4. milan kunderanın "bilməmək" romanından bir parça:
dönüş, yunanca “nostos” deməkdir. “algos”, kədər mənasını verir. yəni nostalji doyurulmamış dönüş arzusundan qaynaqlanan kədərdir. avropalıların çoxu bu əsas anlayışı ifadə etmək üçün yunan kökənli bir söz (nostalgie, nostalgia), sonra kökü öz milli dillərindən gələn başqa sözlərdən istifadə edə bilirlər: ispanlar “añoranza” deyir, portuqaliyalılar “saudade” istifadə edir. bu sözlər hər dildə fərqli semantik nüans ifadə edir. əksərən sadəcə ölkəyə dönüşün mümkünsüzlüyünün səbəb olduğu hüznü bildirirlər; doğulub-böyüdüyü yerə qovuşmaq həsrəti, qürbət acısı. ingilis dilindəki “homesickness”, ya da alman dilindəki “heimweh”, holland dilindəki “heimwee”. ancaq bu böyük bir anlayışın sıxışdırılması anlamına gəlir. ən qədim avropa dillərindən olan island dilində iki ayrı termin istifadə edilir: “söknudur” əsasən nostalji mənasındadır və “heimfra” doğulub-böyüdüyü yerin həsrətidir. çexlər yunan dilindən götürülmüş nostalji sözü ilə bərabər bu anlayışı ifadə etmək üçün “stesk” ismini və öz fellərini istifadə edilər; çex dilində ən təsirli sevgi cümləsi: “styska se mi po tobe” – (sənə həsrətəm, yoxluğunun acısına dözə bilmirəm) cümləsidir.
ispan dilindəki “añoranza”, “añorar” (nostalji duymaq, darıxmaq) felindən gəlir, o da latınca “ignorare”-bilməmək sözündən yaranmış katalon dilindəki “enyorar”dan yaranıb. bu etimoloji izahatın işığında nostalji “bilməməyin acısı” olaraq ortalığa çıxır. uzaqdasan və mən sənə nə olduğunu bilmirəm. bəzi dillərin nostaljini izah etməkdə çətinlikləri var. fransızlar nostaljini ancaq yunan köklü “nostalgie” ismi ilə ifadə edirlər və felləri yoxdur. belə ifadə edirlər: “je m'ennuie de toi”(sənin üçün darıxıram). amma “s'ennuyer”(darıxmaq) sözü zəifdir, soyuqdur, istənilən halda belə ciddi bir duyğunu tam ifadə etmir. almanlar nostaljini yunanca çox nadir halda istifadə edirlər və “sehnsucht” deməyə üstünlük verirlər: orada olmayana duyulan istək. amma “sehnsucht” heç vaxt olmayana (bir macəraya) qarşıda duyula bilər və mütləq “nostos” düşüncəsini ehtiva etməz. “sehnsucht”un içinə dönüş ifadəsini qata bilmək üçün, yanına bir tamamlıq əlavə etmək lazımdır: "sehnsucht nach der vergangenheit, nach der verlorenen kindheit, nach der ersten liebe”(keçmişə, itirilmiş uşaqlığa, ilk sevgiyə həsrət).
nostaljinin yaradıcı dastanı “odisseya”, qədim yunan mədəniyyətinin ilk dönəmlərində yaranıb. xüsusi vurğulayaq: bütün zamanların ən böyük macərapərəsti odissey, eyni zamanda ən böyük emiqrantdır. o troya müharibəsinə getdi (o qədər də istəmirdi) və orada on il iştirak etdi. sonra tezliklə doğulduğu ithaka qayıtmaq istədi, amma tanrıların intriqaları səbəbindən yolu fövqəladə hadisələrlə dolub daşan 3 il, sonra əsir düşdüyü və aşiq olduğu üçün ona öz adasına getməyə icazə verməyən ilahə kalipsonun yanında keçirdiyi yeddi illə daha da uzandı. “odisseya”nın beşinci nəğməsində odissey ona belə deyir: “nə qədər ağıllı da olsa, bilirəm sənin yanında penelopa həşəmətdən və gözəllikdən uzaq qalırdı... amma yenə də hər gün etdiyim yeganə dua ora dönmək, günəşin doğuşunu evimdə görməkdir!” və homer davam edir: “odissey danışarkən günəş batdı, alaqaranlıq çökdü, bir-birlərinin qolları arasında sevişmək üçün mağaranın dərinliklərindəki tağın altına geri qayıtdılar”. bunun irenin uzun müddət yaşadığı, yoxsul mühacir həyatı ilə müqayisə ediləcək bir tərəfi yoxdur. odissey kalipsonun yanında əsil “dolce vita”, rahat bir həyat, zövqlü həyat yaşayıb. buna rəğmən yad bir ölkədə “dolce vita” ilə, təhlükələrlə dolu bir evə dönüş arasında dönüşü seçdi. bilinməyəni ehtirasla kəşf etməkdənsə, bilinəni ucaltmağı, şərəfləndirməyi seçəcəkdir(dönüş). sonsuzluğa(çünki macəra əsla bitməyə bilər), sonu dəyişəcəkdir(çünki dönüş həyatın sərhədləri ilə barışmaqdır).
1950-ci ildə arnold şrönberq (yəhudi əsilli avstryalı bəstəkar) artıq on dörd ildir ki, birləşmiş ştatlarda yaşayırdı. amerikalı bir jurnalist ona hiyləgərcəsinə bir neçə sual verdi: görəsən mühacirlik sənətçinin yaradıcı güclərinin tükənməsinə səbəb olurmu? ana vətənə bağlı köklər qoparılanda, sənətçinin ilham qaynaqları quruyurmu?
düşünün! soyqırımından beş il sonra! və amerikalı bir jurnalist şönberqin gözlərinin önündə ən böyük dəhşətin yaşandığı o torpaq parçasına bağlı qalmadığını bağışlamır. amma qurama deyil. homer nostaljini dəfnə budaqlarından bir tacla şərəfləndirdi və beləcə duyğular arasında mənəvi iyerarxiya şərtini ortaya qoydu. penelopa bunun zirvəsini işğal edir; kalipsodan çox üstündür. kalipso, ah kalipso! tez-tez onu düşünürəm. o odisseyi sevdi. yeddi il ərzində birlikdə yaşadılar. odisseyin penelopanın yatağını neçə müddət paylaşdığı bilinmir amma hər halda uzun müddət deyil. buna rəğmən penelopanın həsrəti ucaldılır, kalipsonun gözyaşlarına isə lağ edilir...
9. Nostalghia Tarkovski'nin Rusiya sərhədləri xaricində çəkdiyi ilk filmdir (bir digəri üçün (baxma: offret.)..adından da görüldüyü kimi film öz “nostos”u olan rusiyaya qayıtmaq istəyən tarkovski'nin çəkdiyi qürbət acısının poetik inikasıdır....
Filmdə eynilə zerkaloda olduğu kimi indiki zaman və keçmiş zaman, reallıq və xəyal, istər yuxu, istərsə də epifanik təzahürlər yoluyla iç-içə keçmişdir...bunun ifadəsi üçün həm formal elementlərdən, həm də konseptual mexanizmlərdən uğurla ifadə edir tarkovski...reallıq və yuxunu ayıran sepia və rəngli sekanslar...və yuxunu, hər iki dünyanı (dünya və axirət arasındakı-bərzəx aləmi) və və dolayısıyla da şüuraltını təmsil edən və anidən ortaya çıxan stalkerin köpəyini xatırladan köpək kimi stilistik figurlardan, filmlərinin olmazsa olmazı olan yağışdan məharətlə istifadə edir...
Filmin açılış sekansı bizi uzaqda, gölün kənarında pastoral arkadiyanı andıran bir təbiət görüntüsü ilə salamlayır...ümumiyyətlə filmin pratogonisti andrey(tarkovskinin prototipi-18 əsr bəstəkarı pavel sosnovskinin həyatını araşdırmağa gələn andrey- film çəkmək üçün italiyaya gələn tarkovski) tez-tez bu məkanı xatırlayır... Bu məkanın realda mövcud olan, onun yaşadığı evi, yoxsa onun idealındakı cənnət təsəvvürü olduğunu isə filmin sonunda qavraya bilirik...
Filmdə digər tarkovski filmlərində olduğu kimi 3 əsas obraz quruluşu ( trinity-təslis inancı -stalker’də-yazıçı-professor-stalker, zerkalo’da-ana və iki uşağı və.s) bu filmdə də davam edir..andrey-eugenia-domenico üçlüsünün münasibətləri fonunda bizlər xristian teolojik simvolizmi, modernizm (sistem) təndiqi, ailə münasibətləri və nəhayət vizual anlamda həzzin doruklarına ulaşdıran 2 saatlıq sənət nümunəsini izləyirik...
Filmlə bağlı bir neçə məqamı qeyd etmək istəyirəm...əvvəla filmin başında andreyin girməkdən imtina etdiyi monastrın divarındakı madonna del parto- doğum madonnası freskası məryəmin isaya hamilə olduğu dönəmi əks etdirir...o bölgədə yaşayan qısır qadınlar içi quşlarla dolu madonna heykəlini monastra gətirib dua edirlər...duanın sonunda isə madonnanın qarındakı həyatın rəmzi olan quşları azadlığa buraxmaqla ritual sona erir...yenə epifaniya hallarından birini (ilkini) yaşayan andrey əyilərək yerə düşən lələyi götürür və uzaqda evə doğru yaxınlaşan mələk figurunu (məşhur annunciation - müjdələmə tablolarındakı mələyin eynisi ) görürük...bu səhnəni dua edən qadının duasının qəbul olması kimi oxudum...
Filmdə madonna (andreyin anası, hamilə arvadı-madonna del parto) figuruna paralel olaraq işlənən lilith figuru da var...bu alov kimi qızıl saçlı, üsyankar gözəl eugenia'dan başqası deyil...eugenia'nın otel otağında saçlarını daradığı və kinini, nifrətini andrey'in simasında kişilərə qusduğu səhnə mənə gabriel rossetti'nin lilith tablosunu xatırlatdı...
ümumiyyətlə nostalghia iç-içə keçmiş poetik bir mətndir... musiqidən, rəssamlığa, dindən, tarixə tutun böyük bir intertekstual mətn olaraq görürəm bu filmi...zerkaloda olduğu kimi bu filmdə də tarkovski atasının (arseni tarkovski" target="_blank" style="color: #1994DA" rel="nofollow">link şeirlərinə müraciət edir...özü də şair olan andreyin və tərcüməçi olan eugenia’nın dilindən tərcüməylə bağlı fikirlərini öyrənirik...roman jakobson'un məşhur "şeir tərcümə oluna bilməz" fikrini burda bir dəfə də eşidirik...bir qədər sonra məşhur italyan deyimi olan “traduttore-tradittore-tərcüməçi xaindir” deyimini təsdiqlər şəkildə eugenia öz vəzifəsinə, öhdəliyinə xəyanət edir və andreyi tək başına buraxır...təbii ki, bunun arxasında əsaslı motivi olsa da, tarkovski sanki bununla bütün tərcüməçilərdən qisas alır...
bir qədər də filmdəki təslis simvolizminin üçüncü tərəfi olan domenico haqqında...domenico'nu bela tarr'ın turin atı filmindəki anidən ortaya çıxan və 5 dəqiqəyə yaxın tiradı ilə modernizm (və daha ümumilikdə sistem) tənqidi edən axsaq qonşuya bənzədirəm...ikisinin də monoloqundakı bənzərliklər, dünyanın insanlar tərəfindən kirlənməsi, dünyanı dəyişdirmək istəmələri, istər domenico'nun son monoloqunu mark avreli'nin heykəli üzərində söylədikdən sonra özünü yandıraraq intihar etməsi, istərsə də turin atında qonşunun deyəcəklərini dedikdən sonra fırtınanın içərisinə, mübhəmliyə (heçliyə) doğru yürüməsi və.s (əslində hər iki obrazın kral lir'in təlxəyinə, mirzə cəlil'in kefli isgəndərinə bənzərlikləri (eyni dixatomiya burda da mövcuddur- dəli domenico-ağıllı cəmiyyət, kefli isgəndər və əslində ölü olan camaat) də mövcuddur ama çox da mövzudan yayınmaq istəmirəm..)...və filmdə domenico andrey'in ikinci kimliyi olaraq da qarşımıza çıxır...filmin bir yerində andrey'in güzgüdə öz sifəti yerinə domenico'nun üzünü görməsi, domenico'nun andrey'ə "bir damla yağ üstünə bir damla yağın 2 damla yox, böyük bir damla yağ" etdiyini deməsi buna işarətdir..evdə yedikləri çörək,içdikləri şərab və yağın özü (məsih sözü- yağla məsh olunan deməkdir-anointed) də dini simvolizmin uğurla ifadəsidir...
filmin sonunda beethovenin 9-cu simfoniyası və şillerin xoşbəxtlik odası (ode to joy-avropa birliyinin rəsmi himni) sədaları altında domenico özünü yandırır..nə qədər ironikdir deyil mi?...filmin bu səhnəsində "vay anasını" dedim öz-özümə..sanki tarkovski burda gələcəyi görmüş və ətrafda olan insanların duyğusuz, təsirsiz simaları (indiki avropa birliyi ölkələri) və saflığın, məsumiyyətin təcəssümü olan “Dəli” domeniconun məhvi ilə onun kimilərin bu cəmiyyətdə yeri olmadığını gözlər önünə sərmişdir...
Çoxları tarkovski'nin bela tarr'la, nə bilim zvyagintsev'lə və nuri bilge'ylə olan bənzərliyindən danışır...ama mənə görə tarkovski transendental olduğu qədər, dünyəvidir...soyuq və qarlı rusiyadan olmasına baxmayaraq daha insancıldır, daha istidir, daha dokunaklıdır...
13. deməli deyirlər ki, film çəkilən vaxt tarkoviskinin özünün də sürgündə olması, əslində filmdəki baş rolun özü olduğunu göstərir, bundan başqa "bir damla + bir damla daha böyük bir damla edər, iki damla deyil." ifadəsi də 1+1=1 - i göstərir bu da tanrı ilə insanın ayrılmaz olduğu ikisinin bir-biri ilə vəhdət təşkil elədiyinə işarədir, bir də bu 1+1=1 teması incendies filmində var idi ama o bundan fərqli yanaşma idi.
3. daha çox yaşanmamış keçmişə dair duyulan həsrətdən qaynaqlanabilir.
kaş ki 90lardan sonra texnologiya, geyimlər, musiqilər inkişaf etməsəydi, zirvə olduğunu qəbul edib elə yaşasaydıq illərcə düşündürür adama.
amma kim bilir bir sonrakı nəsil də 2000lər deyə həsrət çekəcək. insan beyninin bizə oynadığı oyundur, daha çox keçmişdəki xoş xatirələr canlanır beynimizdə.
7. 1983 çәkiliş zamanı theodoros engelopoulos tәrәfindәn çәkiliş mәkanı ziyarət edilәn film. yekә yekә kişilәr, filmin ataları oturub nostalghia sözünün rus mәnşәlimi, yoxsa yunan mәnşәlimi olduğunu mübahisə eliyiblər.
2. evvelki gunler nece de elaydi hissini oyadan goruntu .nostalgianin mence passiv ve aktiv novleri var aktiv olanda yeniden hemin tanis olan hissi heyecani yasayirsan, passivde ise yalnis seyr edirsen bezen her ikisinin icine de bir nece deqiqe suren keder girir ama tez cixib gedir.
14. başlıq tam uyğun olmasa da, #138661 yazılan qəşəng yazını yenidən oxumağınız üçün və aşağıda paylaşacağım mahnıdan yola çıxıb, haqqında qısaca yazacağım şey.
"Nostalgia" sözü yunan söz birləşməsi olub, Homer'in işlətdiyi söz olan νόστος (nóstos)-yəni "evə dönüş" və ἄλγος (álgos)-yəni ağrı, acı sözlərinin birləşməsindən alınıb. 17-ci əsrdə bir tibb tələbəsinin isveçrəli muzdlu əsgərlərin evdən uzaq yerdə döyüşləri zamanı yaşadıqları sıxıntını təsvir etmək üçün ilk dəfə işlətdiyi söz.
-wiki
şeirlərinə müraciət edir...özü də şair olan andreyin və tərcüməçi olan eugenia’nın dilindən tərcüməylə bağlı fikirlərini öyrənirik...roman jakobson'un məşhur "şeir tərcümə oluna bilməz" fikrini burda bir dəfə də eşidirik...bir qədər sonra məşhur italyan deyimi olan “traduttore-tradittore-tərcüməçi xaindir” deyimini təsdiqlər şəkildə eugenia öz vəzifəsinə, öhdəliyinə xəyanət edir və andreyi tək başına buraxır...təbii ki, bunun arxasında əsaslı motivi olsa da, tarkovski sanki bununla bütün tərcüməçilərdən qisas alır...
)