+7 əjdaha
1. zaman keçdikcə canlılarda tamamilə yeni strukturların, organların əmələ gəlməsi və ya organların yeni funksiyalara sahiblənməsi, dolayı yolla da yeni canlı növlərinin əmələ gəlməsi prosesidir. təkamül nəzəriyyəsinin digər bölməsi olan mikrotəkamülə nəzərən inanılmaz dərəcədə uzun zaman alır, "müşahidə" edilməsi qeydi mümkündür və sanki bir təbiət elmindən çox tarix elminə aiddir. təkamül nəzəriyyəsinin müxtəlif fərziyələr, hipotezlərlə müzakirə olunub, arxeoloji, molekulyar-genetik tapıntılarla təsdiqlənməyə çalışılan hissəsidir. dindarlar tərəfindən qeyd-şərtsiz inkarından başqa, bir də yaradılışçı bioloqlarla da ciddi problemləri var.mikrotəkamül başlığında dediyim kimi canlıların bir mühitə getdikcə daha yaxşı uyğunlaşması onlarda makrotəkamülə xas dəyişikliklər yaratmaz. bu dəyişikliklər sərhədlidir və atalarının genotipinə bağlıdır. daha irəli getmək, başqalarında olmayan özəlliklər qazanmağın tək yolu yeni genetik bilgi əldə etməkdir. bunun da bilinən yolları aşağıdakılardır:
1. (bax: mutasiya)
bunu xromosomlardakı "defektlər" olaraq başa düşə bilərsiniz. mutasiyalar dnt-nin kopyalandığı, ondan məlumat götürülən hər yerdə ola bilər. amma təkamül üçün əhəmiyyətli olanı gələcək nəsillərə ötürülə bilən mutasiyalardır. mutasiyaların 3 növü var:
a) negativ mutasiyalar. daşıyıcısının həyat fəaliyyətinə birbaşa mane olur. daşıyıcı digər həmnövlərindən zəif olduğu üçün nəslini davam etdirmir.
b) neytral mutasiyalar. bunlar daşıyıcılarına çox da təsir etmir, həyatlarında önəmli rol oynamır. təkamül nəzəriyyəsi üçün böyük əhəmiyyətə malikdirlər. aşağıda deyəcəm, niyə. neytral mutasiyalar sonrakı nəsillərə ötürülsələr də bəziləri "iqtisadi cəhətdən" sərf etmədiyi üçün yoxa çıxır. məsələn canlının belində yeni bir struktur əmələ gəlib. həyatına təsir etməsə də bu yeni struktur bədəndən artıq material sərf edir. bu sərfiyyatı etməyən, yəni bu mutasiyanı daşımayan canlılar təbii seçmədə bir addım öndədirlər.
c) pozitiv mutasiyalar. daşıyıcılarını həmnövlərindən üstün edən mutasiyalardır. yəni daşıyıcı üçün birbaşa xeyiri var. yaradılışçıların arqumentinə görə pozitiv mutasiyaların baş vermə ehtimalı çox aşağıdır, indiyə kimi müşahidə olunmayıb (!). əvvəla baş vermə tezliyinin aşağı olmasını bir arqument saymaq düzgün deyil. kifayət qədər zaman və məkanımız var. həm də bir sürünən qolundan cəmi bir mutasiyada tam funksional qanad alınması,- ki bunun belə olduğunu heç kim iddia etmir,- kainatda heç bir səbəbsiz varlığını sürdürən, bütün bunları dizayn edən bir möcüzəvi intelektin var olmasından daha az fantastikdir və daha çox ehtimal oluna bilər. zira tək lazım olan kodların "uyğun" defektlə kopyalanmasıdır.
2. (baxma: poliploidizasiya) bunu bitkilərdəki calaq etmə kimi başa düşə bilərsiniz. bu yolla tamamilə yeni gen materialı yaranmasa da, canlıya digər canlılara xas özəlliklər qatılması mümkündür. bunun nəticəsində canlı 2n sayda xromosomlu, yəni diploid deyil də, 3n, 4n və s. sayda xromosomlu, yəni poliploid olur. insanlar tərəfindən süni şəkildə tədbiqi geniş yayılsa da, təbiətdə rast gəlinməsi yadıma gəlmir. bəlkə də var, bəlkə kitabda yazılmışdı, amma mən xatırlamıram.
3. (baxma: crossing-over)
əminəm ki, bu sözü nə vaxtsa eşitmisiniz. meyoz bölünmə zamanı qonşu xromosomların ucları bir-birinə dolanaraq "dəyişdirilir". yəni a xromosomunun ucu kəsilib b xromosomuna, b-ninki də a-ya yapışır. kəsilmə yeri önəmlidir. zira əgər kəsilmə iki genin arasında olubsa, onda yeni bilgi əldə olunmasından söhbət gedə bilməz, çünki sadəcə eyni genlər fərqli kombinasiyalarda saxlanılmış olur. yox əgər kəsilmə genlərin dəxilində olubsa, onda bu crossing-over mutasiya xarakterlidir. amma "qanuni", "arzu olunan" mutasiya. təbii ki, bunun da pozitiv, negativ, neytral olmaq üzərə növləri var.
gördüyünüz kimi yeni gen materialı əldə etmək yolları ya mutasiyadır ya da mutasiya xarakterlidir. makrotəkamülə əhəmiyyətli olmaları üçün pozitiv, ya da ən azından neytral olmalıdırlar.
makrotəkamülün bir başqa problemi də bəzi şeylərin hələlik izah oluna bilməməsidir. yəni bəzi proseslərin necə baş verdiyi haqqında alimlərin heç bir fikri yoxdur. bir nümunə ilə aydınlaşdırım.
komplex strukturlar. ortaya çıxması üçün birdən çox ciddi dəyişikliklər tələb edən strukturlardır. problem bundadır ki, bu strukturlar yalnız tam hazır olduqlarında canlıya * bilinən xeyirlərini verirlər və yalnız bir mutasiyada ortaya çıxmaları mümkün deyildir. nümunə: böcək yeyən bitkilər, ya da quşların qanadları.
birinci nümunəni götürək. bitkinin böcəyi "yeyə" bilməsi üçün aşağıdakı özəllikləri var: böcəkləri cəzb edəcək bir quruluş, onları tələyə salıb, çıxmağa qoymayacaq bir dizayna sahib organ* yarpaqlardan yaranmış , bu organın sürüşkən selik ifraz etməsi, böcəyi həzm edəcək ifrazat, heyvan proteinlərini parçalayacaq enzimlər və s. gördüyünüz kimi bu dəyişikliklərin heç biri təkbaşına bitkiyə bilinən(!) bir fayda vermir. yəni böcəyi həzm edə bilməyəcəksə bitki nə sikir onu tuta biləcək strukturu. ya da tuta bilməyəcəksə həzm edəcək strukturu nə sikir. bu canlının necə bir təkamül tarixinə sahib olması barədə alimlərin hələlik heç bir fikri yoxdur. bu tip problemlər təkamül nəzəriyyəsində müxtəlif düşüncələr formalaşdırmışdır.
(baxma: neytral makrotəkamül)
genetik araşdırmalardan sonra yapon alimlərinin nəzərinə çarpır ki, bir çox canlı populyasiyasında təbii seçmənin icazə verə biləcəyindən daha çox polimorfizmlər, yəni struktur müxtəliflikləri var. burdan da belə bir ideya ortalığa atılır ki, hansı genin, strukturun, özəlliyin populyasiyada daha çox rast gəlinəcəyi təbii seçmədən daha çox genetic drift tərəfindən müəyyən olunur. təbii ki, bu özəlliklər negativ olmamalıdırlar, neytral olmalıdırlar. genetikada nə qədər çox canlı populyasiyasının genotipi araşdırılırsa, "neytral nəzəriyyə" o qədər önəmli olmağa başlayır. artıq təkamülçülər arasında seleksionistlər və neytralistlər deyə iki qrup var. neytralistlərə görə neytral mutasiyalar canlı populyasiyasında qorunur, genetic drift sayəsində yayılır və beləliklə nə vaxtsa xeyir verə biləcək bir özəllik, struktur üçün pre-adaptasiya, ön-uyğunlaşma həyata keçirilir. amma yeni strukturlara zəmin hazırlayacaq pre-adaptiv mutasiyaların detallı analizi hələki yoxdur.
ikiqat və ya çox qat funksionallıq. bu düşüncəyə görə komplex strukturlara götürən hər neytral sayılan pre-adaptiv mutasiyanın vaxtilə canlıya ötəri bir faydası olub. bu fikir daha çox seleksionistlər tərəfindən dəstəklənir. komplex strukturlar əsas faydalarını yalnız tam hazır olduqlarında verə bilərlər. bu düşüncəyə görə isə strukturun hazırlanmasının bütün ara mərhələləri təbii seçmədə üstünlük verəcək funksiyalara sahib olub. məsələn quş qanadı yalnız tam hazır olduqda bilinən faydasını, yəni canlının uça bilməsini verə bilər. bu düşüncəyə görə qanadın hazırlanmasının bütün mərhələləri yan faydalara sahib olub. məsələn temperaturu sabit saxlamaq üçün lələklər, artan qanad çəkisini balanslaşdırmaq üçün bədən çəkisinin azalması, sonrakı mərhələlərdə qısa uçuşlar və ya yüksəklikdən düşərkən yerə asta enişlər və s. bu düşüncə problemi tam həll etmədən onu xırda ara problemlərə ayırmaqda günahlandırılır, tənqid olunur. gülməlidir. həm də deyilir ki, arxeoloji tapıntılarla təsdiqlənəcək konkret təsəvvür yoxdur. bu da gülməlidir.
(bax: kritik təkamül nəzəriyyəsi)
bu barədə fikirlərim genişdir. ayrı vaxtı başlıq açıb bu barədə yazacam. qısaca onu deyim ki, bu düşüncənin tərəfdarları təkamül prosesinin heç də məqsədsiz, korkoranə bir proses olduğunu düşünmürlər.
yekun:
gördüyünüz kimi makrotəkamül, təkamül nəzəriyyəsinin ciddi tənqid olunan hissəsidir. bu məlumatları yaradılışçı bioloqların yazdığı bir kitabdan götürmüşəm. kitabı qarşı tərəfin fikirlərindən xəbər tutmaq üçün oxuyurdum. mikrotəkamül-makrotəkamül ayrımı eləməyə əlim gəlməsə də kitab mənə canlılarda dəyişikliyə səbəb olan iki ayrı prosesin getdiyini öyrətdi. makrotəkamülün sözdə problemlərini nəzərimə çatdırdı. ələ aldığı bütün problemləri "az ehtimal olunur", "tam izah oluna bilinməyib" və ya " molekulyar-genetik, arxeoloji sübutları yoxdur" başlıqları altında ümumiləşdirmək olar. bütün bunları keçdim, kitabın sonunda alternativ kimi yaradılış nəzəriyyəsini təqdim etmələri kefimi pozdu. müsəlman intelektuallar bu mövzularda nisbətən yaxşıdırlar. adamlar hər şeyi məcazi, simvolik qəbul edirlər. dirəşsən təkamülü dəstəkləyərlər. amma xristianların yaradılış nəzəriyyəsi, dəhşətdir. bu barədə nə vaxtsa yazacam. amerikan, avropa yaradılışçılarından olasan, bir də özünə bioloq deyəsən... bir şey haqqında yetərincə bilgimiz olmaması, onun səhv olduğu anlamına gəlməz, sənin yaradılış nəzəriyyəni isə heç haqqlı çıxarmaz. (bax: argumentum ad ignorantiam) həmin şeyi səhv çıxaracaq bilgilərimizin olmaması da, onun düz olduğu anlamına gəlməz. bu məsələyə isə iki gün əvvəl fizika mühazirəsində eşitdiyim bir cümlə ilə fikir bildirmək istəyirəm: "bir nəzəriyyə heç vaxt tamamilə sübut oluna bilməz, o ancaq zamanla təkrar-təkrar səhv çıxardılaraq dəyişdirilə və ya tamamilə atıla bilər"