+18 əjdaha
26. Nə danışacağıq? Mina haqqında hər şey!Dünyada savaşlarda istifadə olunan ən kalleş (gizlicə pislik edən) silah miras qalan torpaq qapanları-minalardır. Çünki savaşan insanlar güllələri atar, hədəflərini vurar və qazanarlar. Amma mina elə bir silah deyil. Təsəvvür edə bilirsiniz mi, dünyada 60-dan çox ölkədə savaş dayanıb ancaq ərazilərdə 200 milyona (faktiki 110 milyon, (bir qisminin yeri bilinmir.) daha çoxunun olduğu güman edilir) qədər partlamamış mina var ki, öldürməyi və ya yaralamağı gözləyir.
( maskalanmış mina-nəzərə çarpmayan)
Ölkələr sadəcə savaşdıqda deyil, sərhəd çəkəndə də minalaya bilər. Elə Türkiyə Sovet birliyi ilə qarışmamaq üçün sərhədə çoxsaylı mina yerləşdirmişdi. Bu həm də digər qonşu ölkələrdən köç edənlərə və ya sərhədi keçərək qanuna zidd ticarətlə məşğul olmaq istəyənlərə şərait yaratmır.
Orada ya parça şəklində insan cəsədi ya da əl-ayağını itirmiş birilərini görə bilərsiniz.
Ona görə hətta alverçilər o sərhədi keçərkən at və ya eşşəkdən istifadə edir və güclə də olsa sərhədi keçə bilirdilər. Bununla əlaqədar hər il 1 və ya 2 xəbər eşidə bilərsiniz. Ancaq bilməlisiniz ki, dünyada ildə ortalama 25 min nəfər mina nəticəsində ya ölür ya da yaralanır. Hər 22 dəqiqədən bir bir insan bu səbəbdən həyatını itirir ta da şikəst qalır. hər ay 2 min nəfər dünyaya gözünü yumur.
Hər gün isə 70 nəfər ölür.
Maliyyə məsələsinə baxsaq, bir minanın istehsalı 6-8 dollar aralığında olsa da onun tapıb təmizlənməsi 1000 dollara gətirib çıxarır. Hər il ortalama 7,5 milyon mina istehsal edilir. Dünyada hər il qida, təmiz su, sağlamlıq, təhsilə 40 milyard dollar xərclənərkən ölkələr silahlanmaya 790 milyard dollar xərcləyir. Mina 75 il öz mövcudluğunu saxlayır.
Dünya hər il 100 min mina təmizləyirsə, bütün minaların təmizlənməsi üçün 1000 il lazımdır.və 30 milyard dollar. Dünyada 350-400 000 insan minadan əziyyət çəkib. Sülh şəraitində minaya düşənlər həmin savaşda ölən və yaralanan insan sayından çoxdur.
Təəssüf ki, bu qədər tələfə, ətrafa ziyana, maliyyədə çöküş etdirməsinə baxmayaraq terror birlikləri başda olmaqla digər ölkələr savaşlarda bunu istifadə edir. istehsalı isə yüksək inkişaf etmiş , hətta iqtisadi cəhətdən öndə olan ölkələrə də aiddir və pul üçün hələ də istehsal etməkdədirlər.
Bu minalardan ən dəhşətlisi saçaqlı bomba (türkçə: misket bombası) mənasını verən " cluster bombs" dur. O hərbi təyyarədən yerə doğru atılır və içindən minlərcə partlayıcı maddə (kömür, uraniyum, sənayə maddələri, metal) ilə dolu rəngarəng bombalar çıxır.
Minanın ən çox olduğu yerlər: + suriya
1996-da BMT-nin irəli sürdüyü 1997-də isə həyata keçirilən Kanadada "Ottowa treaty" razııaşmasına görə mina istehsalı və istifadəsi dayandırılacaqkən bəzi ölkələr (164 ölkə) müqaviləyə imza atarkən bəziləri atmadı.(çin ,hindisan, israil, ABŞ və s) iştirak etməyən ölkələrin ambarlarında 250 milyon mina vardır.
Türkiyədə 2007-ci ildə 982 777 mina və bunun sadəcə 818 220 min insan üçün ,qalanı isə tank üçün idi.
Razılaşmada mina olaraq sadəcə quru (torpaqda yerləşdirilən) minalar (anti-personel başqa adi ilə piyada əleyhinə mina
> insanı yaralayır, çünki tibbi yardım etməyə gələnlər də ölsün , bir də onları yolların kənarına qoyurlar ki, maşınların təkəri partlasın. Təqib edən tayfanı öldürmək, düşərgə yerlərinə girilməsini istəmədiklərində də başqaları üçün istifadə edilir) 10 il içində yox edilməli idi.
Azərbaycanda bu 10-15 ili çəkəcək.
21 ölkə mina depolarını aradan qaldırdı. 37 milyonu imha edildi.
Türkiyə ölkəsində 1 milyon m² yeri təmizlədi və 10 min tapdı , lakin kəşfiyyat və təmizləmədə 200 nəfər öldü , 800 nəfər yaralandı.
Geridə sadəcə edilə biləcək məsələ minaların təmizlənməsi qaldı. Kamboçiyada (Cambodia)(10 milyon mina var.) bunun üçün itlər istifadə olunur.
Fransada minalı ərazi otlaq olduğundan qoyunlar orada yemlənərkən minaya tuş gəlir və partlayırlar. (Vimi şəhəri, 1917-ci ildəki döyüşə əsasən) bu hazırda zərərsizləşdirmə üsulu kimi qəddarcasına da olsa istifadə olunur.
Hətta belçikada siçanlara 9 ay ərzində mina dedektoruna çevirirlər və tnt iyisini alır. Lakin Hər siçana 6 min euro. Tətdiqatçılar isə təlimə ehtiyac olmadan siçanın genini dəyişərək bunu edə biləcəklərini söyləyiblər.
Yoxsulluq içində olan Afqanistanda isə şişlər və bıçaqlarla torpağı incə-incə qazıyaraq bunu ediblər. Amma bu 40 mindən çox şəxsdən 75 faizinin ayağını/ ayaqlarını itirməsinə səbəb oldu, geridə qalanlar isə həyatını itirdi. Hətta bu mina istehsal edən ölkələr həm də maliyyə uğruna yaralanlara protez ayaq düzəldir.
(baxma: həyatın nə qədər cındır olduğunun anlaşıldığı vaxtlar)
Bir də bundan əziyyət çəkən digər günahsızlar da heyvanlardır.
Bu Partlayıcı qurğunun piyada ,tank əleyhinə və nüvə, (uzaqdan pultla idarə edilənlən torpaq minaları da var.)
Bu sistemə dayalıdır:
dəniz minası ( sərhədə yaxın gələn gəmilər/dənizaltılar üçün, dalğıcların gəlib gəmi altına ya da liman altına yapışdırıb zamanlı bir sistemə malik olanlar bura aid deyil) və s kimi növləri vardır. Maqnit dalğalı mina gəminin dalğasını sezir və işə düşür. Akustik olanlar gəminin pərvanə səsinə görə aktivləşir. Dəmirlidə isə gəmi dəyir və partlayır. Türkiyədə boğaza yaxın olan yerdə 10 boynuzlu dəmir minadır. Bunlar Qaradənizə də yol tapıb. (Ukrayna vaxti ilə Rusiyaya qarşı tökdürmüşdür.) Zəncirlə atılırlar. 20 metr dərinlikdədirsə, onun təqribi 15-18 merri zəncirdir, yəni minalar su səthinə yaxındır. Zəncir ayrılmaz, ancaq Minanın üstündəki ip yaxşı bağlanmasa kənar təsir nəticəsində də açılıb partlaya bilər. 20-500 kq ağırlığında olurlar. Əsasən 20-50 kq partlayıcı olur. 100 metrə uzunluğunda tanker və ya gəmiyə zərər vurur, ancaq batırmır. Mühərrik, pərvanə, mexanizmaya dəyəndə gəmi dayanır.
Minanın içində ya partlayıcı maddə ya da suya/yağabənzər kimyəvi maddə olur.
Tank əleyhinə isə (against tank) qısaca "AT"
Həm tank, həm zirehli maşınıar üçün istifadə olunur. Tərkibində anti-personel(insan) üçün olandan daha çox maddə var.
Tarixi: 13-cü yüzillikdə(1277) çində tapılıb, Monqolustanda rast gəlinib. Avropada isə Leonardo Da Vinci sərhəd üçün mina yaratmışdır. Dünyada silah kimi qərb-şərq savaşında 1862-ci ildə Amerikada yarandı.
1-ci dünya savaşında tanklar üçün əvvəl minalar qoyulmuşdu. Bu minalar partlaması üçün böyük ağırlıq tələb edirdi. insanlar onu asanlıqla imha edirdi. Ona görə həmin minanın ətrafına anti-personel minalar qoyulmağa başladı. 2-ci dünya müharibəsində əlavə gəmilər üçün də mina təsis edildi.
1960-dan sonra minaların alış-satışı, imha edilən ərazi, minaların xəritəsi tərtib edilirdi. Ancaq terrorist və gerilla tipli birliklər qeyd xarici, illegal yoldan əldə etdilər ki, bu da nəzarəti pozurdu.
Minaların iş prinsipi: üzərinə edilən təzyiqlə içdəki təzyiq çölə təsir edir.
Mina qutusu: (bəzən şarjlı) içindəki maddələri xarici
təsirdən qoruyur , əvvəllər qab metaldan ikən indi plastik edilir və dedektorlara görünmür.
Qazan qabı da istifadə olunurdu əvvəl.
Təzyiq tıxacı: bu yuxarıdakı fünyede olan elektrik və atəşləyici iynə (əksəriyyətdə yaylıdır.) ilə tıxacın altındakı maddəni hərəkətə gətirir. imha edəndə kürəklə ehtiyatla qazır, yuxarı qapağa(fünye->həssasdır, adi təzyiqlə partlayır) oraqvari alətlə kənardan təsir etməklə fünye götürülür və imha edilir.
Ancaq bəzən bir bombanın altında başqa bomba olur və siz üstdəkini qaldıranda altdakının ipini çəkmiş olursunuz və "bum" , partladı.
Əsas partlayıcı maddə (TNT 200 qr və ya 31 qr tetril) ya birbaşa ya da fünye ilə aktivləşir.
Adam minaya basanda fünye yanır, ana partlayıcı işə düşür, çıxan isti hava təzyiq yaradır və yaranan qaldırma qüvvəsi ilə partlayır. (Şiddəti maddədən, miqdarından, torpaqda qoyma dərinliyi(üst olsa yaxşıdır(əsasən 20-30 sm torpaq altında olurlar) və torpağın tipindən (gilli uyğundur) asılıdır.)
Düşmənin bir yerdən digər yerə keçməyinə mane olan AP lər vardır ki, yaşıllığın və ya qayaların arasına qoyulur. Ani təsirlə partlayır.
Minadan yaralananların 20%-i hərbidə işləyənlərdir.
Afqanistanda hər ay 700 nəfər təşkil olunub 10 mina məhv edirlər. Ancaq hər il 20.000 vətəndaş ölür və 400 mini şikəst qalır. Özlərinin icadı ilə düz yollarda mina kəşfiyyatına xidmət göstərən bir neçə mina zərbəsinə dözə bilir.
Türkiyədə yaranan kənardan idarə edilən "Mematt" dağlıq qarabağda minaların təmizlənməsində böyük rol oynayır.
Uzununa doğru gedən 72 dəmiri var. Və dəqiqədə 40 min dəfə dönür. Dəmirlər torpağın min metrə içinə girə bilir. 24 minlik m² yeri (4 futbol meydançası) 1saata təmizləyir. Yer təsbit edən dronelar
var ki, (100×50) yeri hansı ki, insanlar 1 aydan uzun vaxta araşdırır, onu 2 saata həll edir. Ölkələr vəziyyətin ciddiliyini anlayır, tələbdən doğan icadlarla məsələyə çarə axtarırlar. Biz rahat çölə çıxarkən elə yerlər var ki, minaya düşmə qorxusu ilə yaşayırlar.
"insanlar dünyaya zərər vurur" deyirik, ancaq insan elə cani varlıqdır ki, elə öz yaşadığı yer olan dünyanın hər tərəfini minaya tutub. Acınacaqlı vəziyyətdir.
Bu entrini şəhid Məlikov Nurlan qardaşımızın tabutunda olan o yüngüllük ağlıma gəldiyindən yazdım. O boyda cüssəli oğlan gəlib minaya düşür və bədəni bir-birindən ayrılır. Ana oğluna baxmaq istəyir və başından başqa heç nə görmür. Nəsə, sinəm ağrıyır, sözlük.
(youtube: 
)
)