1. hərkəscə bilinən mənada canlının ətraf aləmdən oksigen qazı alıb, karbon dioksid qazını geriyə verməsidir. bilmirəm bunu başqaları necə başa düşür, amma mən uşaq vaxtı elə bilirdim ki, insan nəfəsi çəkəndə ciyərlərinə yalnız oksigen gedir. və nəfəsi verəndə yalnız karbon qazını havaya atır. belə deyilmiş təəssüf ki. insan * ya da başqa canlı nəfəs alıb verəndə sadəcə ətrafındakı hava ilə ciyərlərindəki havanı dəyişdirir. yəni bizim bildiyimiz mənada tənəffüs heç də oksigen alıb karbon vermək yerində işlədilə bilməz. sözün kimyadakı mənasına baxmaq lazımdı. kimyəvi mənada glükozun * şəkərin oksigendə yandırılmasından başqa bir şey deyildir. demək istədiyim odur ki, glükozu oda tutub yandırmağınızla onu hüceyrə içərisində tənəffüs reaksiyasına salmağınız arasında ümumi olaraq fərq yoxdur. hər iki halda reaksiyanın məhsulu olaraq karbon dioksid, su buxarı və enerji ayrılacaqdır. tənəffüs reaksiyası bədənə daxil olan qida maddələrinin "yandırılaraq" enerjiyə çevrilməsindən başqa bir şey deyil. amma xırdalıqlarına girdikdə bu reaksiya qətiyyən yanma reaksiyasına bənzəmir. belə ki, bu prosesdə glükozun başına gəlməyən oyun qalmır. əvvəlcə fruktoz difosfata çevrilir, sonra krebs dövrünə daxil olur, daha sonra yüksək enerjini ionlar elektron daşıma sistemində enerjilərindən azad olunurlar. bu proseslər nəticəsində glükoz molekulu mərhələ-mərhələ oksidləşir, ondan müxtəlif ionlar, molekullar ayrılır, bəzi mərhələlərdə isə enerji qazancı yeni atf molekullarının sintezinə imkan verir. ümumi proses dediyim kimi adi oksidləşmə və yanma reakssiyasından çox fərqlənir və krebs dövrü sayəsində glükozun hara yox olduğu qətiyyən hiss olunmur. amma nəticə də hər glükoz molekulundan 6 karbon dioksid, 6 su molekulu və 38 atf molekulu əldə olunur ki, bu da eynilə yanma reaksiyasının məhsulları və enerji dəyərinə bərabərdir. fərq ondadır ki, tənəffüs reaksiyası hüceyrə üçün tamamilə təhlükəsiz şəraitdə * temperaturda və təzyiqdə həyata keçirilir. yəni ulu fsm bunları mükəmməl düzüb qoşub. indi tənəffüs reaksiyası üçün bəzi yekun nəticələr çıxarıb işi başqa tərəfdən ələ almağa keçəcəm:
1. reaksiya qida maddələrinin "yandırılaraq" enerjiyə çevrilməsi üçündür.
2. reaksiyada sadəcə glikozun, yəni karbohidratın, şəkərin yandırılmasından söhbət gedir. bura bir ulduz qoymaq istəyirəm çünki sonradan qayıdacam bura.
3. reaksiyanın sona qədər getməsi üçün oksigen olmazsa olmazlardandı. oksigensiz sadəcə ilk glikoliz mərhələsi həyata keçir. digərləri oksigensiz baş tutmur. həm də ki, oksigensiz yanma da ne lan?!
tənəffüs təbiətdə ən vacib reaksiyalardan biridir. hər biologiya kitabında rast gəlinən, demək olar ki hər canlıda həyata keçirilən prosesdir. nəyə görə "demək olar ki, hər canlı" dediyimi də yazım. kimyəvi mənada nəfəs almayan, yəni oksigenə ehtiyacı olmayan anaerob canlılar da var. amma bu canlılar da enerjiyə ehtiyac duyur. onlarda tənəffüs deyil də fermentasiya, yəni qıcqırma reaksiyaları gedir. söz çox tanış gəlir. bəli üzümdən şərab düzəldilməsi, südün qıcqırması və s. kimi proseslər anaerob bakteriyaların törətdiyi fermentasiya reaksiyasının nəticəsidir. yuxarıda tənəffüs reaksiyasının ilk mərhələsi olan glikolizdə oksigen tələb olunmadığını yazdım. fermentasiyada hüceyrə yalnız glikoliz eləməklə kifayətlənir. və tənəffüs reaksiyasına nisbətən çox az, 4 atf sintez olunur. reaksiya məhsulu olaraq etil spirti * gülümsəyin cənablar və ya süd turşusu alınır. daha da bir variant var idi amma nəysə sikdir eliyin yadımdan çıxıb. fermentasiyanın tənəffüslə müqayisədə çox az enerji verməsi məncə təkamül prosesində tənəffüs eləyən canlıların qələbə çalmasına bir səbəbdir. tənəffüs eləyən ibtidai canlılardan bugünkü canlılar inkşaf eliyib çoxalıblar. niyə a kişi? niyə vəhşi, amansızdı bu həyat? niyə o birilərə də şans verilmədi? nəysə ergen mode off. fermentasiyanın bir başqa nümunəsi də əzələlərimizdə baş verir. əzələ davamlı olaraq işləyir, davamlı olaraq enerjiyə ehtiyac duyur. təbii ki, davamlı olaraq tənəffüs reaksiyası gedir. bu da davamlı oksigen axınını tələb edir. müəyyən müddətdən sonra əzələ hüceyrələrində olan oksigen tükənir, damarla oksigen çatdırılma sürəti isə tələbatı tam ödəyə bilmir. bu vaxtı hüceyrələr tənəffüs reaksiyasını sona çatdıra bilmir, reaksiya glikoliz mərhələsindən sonra tormozlanır. hüceyrə fermentasiya eliyir və laktik turşu, yəni süd turşusu sintez olunur. fermentasiyanın tənəffüs reaksiyasına nisbətən olduqca az enerji verməsi artıq əzələlərimizdə də hiss olunur. belə ki, hərəkəti artıq çətinliklə edirik. həmin bölgələrdəki əzələlərdə süd turşusu miqdarının çoxalması beyinə siqnallar ötürülməsinə səbəb olur. nəticədə yorulma dediyimiz şeyi hiss eləyirik. laktik turşunun miqdarı lap çoxalarsa artıq ağrılar hiss olunmağa başlayır. dincəlməyə məcbur oluruq. dincəlmək dediyimiz prosesdə əzələlərdəki oksigen ehtiyatı bərpa olunur. oksigen gələn kimi hüceyrələrdəki, süd turşusu yenidən fruktoz difosfata çevrilir və tənəffüs reaksiyası qaldığı yerdən, krebs dövrəsindən davam eliyir. başqa yandan bu süd turşusu həmin bölgədə yağ ehtiyatının "yandırılmasının" qarşısını alır. ona görə də arıqlamaq üçün düşünülmüş məşqlərdə əzələlərin yorulmamasına böyük diqqət yetirilir. arıqlamaq dediyimiz şey aldığımız və xərclədiyimiz enerjinin fərqinə görə baş verir. bunun üçün olan məşqlərdə əzələlər yorulmadan mümkün qədər çox enerji sərf etməyə diqqət yetirilir. * sənöl artıq çəkim yoxdu sadəcə maraqlı gəlib oxumuşam . bir də yuxarıda, 2. bənddə nəyə görə ulduz qoyduğuma gəlim. deməli tənəffüs reaksiyasına sadəcə glikoz girir. amma bədəndə enerji maddəsi olaraq yağlar, proteinlər, hətta vitaminlər də istifadə edilə bilir. bütün bu maddələrin "yanma" prosesində istifadə edilə bilməsi üçün əvvəlcə glükoza çevrilməsi lazımdı. nəticədə maddələrin enerji olaraq istifadə edilməsində müəyyən sıra əmələ gəlir. ilk olaraq təbii ki, şəkər yəni karbonhidratlar, sonra yağlar, daha sonra proteinlər, ən sonda vitaminlər istifadə olunur. söhbəti yenə arıqlamağa bağlıyacam * mən ölüm artıq çəkim yoxdu . bol karbonhidratlı qida qəbul etdikdən sonra normal məşqlə arıqlamağı gözləmək ağılsızlıqdır. bədən ilk olaraq karbonhidrat ehtiyatını bitirməyə çalışacaq. yağ qatları heç yada da düşməyəcək. bütün bu səbəblərdən dolayı artıq piy qatını əzələ çəkisi ilə əvəz eləmək istəyənlərə bol proteinli qidalar qəbul etmək məsləhət görülür. belə ki, qəbul etdiyiniz enerjidən asılı olmayaraq qarnınız doyur. qidanızdakı az miqdarda karbonhidrat və yağ elədiyiniz məşqlərə görə tezliklər istehlak olunur. geriyə qalan enerji ehtiyatları qidanızdakı proteinlər və bədəninizdəki piy qatıdır. bədəniniz yağları seçir. yağların əridilməsi ilə enerji "defisiti" bərpa olunur. artıq qalan proteinlər əzələlərin böyüməsinə, möhkəmlənməsinə sərf olunur. bəzi hallarda bəzi bölgələrdə anomaliyalar ola bilər. yəni proteinlər qarnınızdakı piylərdən əvvəl istifadə oluna bilər. amma yalnız istisna hallarda. bunun üçün də: (bax: təkamül) (baxma: organizmdəki səhvlər) (baxma: ateist arqumentləri)
mövzumuz tənəffüs idi deyəsən...