. məsələn turner sindromu varki abstrakt düşünə bilməmək, riyazi qabiliyyətlərin olmaması sindromudur. səbəbi beyin loblarından birində kiçik bir qüsurdur. ya da ortalamadan aşağı zəka səviyyəsilə doğulan uşaqlar - down sindromlu uşaqlar öyrənmə problemi yaşayırlar. niyə? zəka geriliyindən danışaq biraz.
zəka geriliyi 18-li yaşlardan əvvəl başlayır. son iyirmi il ərzində aparılan araşdırmalarda zəkanın 25 yaşlarına qədər ilbəil artdığını ortaya qoyub. ancaq artımın sürətini bilməliyik: məsələn 15 yaşından sonra zəka artımı zəifləyir. 20 li yaşlarda daha da zəifləyir və bundan sonra təmamilə dayanır. bu zəka səviyyəsi həyatı boyunca ciddi bir şəkildə dəyişmir. uşaqlarda zəka geriliyi dil, hərəkət və s. funksiyalarda zəif inkişaf ilə özünü göstərir. uşaqlara bu diaqnoz zəka testi - stanford binet iq testi - və valideynləri tərəfindən alınan məlumatlardan sonra qoyulur. bu vaxt ərzində ananın hamiləlik dövrü və doğuş zamanı, ailədə zəka geriliyi olub-olmaması, valideynlərin qohumluğu, intellektual səviyyələri araşdırılır. üstdə qeyd etdiyim kimi genetik problemlər doğuşdan zəka geriliyinə səbəb ola bilir. məsələn: xromozomların anormal vəziyyətlərində bəzən beyin malformasiyaları yaşanır. bu əsasən belə sindromlara səbəb olur: down, edward, patau və ya frajil-x sindromları. bunlardan down sindromu ən sıx görülənidir və başqa dillə 21 xromozom trizomiyası adlanır. mr beyin tomografiyası zamanı down sindromlu insanın beyninin kranyal adlanan hissəsində, mikrosefal, braiksefal və frontal loblarda kiçiklik və s. müşahidə olunur. bəs zəka geriliyinə nə səbəb olur? araşdırmalara görə frajil-x sindromunun səbəbi olan Xq27.3 xromozom anormallığı. ən bilinən olduğu üçün down sindromunu nümunə göstərdim. demək istədiyim həqiqətəndə zəka və genetik problemlər və s. arasında ciddi əlaqə olmasıdır.
zəkaya başqa bir bioloji səbəb olaraq isə sinir hüceyrələrinin forması göstərilir. sürətli işləyən sinir hüceyrələri düşüncələrin sürətli işlənməsinə və daha doğru olmasına səbəb olur. ona görə birazda sinir hüceyrələrindən və formalarından yazaq.
hal-hazırda bədənimizdə 150 milyarda yaxın neyron olduğu bilinir. bunların 60-70%-i mərkəzi sinir sisteminin payına düşür. geriyə qalan 30-40% isə alt sinirləri əmələ gətirir. mərkəzi sinir sistemindən kənarda qalan bu sinir sisteminə - xarici sinir sistemi - deyilir. hüceyrələrin sayı isə daha çoxdur: 100 trilyona yaxın. hardasa 6-7%-i sinir hüceyrələridir. dediyimiz kimi 150 milyardı. oturub belə fikirləşəndə 6-7%-in önəmli rəqəm olduğunu görmək olar. sinir toxuması sinir hüceyrələri *
neyronlar
və grial hüceyrələrdən ibarətdir. neyronlar haqqında yuxarıda yazanda demişdim: neyronlar sinir sisteminin əsas hissələridir. 4 hissədən əmələ gəlir: bir hissəsi digər neyronlardan gələn məlumatları alır, `üstündə işləyir` və elektrokimyəvi siqnal ilə digər hissəyə ötürür. birdə neyro-keçiricilər varki sinapslar arasında yaranır. sinapslarada bayaq toxunmuşduq. qısaca sinirlər arası boşluqlara sinaps deyirik. sinapsların ölçüləri neyronların növlərini müəyyən edir. sinapslar nə qədər çoxdursa sinir sistemi o qədər yaxşı, sürətli işləyir və s. sinapslar haqqında niyə yazdım? çünki sinapsların zəka ilə əlaqəsi var. yəni aparılan araşdırmalar sinapsların azalması zəka geriliyinə səbəb ola bilər. zəka və sinaps sayı arasında ciddi əlaqə var.
neyronlarla davam edək. ən üstdə ikinci paraqrafda neyronların üç forması olduğunu yazmışdım - motor neyronlar, afferent neyronlar və interneyronlar (ara neyronlar). bu sinapslara birdə dəstək hüceyrələri var. yazmağa qalxsaq səhər olar. ona görə qısa məlumat verib bizə lazım olan dəstək hüceyrəsinə keçəcəm.
deməli keçən əsr sinapslara dəstək hüceyrələrinin olduğu kəşf olundu. bunlar glia hüceyrələri adlanır. bu hüceyrələr adından bəlli olduğu kimi sinapslara dəstək olur, onları qoruyur və s. *
hətta oxuduğum məqaləyə görə yaxın illərdə sinapsların sinir ötürülməsində ciddi rol oynadığı kəşf olunub
bu glia hüceyrələri iki yerə bölünür: mikro və makro glia hüceyrələri. mikrolardan yazmayacam. makrolar isə beş-altı yerə bölünür və ancaq bizə lazım olan hissəsini yazacam. yaxşı, heç olmaya adlarını yazım: astrositlər, oligodendrisitlər, epindimal və schwann hüceyrələri. və birdə bizə lazım olan peyk hüceyrələri. peyk hüceyrələri hissiyat üçün əhəmiyyətli olan neyronların, parasimptik, simpatik neyronların ətrafında fırlanırlar. *
fırlanırlar nə idi ala?
neyronun xaricindəki kimyəvi tarazlığı, kimyəvi vəziyyəti bərpa edirlər. hər hansı iltihaba və s. qarşı dərhal müdaxilə göstərirlər və bərpa edirlər. indi bu peyk hüceyrələrdən niyə yazdım? çünki 1985-86 - cı illərdə aparılan təcrübələr sağlam, düzgün işləyən sinir hüceyrələrində peyk hüceyrələrin sayının on dəfə daha çox aktiv olduğunu göstərmişdir. və bu prosesin zəka ilə əlaqəsi olduğu, aktivliyin zəka ilə düz mütanasib artdığı məlum olmuşdur.
zəkanın bir səbəbini daha öyrəndik. indi isə doğuş öncəsi və doğuş zamanı baş verən hadisələri dəyərləndirə bilərik. 44-cü illərdə bernsteinin apardığı araşdırmalara görə doğumdan əvvəl ananın zəif qidalanması, alkoqol, nikotin qəbul etməsi uşaqda zəka geriliyinə səbəb ola bilər. doğum zamanı isə uşağın vaxtından daha tez ya da daha gec doğulması, doğumda çətinlik uşaqda zəka geriliyinə səbəb ola bilər. *
məhz bu səbəblə daha çox qadınların spirtli içki, nikotin qəbul etməsinə daha çox qarşıyam. yəni bəziləri bunu mentalitet olaraq qəbul edir ancaq doğulacaq uşağın zəkasına çox ciddi təsir göstərir. etməyin, eləməyin
amerikada aparılan araşdırmalara görə hamiləlik dövründə nikotin qəbul edən qadınların uşaqlarının 54.4% -də zəka geriliyi təsbit edilmişdir.
yəni zəka və hamiləlik dövrü arasında ciddi bir əlaqə var. məsələn çəkisi 2.5 kq-dan az doğulan uşaqlarda zəka geriliyi müşahidə olunur. səbəb uşağın travmalara məruz qalmasıdır.
bir neçə başqa faktorlarda var. ailə, ailənin ekonomik vəziyyəti, məktəb təhsili və s. ancaq əsas yuxarıdakılar olduğu üçün onları yazdım.
yuxarıda binet iq testinə qısaca toxunmuşdum. qayıdaq yenə zəka testlərinə. zəka testlərinin tarixi əslində çox qədim imiş. mən bugunə qədər yüzillik tarixi olduğunu düşünürdüm ancaq səhər oxuduğuma görə əslində minillər əvvələ gedib çıxır. qədim zamanlarda bəzi xalqlarda müəyyən işi icra etmək üçün birilərini seçmək lazım olanda əvvəlcə bacarıqlarını və s. test edirlərmiş. sonralar bu testlər unudulmuş və 1860-larda ingiltərədə yenidən başlanğıc götürmüşdür. galton ardınca isə binet ilk zəka testlərini formalaşdırmış, onları psixometrik testlər, eq testləri və müasir mensanın tətbiq etdiyi iq testləri almışdır. psixometrik test hal-hazırda israildə məktəb məzunlarına tətbiq olunur. bildiyim qədərilə israildə universitetə qəbul olmaq üçün sat imtahanına bənzəyən bu imtahanı keçməlisən. eq testi daha çox emotional intelligence test olaraq adlanır. yəqin mənasını anladınız. birinci paraqrafda yazdığım kimi bunlara alternativ çoxlu zəka nəzəriyyəsi və birdə spearmanın inkişaf etdirdiyi g və s faktorlar nəzəriyyəsi var. timidusun bir entrydə qeyd etdiyi həmin g faktoru əslində burdan gəlir. spiermann insanın iki faktor ilə doğulduğunu - g və s - bunlardan g`nin verbal bacarıqlarını, s`nin riyaziyyat, problem həll etmə bacarığını təmsil etdiyini iddia etmişdir.
birazdan bir daha bunlara geniş deyinəcəm. indi isə zəka ilə davam edək. məşhur professor thorndikə görə zəka üç yerə ayrılır: abstrakt, mexaniki və sosial. abstrakt zəka riyazi abstrakt simvolları oxuyub, öyrənməyinizə, inkişaf etdirməyinizə və s. kömək edir. mexaniki zəka hadisələri araşdırmağa, anlamağa kömək olur. sosial zəka isə sosial münasibətlər və s. ilə bağlıdır. başqa bir məşhur professor robinson isə zəkanın elastik olduğunu - müəyyən hallar qarşısında daha yaxşı qərar verə bilmə, dəyərləndirmə və s.-dən ibarət olduğunu müdafiə edib. məncə ən uyğun nəzəriyyə thorndikin nəzəriyyəsidir. məsələn məşhur fransız riyaziyyatçısı: alexander grothendieck. abstrakt riyaziyyatın kralıdır adam. cəbri həndəsə, cəbri topologiyanın bəsit müddəalarını belə anlamaq adi insanlara görə çətin ikən o bunları yeniyetməlik yaşlarında anlaya bilirdi. adamın qabiliyyəti sırf bu istiqamətdə olub. abstrakt düşüncə. adam fizikanı sevə bilmirmiş məsələn. razıyam əslində fizikada bir xeyli abstrakt mövzulara sahibdir ancaq riyaziyyat qədər yox əlbəttə ki. grothendieckin abstrakt zəkasının dahi səviyyəsində olduğunu düşünürəm. yəni onu dahi edən əslind bu idi.
bugün iq testləri bütün dünya psixiatriyası tərəfindən qəbul olunur. məsələn amerika psixiatriya cəmiyyəti özü iq sinifləndirmsinə sahibdir. buna görə 68-83 arasında iq zəka geriliyinə yaxın səviyyədə, 52-67 arasında iq orta zəka geriliyi, daha aşağısı isə zəka geriliyidir.
binetə görə iq=(mental yaş/əsl yaş)×100 düsturu ilə hesablanır.
entrynin yarısı qalıb. sadəcə 4 saatdan çoxdur üstündə işləyirəm deyə icazə versəz çay içib, yemək yedikdən sonra gəlib davamını yazacam.
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var.
Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
2. bir nece vaxt evvel hami bas bas deyirdi ki azerbaycani tehqir edirsen. mental diskriminasiya edirsen. halbuki azerbaycanin zeka ortalamasinin gerizekali seviyyede oldugunu gormek ucun her hansi bir test bele lazim deyil. meydan tv sehifesinde serhler:
''meydan tv hardan yaman qatixliyirsan xabarin var??? camahat na hayda san na hayda. sagol har malumatina arasdirmalarina yayimina gora. ama man ölum indi elama yeri deyil. millatin sahidlarin halina yan olarla maqalalar yerlasdir ki xalqimiz olara canini fada edanlari yaxsi tanisin va allahdan rahmat dualarin eksik etmasin.''
''ateşkes adı cekilen kimi yene başdadız hakimiyyet haqqında partdatmaga? ala besdirinde.. ne tez birliyimiz pozuldu? yene heminki abu hava olsun.. olmaz? gerey dava qırgın olsunki bir birimize can deyek?''
''belede eliyibler zor eliyibler.kim olsa eliyer.bilmiyenler girsin panama senedleri oxusun gorsun prezidentler ne oyunlardan cixir!''
''he.müharibe qurtardi.indide qayidaq bizlere.içimizde ermeniden beterleri var.bu müharibeden bize cemi bir şey qaldi o da milli birlikdir.yatişmiş birliyimizi şeherlerde kentlerde oyatdiq.artiq kimse bu selin qarşisini kese bilmez.''
''ayib olsun!!!!!!!!!!! ne qeder muxalif yonlu biri olsaniz da, vetenin bu gununde bari yazmayin bele seyler!!!! ruh yuksekliyine ehtiyac oldugu halda, bir shehid anasinin bunlari oxuyub ne hissler kecireceyi vecininze deyilmi!!!!! ayib olsun, veten xainini kimi davranirsiniz!''
''muharibe vaxti prezidente,ali bas komandana bu ne iddiadi? siz ozunuz bir informasiya portali olaraq anti-azerbaycansiniz!sunidir.ateskes olan kimi prezidente qarsi cixmalar dovleti pislemeler basladi''
''meydan tv indi bunun yeri deyil.texribat toredirsen.senin azerbaycanli olmaqin wubhe altina alina biler.xalqi birliye caqiran melumatlar paylawsan daha yaxwi olar''
''meydan tv men azerbaycan xalqiyam, sen ermeni qani dashiyan bir sherefsiz. menim qizilim ona halaldi. sene ne girib cixir? hami bunu bele deyir. soxum agzuva. camaat herbden danishir, sen petux qashiyib qan cixartmaga yer. artiq 92 ci iller deyil. sikdir''
''meydan tv bele gundede oz isinizdesiz.prezidente qara yaxma kompaniyasinda.ama esl jurnalistler indi cebheden kicik bir melumat vermey ucun canlarini qoyurlar ortaliga.sadece siz bu gunlerde prezidente qarsi yaranan sevgidem narahatsiz ona gore de bele serefsizlikler eliyirsiz.''
''besdirde burda deyirlereee keci can hayindadir qessab piy axtarir bu da allah bilir hansi ermeni ve yaxudda olara teref olanlardan birinin telesidi ki bilmir ne yolla prezidenti gozden salsin daha neynesineee bu yaziq birdeki burda deyirlere bizdere yaxsiliq yoxdur gerek pislik edesen onda hamidan yaxsi olursan bu bizderin qanina hopub artiq ki yaxsilarin deyeri onsuzda bilinmir''
''meydan tv tamamilə xarici kəşfiyyata işləməsi məlum oldu, indi bu vaxta bunun vaxtıdırmı hec, ay düşmənə xidmət edən xainlər, bu dedikləriniz təzə xəbər deyil, ama onun hec yeridə deyil. indi birlik vaxtıdır, millətin icinə fəsat toxumu səpməyin! kişi olun,o vaxt sizin kimilərin fəsatlarına görə millət birliyi pozuldu, torpaqlar getdi,ama indi fəsadlariniz özünüzü yandıracaq,! mədət bəy sizlə məşgul olar.''
''bax meydan tv nin bu temani bura yerlewdiren admininide president qoysalar o daha beterini eder.)) besdi bawdamiyin yene.! cooox duzgun, kankret siyaset aparir kiwi.! ayaginin bildiyini hec bawiviz bilmir.! yigiwin ! camaati parcalamayin.!''
''yaxsi eliyir.ordan gelen pullarla millete yardim edirler.meydan tv siz dusmene neyi gostermek istiyirsiz? ayib olsun size millegi bir arada saxlamag yerine gor neleri eseliyib cixardirsiz.siz kime ozunuzu gosterirsiz.'' ve s.
tekce bir statusda 200+ den cox bele serh var. qalan sehifelerde yuz minlerle bele serhler yazilib. indi bunlarin aileleri, qalan milyonlarla insan hamsi bele dusunur. maksimum 1% insan ferqli dusunur. ermenistan sehifelerinde eyni veziyyetdi. melum onlarinda dovletinin panama zibilleri ortaya cixib. onlarda eks fikre qarsi bele hucum edirler.
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var.
Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
3. bu entrydə zəkaya hər tərəfli toxunulacaq. zatən başlığı belə açılmayıbmış. həm elmi, həm tarixi, həm də müxtəlif fərziyyələri araşdıracayıq.
qeyd: entrydə mənbə olaraq iyirmiyə yaxın məqalədən, kitabdan və s. istifadə olunmuşdur.
zəka - zehnimizin öyrəndiklərimizdən yararlana bilmə, öyrəndiklərimizi tətbiq edə və yeni həll yolları tapa bilmə qabiliyyətidir. bu vaxta qədər müxtəlif nəzriyyələrlə açıqlanıb. məsələn, bunlardan biri howard gardnerin çoxlu zəka nəzəriyyəsidir. nəzəriyyəyə görə zəka ancaq verbal və riyazi qabilliyətdən ibarət deyil - əslində zəka bunlardan daha çox qabiliyyəti əhatə edir. yəni klassik zəka testləri ilə bunu ölçə bilmərik. nə isə. bunlara aşağıda toxunacam.
sinir sistemi və beyindən yazaq əvvəlcə. insan ətrafı ilə həm sosial həm də fiziki olaraq təmas qurmağa, ətrafını öyrənməyə və s. vasitəçilik edəcək zəkaya sahibdir. bizi başqalarından fərqləndirən zəkanın mənbəyi nədir? ümumiyyətlə zəkanı necə başa düşməliyik? bunları araşdırmaq üçün sinir sistemini və beyni yaxşı bilməliyik.
mərkəzi sinir sistemi: iki hissədən ibarətdir. beyin və onurğa iliyi. mss * medulla spinalis və beyin olaraq iki hissəyə ayrılır: beyin özü isə üç hissədən ibarətdir. ön beyin, orta beyin və arxa beyin. ön beyin * özü iki yerə ayrılır: diensefalon və telensefalon. diensefalon: talamus, hipotalamusdan ibarətdir. telensefalon isə serebrum və corpus sitriatumdan. orta beyin tektum və pedunculus serebri-dən ibarətdir. orta beyinə mezansefalon deyilir. arxa beyin isə rombansefalon adlanir. rombansefalon özü pons, medulla oblangata və serebellumdan ibarətdir.
qayıdaq mərkəzi sinir sisteminə. dediyimiz kimi iki hissədən ibarətdir: onurğa iliyi və beyin. onurğa iliyi periferik ss-dən gələn məlumatları beynə, motor məlumatları isə beyindən skeletə, ürəyə və s. ötürür. (bəzi reflekslərimizi idarə edir) beyin isə öz növbəsində onurğa iliyindən gələn məlumatları qəbul edir, üstündə işləyir və s. məsələn, insan hərəkətlərini idarə edən motor sistemlərdir. üç hissəyə ayrılır: reflekslər, ritmik hərəkətlər və istəkli hərəkətlər. bayaq dediyimiz kimi refleksləri onurğa iliyi, digər iki hərəkət isə beyin korteksi, beyin sapı və serebellum tərəfindən idarə edilir. beyin sapı orta beyini, pons və medulla oblongatanı əhatə edir. eşitmə və görmə qabiliyyətlərimizi, tənəffüs sistemimizi və kardiak mərkəzi - beyin sapına - borcluyuq. eyni zamanda əlaqə funksiyasını yerinə yetirir. məsəlçün korteks və serebellum arasında əlaqəni beyin sapı təmin edir. beyin sapının beyindəki yeri boz maddədir. yəni beyin sapı boz maddədə yerləşir. beyin sapından yazmağa davam edək. motor postural funksiyası var. hansı ki bu sayədə tarazlığımızı qoruya bilirik. bədənimizi yerin cazibə qüvvəsinə qarşı dik saxlayan funksiya da elə beyin sapının sayəsində işləyir, beyin sapı tərəfindən idarə olunur. bayaq dediyimiz kimi ritmik hərəkətlər * medualla spinalis və beyin sapı tərəfindən ortaq idarə olunur. bunlar çox mürəkkəb quruluşa malikdir: kollateral liflər və s. üstdə medulla oblangatadan yazmışdım. beynin korteksində motor sinirlərdən başlanğıcını götürən liflər medulla oblangatanın ventral səthində piramida adlanan iki ədəd şey yaradır. bunlar ürək mərkəzini, tənəffüs mərkəzini, öksürəyi, dad alma qabiliyyətini və s. idarə edir.
üstdə yazdığımız pons orta beyin və oblangata arasında yerləşir. pons özü iki yerə ayrılır: biri hərəkət və hissetmələr haqqında məlumatları ötürür. digəri isə yuxu, dad alma və tənəffüs sistemində əhəmiyyətli rol oynayır. ponsun üst hissəsində orta beyin yerləşir. ən əhəmiyyətli funksiyalarından biri göz əzələlərini idarə etməsidir. serebellum və beyin yarımkürələri arasında əlaqəni təmin edir.
üstdə adını yazdığım serebellum beyin həcminin 10%-dən çoxunu təşkil edir və ponsun yanında yerləşir. korteks, boz maddə və s.-dən ibarətdir. anterior lob, posterior lob və flocculonodular lob əsas hissələridir. bunlar özləri bir neçə hissəyə ayrılır. o hissələr də bir neçə hissələrə bölünür. yəni çox mürəkkəb olduğu üçün qısa məlumatlar verirəm.
yuxarıdakı beyin hissələrindən birində hər hansı dəyişiklik müxtəlif problemlərə səbəb ola bilər. bir neçə ay əvvəl araşdırdığım bir sindrom məsələn: tourette sindromu. bazal ganglion deyilən beyin hissəsində hiperkinetik pozğunluq bu sindroma səbəb olur. ya da parkinson xəstəliyi. 60-larda james parkinson tərəfindən müşahidə olunan xəstəlik substantia nigra pars adlanan hissədəki neyronların zədələnməsi ilə əmələ gəlir.
hipotalamusdan yazaq bir az. diensefalon (ara beyin) talamus və hipotalamusdan ibarətdir. hipotalamus talamusun aşağı hissəsində yerləşir və beş-altı qram kütləsində, beynin kiçik bir hissəsini əhatə edir.
insan beyni haqqında kiçik belə olsa bir neçə məlumat öyrəndik. indi beyin və zəka arasında tarixi mülahizələri araşdıraq. yunan filosoflarına baxsaq zəka və insan bədəni arasında əlaqəni ilk göstərən şəxs aristotel olub. aristotel zəkanın mərkəzinin ürək sistemi olduğunu düşünüb. aristotelə görə beynin vəzifəsi bədəni qanla təmin etməkdir və ürək insan zəkasını idarə edir. ardınca bu adam beyin və sinir sisteminin davranışlarımızı idarə etdiyini düşünmüşdür. daha sonraları müasir elmin inkişafı 19-cu və keçən 20-ci əsrdə beynin müxtəlif bölmələrinin olduğunu və hər bölmənin vəzifələri olduğunu göstərmişdir. 1820-ci ildə franz gall idrak funksiyalarının serebral korteks tərəfindən idarə olunduğunu düşünən ilk elm adamı olmuşdu. sonralar sinir sisteminin entrynin əvvəlində qeyd etdiyim kimi iki hissədən: beyin və onurğa iliyindən ibarət olduğu kəşf olundu. bu mərkəzi sinir sistemidir. bir də periferik sinir sistemi var. biz daha çox mərkəzi sinir sistemini araşdırırıq. çünki zəkanı araşdırırıq və beynin zəkanın mərkəzi olduğunu bilirik. keçən əsrin əvvəllərində serebral yarımkürələrin quruluşu, ibarət olduğu korteksin ən çox insanda inkişaf etmiş olduğu kəşf olundu. həqiqətən də serebral yarımkürələrdəki qıvrımlar insanda digər canlılardan daha çoxdur.
keçən əsr eyni zamanda bu yarımkürələrin quruluşlarını və vəzifələrini öyrəndik. məsələn: frontal korteksin bir hissəsi - motor funksiyası - əzələlərimizin hərəkətlərini idarə edir. digər hissəsi isə problem həll etmə, tanıma, seçmə, dəyərləndirmə, mənalandırma, motivasiya, əxlaq, sorğulama kimi qabiliyyətlərimizi idarə edir. riyazi düşüncə - abstrakt düşünmə - xüsusilə bu hissə ilə sıx bağlıdır. bu lobda olan hər hansı problem düşüncə qabiliyyətimizi, sorğulama qabiliyyətimizi əlimizdən alacaq. özümüzə nəzarət etmə imkanımızı itirəcəyik və ya düşüncə pozğunluğu yaranacaq.
parieteral korteks sağ-solu ayıra bilməyimizi, diqqət mexanizmimizi idarə edir. dislektiklər məsələn sağ və sol ayrımı edə bilmirlər. disleksiyanın burdan qaynaqlanan bir problem səbəbilə ola biləcəyi düşünülür. bir azdan bu barədə yazacam. temporal korteks isə tanıma, eşitmə, eşitdiyimizi anlama, iy bilmə və yaddaş funksiyalarını yerinə yetirir.
bunlar keçən yüzillik elm tərəfindən kəşf olunub. və bir də əsas məsələyə deyinək: sağ və sol yarımkürə və bunların zəka ilə əlaqəsi.
sol yarımkürə sağa nisbətən bir qədər böyükdür. ancaq çox az ölçülərdə. iki yarımkürə arasında əlaqə corpus callosum tərəfindən həyata keçirilir. sol yarımkürə riyazi düşünmə, məntiqi-analitik düşünmə qabilliyəti, başa düşmə, yazma və oxuma kimi vəzifələri yerinə yetirir.
sağ yarımkürə isə həndəsi qabilliyətlər, xəyal qurma, duyğu, hiss, həyəcan və dil qabiliyyətlərimizi idarə edir. indi bir az neyronlardan danışaq.
neyronlar sinir sisteminin `atomlarıdır` deyə bilərik. 12 milyarda yaxın neyron təsəvvür edin. bunlar sinir sistemini idarə edir. neyronlar arasında əlaqə sinaps tərəfindən həyata keçirilir. neyronlar sinir impulslarını qəbul edir və ötürürlər. ən kiçikləri stratum granulosum təbəqəsində yerləşən granul hüceyrələridir. ən böyükləri isə medulla spinalis-də yerləşən motor neyronlardır. neyron söhbətini də çox uzatmaq istəmirəm. elementar bilgilərimiz oldu. bunlar yetərlidir.
keçək əsas məsələmizə : zəka. öyrənmə, qavrama, məlumatları qəbul etmə, problem həll etmə, əlaqə qurma imkanlarımızı borclu olduğumuz şey. mənası latın dilindəki bir sözdən: intellectus-dan götürülmüşdür. mənası başa düşmə, qavrama və s. dir. zəkanı ölçmək, nə olduğunu araşdırmaq ilk alfred binetin ağlına gəlir. bu gün onun inkişaf etdirdiyi iq testlərinə - binet iq testləri - deyilir. təbii ki bir çox alternativi var ancaq ən əsası bu olduğu üçün mövzumuz cənab binet olacaq.
binetə görə zəkanın tərifi - məlumatları qavramaq, yaddaşda saxlamaq və bunlar düşünə, sorğulaya bilməkdir. bəs ümumiyyətlə ətraf mühitin zəkaya təsiri varmı?
bu adam ilk dəfə ətraf mühitin zəkaya təsirini araşdıran elm adamıdır. 85-86 cı illərdə övladlığa götürülmüş uşaqlar üzərində aparılan araşdırmalar ailənin yetişdirmə tərzinin, ətraf mühitin zəkanın inkişafına az da olsa təsir göstərdiyi öyrənilmişdir.
zəkanın bioloji tərəfi isə üstdə araşdırdığımız beyin funksiyaları ilə bağlıdır. məsələn, turner sindromu var ki abstrakt düşünə bilməmək, riyazi qabiliyyətlərin olmaması sindromudur. səbəbi beyin loblarından birində kiçik bir qüsurdur. ya da ortalamadan aşağı zəka səviyyəsilə doğulan uşaqlar - down sindromlu uşaqlar öyrənmə problemi yaşayırlar. niyə? zəka geriliyindən danışaq biraz.
zəka geriliyi 18-li yaşlardan əvvəl başlayır. son iyirmi il ərzində aparılan araşdırmalarda zəkanın 25 yaşlarına qədər ilbəil artdığını ortaya qoyub. ancaq artımın sürətini bilməliyik: məsələn 15 yaşından sonra zəka artımı zəifləyir. 20 li yaşlarda daha da zəifləyir və bundan sonra təmamilə dayanır. bu zəka səviyyəsi həyatı boyunca ciddi bir şəkildə dəyişmir. uşaqlarda zəka geriliyi dil, hərəkət və s. funksiyalarda zəif inkişaf ilə özünü göstərir. uşaqlara bu diaqnoz zəka testi - stanford binet iq testi - və valideynləri tərəfindən alınan məlumatlardan sonra qoyulur. bu vaxt ərzində ananın hamiləlik dövrü və doğuş zamanı, ailədə zəka geriliyi olub-olmaması, valideynlərin qohumluğu, intellektual səviyyələri araşdırılır. üstdə qeyd etdiyim kimi genetik problemlər doğuşdan zəka geriliyinə səbəb ola bilir. məsələn: xromozomların anormal vəziyyətlərində bəzən beyin malformasiyaları yaşanır. bu əsasən belə sindromlara səbəb olur: down, edward, patau və ya frajil-x sindromları. bunlardan down sindromu ən sıx görülənidir və başqa dillə 21 xromozom trizomiyası adlanır. mr beyin tomografiyası zamanı down sindromlu insanın beyninin kranyal adlanan hissəsində, mikrosefal, braiksefal və frontal loblarda kiçiklik və s. müşahidə olunur.
bəs zəka geriliyinə nə səbəb olur? araşdırmalara görə frajil-x sindromunun səbəbi olan xq27.3 xromozom anormallığı. ən bilinən olduğu üçün down sindromunu nümunə göstərdim. demək istədiyim həqiqətən də zəka və genetik problemlər və s. arasında ciddi əlaqə olmasıdır.
zəkaya başqa bir bioloji səbəb olaraq isə sinir hüceyrələrinin forması göstərilir. sürətli işləyən sinir hüceyrələri düşüncələrin sürətli işlənməsinə və daha doğru olmasına səbəb olur. ona görə bir az da sinir hüceyrələrindən və formalarından yazaq.
hal-hazırda bədənimizdə 150 milyarda yaxın neyron olduğu bilinir. bunların 60-70%-i mərkəzi sinir sisteminin payına düşür. geriyə qalan 30-40% isə alt sinirləri əmələ gətirir. mərkəzi sinir sistemindən kənarda qalan bu sinir sisteminə - xarici sinir sistemi - deyilir. hüceyrələrin sayı isə daha çoxdur: 100 trilyona yaxın. hardasa 6-7%-i sinir hüceyrələridir. dediyimiz kimi 150 milyardı. oturub belə fikirləşəndə 6-7%-in önəmli rəqəm olduğunu görmək olar. sinir toxuması sinir hüceyrələri və grial hüceyrələrdən ibarətdir. neyronlar haqqında yuxarıda yazanda demişdim: neyronlar sinir sisteminin əsas hissələridir. 4 hissədən əmələ gəlir: bir hissəsi digər neyronlardan gələn məlumatları alır, `üstündə işləyir` və elektrokimyəvi siqnal ilə digər hissəyə ötürür. bir də neyro-keçiricilər var ki sinapslar arasında yaranır. sinapslara da bayaq toxunmuşduq. qısaca sinirlər arası boşluqlara sinaps deyirik. sinapsların ölçüləri neyronların növlərini müəyyən edir. sinapslar nə qədər çoxdursa sinir sistemi o qədər yaxşı, sürətli işləyir və s. sinapslar haqqında niyə yazdım? çünki sinapsların zəka ilə əlaqəsi var. yəni aparılan araşdırmalar sinapsların azalması zəka geriliyinə səbəb ola bilər. zəka və sinaps sayı arasında ciddi əlaqə var.
neyronlarla davam edək. ən üstdə ikinci paraqrafda neyronların üç forması olduğunu yazmışdım - motor neyronlar, afferent neyronlar və interneyronlar (ara neyronlar). bu sinapslara bir də dəstək hüceyrələri var. yazmağa qalxsaq səhər olar. ona görə qısa məlumat verib bizə lazım olan dəstək hüceyrəsinə keçəcəm.
deməli keçən əsr sinapslara dəstək hüceyrələrinin olduğu kəşf olundu. bunlar glia hüceyrələri adlanır. bu hüceyrələr adından bəlli olduğu kimi sinapslara dəstək olur, onları qoruyur və s.
bu glia hüceyrələri iki yerə bölünür: mikro və makro glia hüceyrələri. mikrolardan yazmayacam. makrolar isə beş-altı yerə bölünür və ancaq bizə lazım olan hissəsini yazacam. yaxşı, heç olmaya adlarını yazım: astrositlər, oligodendrisitlər, epindimal və schwann hüceyrələri. və bir də bizə lazım olan peyk hüceyrələri. peyk hüceyrələri hissiyat üçün əhəmiyyətli olan neyronların, parasimptik, simpatik neyronların ətrafında fırlanırlar. neyronun xaricindəki kimyəvi tarazlığı, kimyəvi vəziyyəti bərpa edirlər. hər hansı iltihaba və s. qarşı dərhal müdaxilə göstərirlər və bərpa edirlər. indi bu peyk hüceyrələrdən niyə yazdım? çünki 1985-86 - cı illərdə aparılan təcrübələr sağlam, düzgün işləyən sinir hüceyrələrində peyk hüceyrələrin sayının on dəfə daha çox aktiv olduğunu göstərmişdir. və bu prosesin zəka ilə əlaqəsi olduğu, aktivliyin zəka ilə düz mütanasib artdığı məlum olmuşdur.
zəkanın bir səbəbini daha öyrəndik. indi isə doğuş öncəsi və doğuş zamanı baş verən hadisələri dəyərləndirə bilərik. 44-cü illərdə bernsteinin apardığı araşdırmalara görə doğumdan əvvəl ananın zəif qidalanması, alkoqol, nikotin qəbul etməsi uşaqda zəka geriliyinə səbəb ola bilər. doğum zamanı isə uşağın vaxtından daha tez ya da daha gec doğulması, doğumda çətinlik uşaqda zəka geriliyinə səbəb ola bilər.
amerikada aparılan araşdırmalara görə hamiləlik dövründə nikotin qəbul edən qadınların uşaqlarının 54.4% -də zəka geriliyi təsbit edilmişdir.
yəni zəka və hamiləlik dövrü arasında ciddi bir əlaqə var. məsələn, çəkisi 2.5 kq-dan az doğulan uşaqlarda zəka geriliyi müşahidə olunur. səbəb uşağın travmalara məruz qalmasıdır.
bir neçə başqa faktorlar da var. ailə, ailənin iqtisadi vəziyyəti, məktəb təhsili və s. ancaq əsas yuxarıdakılar olduğu üçün onları yazdım.
yuxarıda binet iq testinə qısaca toxunmuşdum. qayıdaq yenə zəka testlərinə. zəka testlərinin tarixi əslində çox qədim imiş. mən bugunə qədər yüzillik tarixi olduğunu düşünürdüm ancaq səhər oxuduğuma görə əslində minillər əvvələ gedib çıxır. qədim zamanlarda bəzi xalqlarda müəyyən işi icra etmək üçün birilərini seçmək lazım olanda əvvəlcə bacarıqlarını və s. test edirlərmiş. sonralar bu testlər unudulmuş və 1860-larda ingiltərədə yenidən başlanğıc götürmüşdür. galton ardınca isə binet ilk zəka testlərini formalaşdırmış, onları psixometrik testlər, eq testləri və müasir mensanın tətbiq etdiyi iq testləri almışdır. eq testi daha çox emotional intelligence test olaraq adlanır. yəqin mənasını anladınız. birinci paraqrafda yazdığım kimi bunlara alternativ çoxlu zəka nəzəriyyəsi və bir də spearmanın inkişaf etdirdiyi g və s faktorlar nəzəriyyəsi var. piermann insanın iki faktor ilə doğulduğunu - g və s - bunlardan g`nin verbal bacarıqlarını, s`nin riyaziyyat, problem həll etmə bacarığını təmsil etdiyini iddia etmişdir.
birazdan bir daha bunlara geniş deyinəcəm. indi isə zəka ilə davam edək. məşhur professor thorndikə görə zəka üç yerə ayrılır: abstrakt, mexaniki və sosial. abstrakt zəka riyazi abstrakt simvolları oxuyub, öyrənməyinizə, inkişaf etdirməyinizə və s. kömək edir. mexaniki zəka hadisələri araşdırmağa, anlamağa kömək olur. sosial zəka isə sosial münasibətlər və s. ilə bağlıdır. başqa bir məşhur professor robinson isə zəkanın elastik olduğunu - müəyyən hallar qarşısında daha yaxşı qərar verə bilmə, dəyərləndirmə və s.-dən ibarət olduğunu müdafiə edib. məncə ən uyğun nəzəriyyə thorndikin nəzəriyyəsidir. məsələn, məşhur fransız riyaziyyatçısı: alexander grothendieck. abstrakt riyaziyyatın kralıdır adam. cəbri həndəsə, cəbri topologiyanın bəsit müddəalarını belə anlamaq adi insanlara görə çətin ikən o bunları yeniyetməlik yaşlarında anlaya bilirdi. adamın qabiliyyəti sırf bu istiqamətdə olub. abstrakt düşüncə. adam fizikanı sevə bilmirmiş məsələn. razıyam əslində fizika da bir xeyli abstrakt mövzulara sahibdir ancaq riyaziyyat qədər yox əlbəttə ki. grothendieckin abstrakt zəkasının dahi səviyyəsində olduğunu düşünürəm. yəni onu dahi edən əslində bu idi.
3 yanvar 2021 qeyd:
entry 2015də şəxsim tərəfindən sözlükdə yazılmışdı, yenidən bərpa etdim
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var.
Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
4. *
first live entry
https://bigthink.com/elise-bohan/women-have-a-biological-advantage-on-dating-apps
