19. qurulmamışdan öncə məktəbə, əsgərliyə getmirdik. yazmağı-oxumağı bilməsək də, 14-15 yaşlarında arvadımız var idi, bir sənətimiz var idi. 5-6 yaşlarından valideynlər bizi bir sənətkarın yanına həm köməkçi, həm də şagird kimi qoyardılar. zərgər, dülgər, tacir, misgər, dəmirçi, toxucu, papaqçı, palançı, çəkməci və əkinçilik, ipəkçilik, üzümçülük, şərabçılıq və s
dövlət qurulandan sonra artıq 30 yaşımız var amma nə arvad var nə sevgili. artıq qızlar ərə getmək yox evlənmək istəyirlər. 11 il məktəbə getsək də heç bir peşəmiz və sənətimiz yoxdur. yazmağı-oxumağı bilirik amma bu bizə heçnə qazandırmır. bununla yalan-palan xəbərləri oxuyuruq və gic-gic statuslar yazırıq. bir də siyahıdan namizədlərin adını oxuyub səs verə bilirik. bir də heydər əliyevin aforizmalarını oxuya bilirik. yuxarıda saydığım sənətlər və peşələr də dövlətin əlinə keçdi. artıq biz istəsək də o işlərlə məşğul ola bilmərik. pul qazanmaq üçün ya navastroykalara ya da ofislərə üz tutmalıyıq. 30 yaşından sonra şans gətirsə pul qazana bilsək, evlənə bilirik.
16. amerikalı tarixçi və politoloq charles tilly "war making and state making as organized crime"*
türkçə: örgütlü bir suç olarak savaşmak ve devlet kurmak
adlı məqaləsində modern avropa dövlət quruluşunun yaranması haqqında biraz bilgi verir. yazının tamamını verəcəyim linkdən*
türkçə
oxuya bilərsiniz. amma anladığım qədər yazının qısa məzmununu edim
deməli ''himayə"*
protection
kəlməsi "key word''dür. himayə güclü bir adamın "zərər"dən(yenə güclü bir adamın verməklə təhdid etdiyi zərərdən) qorunmaq üçün verdiyi ödənişli xidmətdir. bu öncələri tacirlər üçün korsanlardan və ya başqa şeylərdən qorunmaq üçün zad olunsa da sonradan hədəf kütləsi*
target group
genişlənir və sonra olaylar olaylar. məqaləni tərcümə edən "siyasol"un bənzətməsi ilə, bir növ "otopark mafyası" kimi, pulu verməsən qayıdanda maşınını tanınmaz halda görürsən . dövlət bu xidmət qarşısında alınan ücretin(verginin) xərclərini güclə qarşıladığını iddia edir. etiraz edənləri isə "anarxist", "ölkəni dağıtmaq istəyən", "əmin amanlığı pozan" olaraq adlandırır. yenə məqalədə adı geçən F. Braudel 16. əsrdə korsanların arxasında şəhər dövlətlərinin və lordların olduğunu yazır
bildiyimiz kimi nəinki orta əsrlərə, hətta yaxın dövrlərə qədər dövlət indiki kimi mərkəziləşmiş deyil. krallar xalqdan çox qopuq yaşayırlar. krallıq idarəsinin ölkənin müxtəlif bölgələrinə çatmasından bəhs etmək qeyri mümkündür. bu idarəni ayrı-ayrı xanədanların, lordların köməyi ilə edirlər. daha doğrusu o bölgələrin idarə edilməsi, vergi toplanması və s. bütün işlər həmin lorldların məsuliyyətində idi. bunların hər birinin özünə aid döyüşçüsü var. ölkə bütünlüklə müharibəyə girmək istəyirsə, kral bunların hamısından müəyyən miqdarda döyüşçü istəyir və mərkəzi ordu belə qurulur. güc tamamilə dövlətin monopoliyasında*
inhisarında
deyil. deməli dövlət tək qanuni*
meşru və ya legal
hakimiyyətə sahib olmaq istəyirsə əsas iki məsələni həll etməlidir. birincisi, xarici təhdidlərə qarşı qorunacaq mərkəzi bir ordu, ikincisi də həm ölkə içində sakitlik və əmin amanlığı təmin edəcək, əsgər kimi sürekli savaşmaqla uğraşmayan, sırf bu iş üçün oluşturulmuş bir sılahlı qurum*
let's guess....ay sağol polis
həm də vergi və digər sənəd işləri ilə məşğul olacaq məmur. ki bu eyni zamanda çox xərcli işdir.
ilkini həyata keçirmək üçün lordların silahsızlandırılması gərəkli idi. tudor xanədanlığı ingiltərədə bunu etməyi bacarır. lordların qalalarının tək tək dağıdılması əmr olunur. xalq əsgərlik üçün bağlı olduqları lordların yanında deyil birbaşa dövlətin ordusunda qulluğa başlayırlar. ikincisi də çətin olmasına baxmayaraq zamanla yerinə oturmağa başlayır. vergilər artıq "budanmadan" birbaşa xəzinəyə daxil olur. eyni zamanda müharibələr də dövlətin mərkəziləşməsinə çox böyük təsir göstərir. bütün böyük dövlətlər xaricdən gələn təhdidlərə qarşı böyük və kiçik idarələrin birləşməsi nəticəsində yaranır. ingiltərə və almaniya buna ən gözəl örnəklərdəndir. belə
11. hər zaman dövlətin ən önəmli rolu ictimai əmtəələri (public goods) təmin etməkdir deyirik. bir çox mənada dövlətin rolunu şişirdirik, sovetlərdən gələn böyük dövlət, pulsuz səhiyyə, təhsil ənənələrinə sarılaraq pulsuz pendir proqramlarından yana oluruq. mən kiçik dövlətin, fərdlərin, icmaların və azad bazarın gücünə inanıram. misal üçün kaliforniyanın abş-a qoşulması təsadüfən həmin ərazidə qızıl kəşfi ilə eyni vaxta düşmüşdü. buna görə də abş-a qoşulduğu 18 il ərzində ərazidə dövlət idarəçiliyi yox idi. vaşinqtondan federal əsgərlərlə qubernator gəlirdi, bir həftə sonra əsgərlər yoxa çıxırdı, onlar qızıl axtarmağa/tapmağa gedirdilər. qubernator 1 həftə əsgərlərsiz ərazini idarə edir, sonra isə qubernator özü qızıl ardınca gedirdi. federal hökümət kaliforniyaya 3 dəfə adamlar göndərdi. sonra isə bezdilər, daha paytaxtdan adam göndərmədilər. axı dövlət hesabına ordunu niyə göndərəsən ki onlar da qızıl axtarmağa getsinlər? 1846 - 1864 illərdə kaliforniya idarəçilik olmadan çox xoşbəxt yaşadı. bir çox iqtisadçılar, david rikardo, ceyms mill, con.m.keynes dövlətin lehinə bu arqumenti istifadə edirlər. əgər dövlət olmasaydı mayakları (dəniz fənərləri) ingilitərədə kim tikərdi? xalqa ki mayak lazımdır-yükdaşıma olmadan ingiltərə necə mövcud olardı? nobel laureatı ronal kouzu bu sual çox maraqlandırıb və britaniya arxivlərindən həqiqətən bu mayakların kimlər tərəfindən tikdirildiyini maraqlanıb. məlum olub ki, heç bir mayak dövlət tərəfindən tikilməyib. mayakları şirkətlər, gəmi sahibləri, icmalar və.s tikmişdi amma dövlət bir çöp belə inşa etməmişdi. bir çox cəmiyyətdə olduğu kimi, nə edəcəyiksə, quracağıqsa bunu fərdlərimiz edəcək. əgər sən normal bir fərdsənsə onda cəmiyyətdə normal olacaq dövlətdə. çünki sən cəmiyyəti təşkil edirsən cəmiyyət isv dövləti.
15. sadəcə azərbaycanla məhdudlaşdırmayıb global scale olaraq da dəyərləndirsək son güllələrini atır artıq dövlətlər. şirkətlərin dünyaya təsiri əvvəlkindən daha çoxdur. bundan əlavə periscope, skype, instagram kimi texnologiya şəbəkələri kəşfiyyatların gizlilik və tam nəzarət istəklərini ram edir. mcdonalds, iphone, manchester united, bing kimi transmilli korporasiyaların illik həcmi dünyanın bir çox dövlətinin illik həcmindən çoxdur.
4. cəmiyyətin inkişaf etdiyi, insan həyatının və rifahının hər şeydən vacib olduğu yerlərdə insanlar üçün var olan quruluş. götürək elə islandiyanı. ordusu yoxdur, 2008 böhranında ölkəni ebay-dan satışa çıxardılar, bu yaxınlarda da islandiya adının turizmi zəiflətdiyini bildirərək ölkənin adını dəyişdirilməsi fikrini ortaya atdılar. ölkəyə şirkət kimi baxılır.
geri qalmış cəmiyyətlərdə isə tərsi olur, insanlar dövlət üçün var olur. şəhid olur, öldürülür, 5-10 boynuyoğunun pulu batır deyə ac qalmağa məcbur edilir və s. dünyanın yarıdan çoxu bu qrupa aiddir.
bir də bunun insanın dövlət üçüb belə deyil, hökümət üçün var olduğu yerlər var. insanlar varlıqlarını onları idarə edən diktatorların, partiyaların tüklənməsinə xidmət etmək üçün davam etdirirlər.
21. murray rothbard ın dövlətin anatomiyası yazısında haqqında danışılandır, yazıda dövlətin nə olmadığı və nə olduğu göstərilmişdir. dövlət haqqında beyinlərə yeridilən paradoksu belə izah etmişdir. "əgər dövlət, bir qrupun yararına olaraq başqa bir qrupu vergiləmək yoluyla haqqının qarşılanması qaçınılmaz olan böyük ictimai borclanmaya getmişsə bu yükün gerçək xüsusiyyəti bunu özümüzə borcluyuq deməklə gizlədilir. əgər dövlət bir adamı zorla əsgərə alır və ya onu müxalif görüşündən ötəri həbsə atarsa, o zaman o adam "onu özünə etməkdə" dır və bu səbəbdən səhv olan heç bir şey edilməmişdir.bu məntiqə görə, nasist hökumətinin öldürdüyü heç bir yəhudi öldürülmüş deyildi, onlar əslində intihar etmişlərdi, çünki onlar (demokratik olaraq seçilmiş olan) hökumət idilər və bu səbəbdən hökumətin onlara etdiyi hər şey özləri baxımından könüllü idi. bu nöqtəni açıqca ifadə etmə ehtiyacı hiss etməsələr da, insanların çox böyük bir qisimi bu boş sözü az və ya çox qəbul edərlər"
33. hər poxdan vergi alan və bu verginin də çoxunu vergi verənlər üçün lazım olmayan şeylərə xərcləyən, vergi aldığı şəxslərə polis və ordu xaricində işə yarayan hər hansı bir xidmət göstərməyən təşkilat.
1. dövlət siyasi birlik olmaq etibarı ilə müəyyən struktura malik olan, siyasi hakimiyyətin müəyyən təşkili ilə səciyyələnən və müəyyən ərazidə sosial proseslərin tənzimlənməsini təmin edən xususi təsisatdır. dövlət xüsusi siyasi təsisat olmaqla cəmiyyətin siyasi sisteminin özəyini təşkil edir
26. dövlətə müxtəlif aspektlərdən yanaşanda müxtəlif izahlar meydana çıxır, çünki dövlət mürəkkəb ictimai əlaqədir.
ilk növbədə dövlət hakim sinfin (hazırda kapitalistlər sinfinin) vasitəsidir - status-kvonu qoruyur. həmçinin dövlət kapitalizmin iqtisadi funksiyaları ilə birləşmiş siyasi funksiyaların obyektiv formasıdır - kapitalizmin mövcudluq şərtlərini təkrar istehsal edir; sinfi mübarizə meydanıdır; yadlaşmış ictimai münasibətlərdən törəyən aldadıcı icmadır; hegemon siyasi ideologiyadır.
dövlət ayrı-ayrı kapitalistlərin yox, bütövlükdə kapitalistlər sinfinin maraqlarına xidmət edir, yəni kapitalist sinfinin mövcudluq şərtlərini təkrar istehsal etmək üçün dörd məsələdə ona kömək edir: 1) təzyiq, 2) legitimləşdirmə, 3) kapital yığımı, 4) dəyərin reallaşdırılması. bunlardan ilk ikisi digər sinifli cəmiyyətlərə də aiddir, amma son ikisi yalnız kapitalizmə xasdır.
8. əsası olmayan mənasız bir təşkilat. təkamüldən keçmiş dövlətlərin də vaxtilə 3-cü dünya ölkələrinin günündə olduğunu unutmamaq lazımdır. ingiltərədə insan dövlət üçün yox dövlət insan üçünmü çalışırmış? sən bir də bu sualı get illər boyu sikib çevirdikləri hindistan, pakistan və afrika ölkələrinə ver. gör eyni cavabı alacaqsanmı?
17. ictimai bir varlıq olan insanı özü kimi insanlarla birlik halında təhlükəsiz yaşatabileceğini vəd edən təşkilati quruluş.
dövlətin ən böyük xüsusiyyəti insanları birlik halında yaşatabilmesidir. bunun üçün təhlükəsizliyi təmin etməsi əhəmiyyətlidir. dövlət, eyni zamanda yurdu vətən edən faktdır. yurd, fərdi həyat sahəsini izah edər. vətən isə fərdin özü kimi digər fərdlərlə ictimai bir nizam içərisində, müəyyən hüquq bir çərçivəsində yaşaya biləcəyi yerdir. bu hüquq ədaləti təsis etməklə məsuldur. hüquq, ədaləti təsis edə bilməz. bu vəziyyətdə bu hüququn ədaləti təsis edəcək şəkildə dəyişdirilməsi əsasdır. ədalət isə, haqlıya haqqını həqiqət çərçivəsində verməkdir. haqsızı isə həqiqət çərçivəsində cəzalandırmaktır.
hüquq, dövlət içində yaşayan fərdlərin bir-birləri olan əlaqələrini, dövlətlə olan əlaqələrini ədalət içərisində həll edir. bu hüququn əhatəsinin. dövlət olmadığı təqdirdə bu hüququ təşkil etmədiyi bir məcra olmadığı üçün cəmiyyətdə xaos hakim olur. xaos isə terroru və anarxiyanı özü ilə gətirər. anarxizm hər nə qədər insanların dövlət olmadan yaşaya biləcəyini fərz edirsə də hüququn necə təsis ediləcəyinə və ədalətin necə təmin ediləcəyini söyləyə bilmir.
hüququn olmadığı və ədalətin təmin edilmədiyi bir mühitdə insan necə yaşar?
insanların vətəni üçün ölməməsi lazım olduğu qəbulu işlənir. vətən üçün kimsə ölmədiyi halda vətən necə qorunur?
yaxşı, vətənin olmadığı yerdə insan təhlükəsiz bir həyatı necə yaşayacaq?
təbiətə baxdığınız zaman heyvanlar, həmişə nəsillərinin təhlükəsizliyini təmin etmək təlaşı daşıyar. bunun üçün kazanamayacağını bildiyi döyüşə girir.
yaxşı, insanı bu ən sadə təbiət qanunundan uzaq tutmağa çalışmaq nə qədər məntiqli?
ayrıca insan, yaradılış baxımından ən üstün varlıqdır. bu vəziyyət onun təşkilatçılığında ağılını istifadə etməsində meydana çıxar. ağılını istifadə edərək, təşkilatçı quruluşuyla dövlət quran insan, fitrətinin gərəyini etməkdədir. dövlət halında vətən deyilən torpaq bütünündə müəyyən hüquq çərçivəsində yaşamaq insanın fitrətinin bir gərəyidir.
32. platonun içində sokratın dialoqlarını barındırdığı əsəri. doğruluğu, doğru insanın necə olacağını dialektika metodu ilə axtararkən ən yaxşı yolun doğru dövlətin necə olacağını tapıb o xüsusiyyətləri insana keçirmək olduğunu gördülər və beləlikə ağıllarında ideal dövləti qurdular.
22. keçənlərdə bir vətəndaşımızın m.əliyevanın 1-ci vitse prezident təyin olunması məsələsinə "nə fərqi var, ailə dövlətdir, dövlət də bir ailədir də" deməyi ilə qısaqapanma yaşamışlığım oldu.
20. insan birliklərinin bir hüquq çərçivəsində yaşamasını təmin edən təşkilati quruluş.
bu hüquq, ədalət etməyə imkan verir ya da verməz. bu vəziyyət dövlətin quruluşu və o dövlətin hüququ necə işlətdiyine bağlıdır. dövlət lazımlı ola bilərmi? bəli, qətiliklə lazımlıdır. çünki insan birliklərinin müəyyən bir hüquq nizamında yaşamasını təmin edən dövlətdir. əks halda meşə qanunları olacaqdı. ictimai nizam təmin edilə bilməz.
son dərəcə doğru təsbitlər. yalnız bir əksiklik var. daha doğrusu səhv tərif. dövlət ilə müasir dövləti qarışdırmış. bəhs etdikləri müasir dövlət səbəbiylə olmaqdadır. dünya nizamı və müasir dövlət fəlsəfəsi insanları yalnız yaşamağa, təhsilini ən uzun müddətdə bitirməsini təmin etməyə çalışmaqdadır. bunun ən əhəmiyyətli səbəbi, insanın çoxalmasına mane olmaq və statistikalarda işsizliyi aşağı göstərməkdir. beləcə rəsmi işsizlik rəqəmləri aşağı çıxacaq. belə bir vəziyyətdə dövlətin içərisində olduğu böhran vəziyyəti ört bas ediləcək.
bəli, bəhs edilən şeylər, erkəndən peşə əldə etmə, pul qazanma tezdən həyata atılma kimi gerçəklər, köhnə dövlətlərdə vardı. məsələn səlcuq dövlətində ahi təşkilatı, osmanlı dövlətində gildiya təşkilatı bu vəzifəni icra edərdi. insanlar peşə təhsillərini alırlar və sonra uzun bir çıraklık dövrü üçün bir ustanın yanında işə başlardı. usta yanında uzun illər çalışan çırağını öz qızı ya da qardaşı oğlu ilə evləndirir, lazım olsa ustanın özü də maddi kömək edərək gənclərin yuva qurmalarına köməkçi olardı. beləcə usta ilə çırak qohum olur, aradakı səmimiyyət pekişirdi. çırak usta olub dükan açmağa haqq qazanınca yəni gedikli qazanınca ətrafdakı biznesmen əl birliyi ilə köməkçi olur, dükanı açmasına kömək edərdilər.
kapitalizm bu səmimiyyəti rəqabətə çevirdi. daha çox qazanma ehtirası biznesmen daha bir rəqib halına gətirdi. bu vəziyyət liberal iqtisadiyyat və açıq bazar anlayışı səbəbiylədir. çünki kapitalizmin ən böyük iki qalası bu anlayışdır. köhnə dövlətlər korporativ bir iqtisadi model mənimsəmişlər. bu vəziyyət həm daxili bazarı canlı tutardı, həm də biznesmenin başqa tacirlərlə yarışmasına mane olurdu. kapitalizm bunu yıxmışdır.
entrydə bəhs edilən mövzu, siyasi və iqtisadi istiqamətləri olduğu qədər ictimai istiqamətləri də vardır. köhnədən insanlar, müxtəlif media vasitələri olmadığı üçün bir-biriylə üz-üzə ünsiyyət kurardı. bu vəziyyət səmimiyyəti artırır, humanitar əlaqələri geliştirirdi. insanlar arasında bir güvən təsis edər, beləcə insanların bir-birilərini yaxından tanımalarına səbəb olurdu. şəhərlərin müasir şəhərlərə çevrilməsi -kentler- şəhərlərin bir istehsal mərkəzi olmasından çox bir istehlak mərkəzi halına gətirilməsi kiçik biznesmenin bitməsinə səbəb oldu. yerinə qlobal sərmayəyə bağlı nəhəng böyüklükdə şirkətlər gəldi. istismar nizamı cəmiyyətin bütün seqmentlərinə çatdı. bu vəziyyət biznesmeni və öz içində ictimai siniflər içərisindəki hər fərdi bir rəqib halına gətirdi. beləcə səmimiyyət zədələndi. bu rəqabət anlayışı əslində təbii seçmənin bir az da iqtisadi və ictimai adaptasiya. materialist düşüncənin həyatı işğalı əslində.
islam cəmiyyətlərində, şaquli ictimai sinifləşmə yox idi. bunun yerinə üfüqi sinifləşmə vardı. üfüqi sinifləşmə peşəyə söykənən sinifləşmə. gəlirə görə edilən sinifləşmə deyil. üfüqi sinifləşmə, ictimai nizamı təmin edir, sinif lar gəlir səviyyəsinə görə bölünmədiyi üçün ictimai bir parçalanma meydana gəlmirdi.
şəhərlər inşa edilərkən içdən mərkəzdən xaricə doğru inşa söz mövzusu idi. şəhərin mərkəzi inancın simvolu olan məscid olardı. beləcə bərəkətin hasil olacağına və şəhərin islam şəhəri olduğuna hükmedilirdi. müasir şəhərlərdə isə bu tam tərsidir. ətrafdan mərkəzə doğru bir inşa söz mövzudur. bu vəziyyət şəhərin istehlak mərkəzi olması planlanarak edilməkdədir.
9. modern dövlətin var olma səbəbi insandır. başqa sözlə, dövlət insan haqlarını qorumaq və onları təminat altına almaq üçündür. vətəndaş, məsələn, onun təhsil almaq haqqını ödəyən dövləti qarşısında borclu deyil. çünkü dövlət bununla öz vətəndaşına yaxşılıq etmir, sadəcə öz funksiyasını yerinə yetirir
)