+5 əjdaha
1. riyaziyyat əfsanələrindən biri. galois (az: qalua) 1811-32 ci illər arasında yaşamış fransız riyaziyyatçısıdır. cəmi 21 il (daha dəqiq desək 20 il 6 ay) yaşayan qalua bugün bildiyimiz müasir cəbrin (abstract algebra adı ilə tədris olunur) əsasını qoymuş iki nəfərdən biridir. digəri isə abeldir və abeldə eynən qalua kimi acı bir həyat yaşamışdı; 26 yaşında səfillik içində ölmüşdü. qalua özündən əvvəl abelin toxunduğu beş dərəcə və daha böyük tənliklərin radikallar ilə həll olunub, oluna bilməyəcəyini göstərən ilk şəxs idi.evariste qalua 1811-ci ildə kilsəyə qarşı sərt tutum göstərən liberal bir atanın və dil bilgisi müəllimi ananın ailəsində paris yaxınlığında yerləşən balaca bir kənddə doğulmuşdu. ailəsinin riyaziyyata qarşı hər hansı marağı yox idi, belə bir istedad aralarınsa heç görülməmişdi. qalua özüdə bu istedadını 16 yaşında kəşf etmişdi. 1823-cü ildə məşhur louis le grande məktəbinə (bugündə fəaliyyət göstərən dünyanın ən köklü məktəblərindən biridir) daxil olur. ancaq bir türlü məktəbi sevmir. məktəbdə müəllimlərin sərt tutumu onu narahat edirdi. tez-tez məktəb tələbələri dini təhsilin məktəbdən uzaqlaşdırılmasını tələb edən etiraz aksiyaları keçirdirdilər. 1824-cü ildə ədəbiyyata və latın dilinə sevgisi yaranan qalua biraz sonra bütün bu dərslərdən sıxıldı və legendrenin riyaziyyat kitabı ilə tanış oldu. beləcə riyaziyyata sevgisi yaranmağa başladı. digər dərslərə əhəmiyyət verməyən qalua ardıcıl iki il sinifdə qaldı. əvvəlcə məktəbdə öyrədilən cəbr dərslərinı nifrət etdi ancaq ali cəbri öyrənəndən sonra riyaziyyatçı olmağa qərar verdi. ədəbiyyat müəllimi haqqında axmaq olduğunu, riyaziyyat müəllimi isə xəyalpərəst olduğunu ancaq parlaq zəkası olduğunu yazırdı. ardınca qalua fransanın bugündə ən məşhur riyaziyyat mərkəzi (nəinki fransa; dünyanın ən yaxşı riyaziyyatçıları hələdə bu universitetdə yetişir) ecole polytechnique'ə imtahan verdi. ancaq imtahanlardan keçmədi. bütün günah imtahan götürən bir neçə şarlatanda idi. ardınca tənqidçilər fransa təhsilini tənqid etməyə və səbəb olaraq parlaq bir gəncin (adı belə çox fazla bilinmirdi. daha 17 yaşında idi adam) imtahanlardan keçmədiyini göstərirdi. həmin il qalua ilk məqaləsini yayımlayır ancaq rədd edilir. ardınca məqaləsini məşhur riyaziyyatçı cauchy'yə göndərir. cauchy eyni zamanda abelində qatili idi (abelin məqalələrinin itdiyini demişdi ancaq eynisini qaluanında başına gətirdiyi üçün bunu cauchy'nin qısqanclığı demək olardı. cauchy özü məqalələri yox edirdi). qaluanın məqalələrini cauchy itirdi. qalua sönmədi; başqa bir məqalə ilə fransız elmlər akademiyasında keçirilən riyaziyyatçılar arasında bir yarışmaya başvurdu. burda yarışmanın müfəttişi evində ölü tapıldı (qalua məqalələri ona vermişdi). qaluanın məqalələri isə evində tapılmadı. bütün akademiya ayaqlandı; hamı qaluaya qarşı haqsızlığı öz gözləri ilə görürdü. qalua yenə sönmədi; ikinci dəfə ecole polytechnique'ə imtahan verdi. bu dəfə müəllimlər qaluanın hesablamaları ağlında etməsini və yazılı isbatsız nəticəni deməsini əsas göstərərək onu imtahandan kəsdilər. qalua əlindəki silgini müəllimlərin başına atdı və ordan ayrıldı. imtahan parisdə əfsanəyə çevrildi. qalua yenə yıxılmadı ancaq atasının ölümü həyatında qırılma nöqtəsi oldu. qaluanın atası liberal və kilsəyə qarşı tənqidlər yazan biri idi. kilsə onun adından yazılar yazıb qaluanın atasınl ölkədə biyabır etdi. keşişlərin bu alçaq addımına dözməyən ata birinci mərtəbəsində qaluanın riyaziyyat ilə məşğul olduğu iki mərtəbəli evin ikinci mərtəbəsində intihar etdi. cənazəsi keşişlərin xalqı "kışkırtması" nəticəsində daşlandı. bütün bunlardan iyrənən qalua hər yerdə haqsızlıq gördüyünü, hər kəsdən iyrənməyə başladığını yazırdı. ardınca son bir ümid müəllimlik üçün ecole polytechnique'ə başvurdu. burda qalua inqilabçılara qoşuldu. dostlarından bir neçəsinin ona xəyanət etməsi ilə universitetdən qovuldu. yazdığı məktublar ilə tanıdığı şəxslərdən kömək istədi ancaq hamı ona arxasını döndü. qalua bir qəpiksiz küçələrdə qaldı. özəl dərslər vermək üçün elan yayımladı ancaq heç kim bir "avara" inqilabçıya yaxın durmaq istəmirdi. riyaziyyatı buraxdı. inqilabçılara qoşuldu ancaq məşhur riyaziyyatçı poissonun xahişi ilə akademiyaya məqalə göndərməyi qəbul etdi. poisson isə məsxərəyə salırmışcasına qaluanın nə yazdığının anlaşılmadığını dedi. 1831-ci ildə qalua 200 inqilabçı ilə bərabır həbs olundu. qalua xüsusi ilə həbs olunmuşdu çünki ziyafəti basıb üstünə birdə kralı təhqir etmişdi. məşhur yazıçı aleksandr düma qaluanı ordan qaçıra bildi ancaq səhərisi günü qalua həbs edildi. sonra azad buraxıldı ancaq bir ay keçmədi yenidən həbs olundu. qalua çökmüşdü. 1832-ci il may ayının 16-sında qalua ölkədə yayılan kolera virusu ilə əlaqədar bütün məhbuslar ilə birlikdə parisdə bir xəstəxanaya göndərildi. burda fransanın ən tanınmış həkimlərindən birinin qızı ilə sevgi yaşamağa başladı. qalua sonra qızın nişanlı olduğunu öyrəndi və dostuna hər şeydə: riyaziyyatda, şərəfdə, ailədə və sevgidə uduzduğunu yazdı. 25 mayda bunları yazan qalua 29 may azad buraxıldı. bir çox bioqrafiyaçılara görə qalua siyasi səbəbdən yox məhz sevdiyi qızın nişanlısı səbəbilə duelə razı olmuşdu. 30 çay 1832-ci ildə qalua səhər rəqibi ilə duelə girdi və burdada alçaqca aldadıldı. qalua duelə tək gəlmişdi, silahı boş idi və və vurulduğu yerdə buraxıldı. onu vuranlar ordan uzaqlaşdılar. qalua bir gün çölün ortasında sürünüb yola çatdı və burda bir kəndlinin köməyi ilə xəstəxanaya aparıldı. xəstəxanada həkim olmadığı üçün (səbəb hələdə bilinmir) qaluanın iltihablanan yarası onun ölümünü dahada sürətləndirdi. keşişlərin son duasını rədd etdi, tək qalan bacısına 20 yaşda ölmək üçün özünə cəsarət lazım olduğunu və ağlamamasını dedi. son sözləri bu oldu. qalua 1832-ci il 31 may səhər tezdən öldü. qaluadan geriyə duel gecəsi səhər vurulacağını anladığı üçün dostuna yazdığı son riyaziyyat kəşfləri qaldı. son bir neçə qara-qura səhifə. səhifənin kənarlarında "səhər açılır. vaxtım yoxdur. az qalıb" yazmışdı qalua. cəsədi kimsəsizlər qəbirsanına bir çuxura basdırıldı. qalua son sözlərində belə anlaşılmaq üçün didinirdi.
(youtube: 
)
burdan qısa filmə baxa bilərsiniz. archive.org'dan məqalələrini oxuya, burdan )
isə əl yazılarını görə bilərsiniz.bugün onun adını bilməyən bir riyaziyyatçı yoxdur. çünki o kvant mexanikasından tutun hər sahəyə qədər tətbiq olunan qalua nəzəriyyəsinin banisidir. bugün öldüyü gün olduğu üçün yazmaq istədim.