ağalar məmmədov
| fəlsəfə5,107 | 27 | 69
əjdahalar googlla
namaz - azərbaycan ziyalıları - bir nəfəsə oxunan kitablar - mükəmməl sözlər - alma - azadlıq qəzeti - sekulyarizm - rafiq tağı - əli əkbər
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var. Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
http://efilosof.wordpress.com/category/cagdas-az%C9%99rbaycan-filosoflari/agalar-m%C9%99mm%C9%99dov/
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var. Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
bmt-nin statistikasına görə, suriyadakı vətəndaş
müharibəsində ölənlərin sayı 100 mindən, ölkədən
qaçanların sayı 2 milyondan çoxdur. qaçanlar əsasən
misir, iraq, livan, ürdün, şimali iraq və türkiyəyə
sığınıblar. özü də bu rəqəm sərhəddi keçdikdən sonra
haradasa qaçqın kimi qeydiyyata düşmüş insanların sayını
göstərir. deməli, suriya sərhədlərini tərk edənlərin sayı
daha da çoxdur, təxminlərə görə 3 milyon. bəzi günlər 24
saat ərzində 10 minə yaxın insan şimali iraqa keçir.
qaçanların tam yarısı yeniyetmə yaşda. suriya sərhədlərini
tərk etməyib, ölkə sərhədləri daxilində yerlərini dəyişən,
yəni silahlı toqquşmaların getdiyi ərazilərdən
uzaqlaşanların sayı 5 milyona yaxın! bmt bəyan edir ki,
bu miqyasda dəhşətli bir yerdəyişmənin insanlığın yaxın
keçmişində oxşarı olmayıb. avropa birliyi bu qaçqın seli
qarşısında qapılarını yavaş-yavaş aralamağın yollarını
axtarır. 4 milyondan çox müsəlmanın yaşadığı almaniya
100 min suriyalıya sığınacaq verməyə hazırlaşdığını
söyləyir. alman qırmızı xaç təşkilatı bu işdə əsas
vəzifələrdən birini yerinə yetirir.
bu məlumatları verməkdə məqsədim hansısa
azərbaycandilli xəbər saytının görmədiyi işi görmək deyil.
tamam ayrı bir məsələni demək istəyirəm: təkcə
suriyadan deyil, iraqdan, əfqanıstandan, pakistandan,
çeçenistandan və s. ayaqyalın başı açıq avropaya qaçan
bu insanlar, avropaya yerləşən kimi belə deyirlər: "şükür
olsun allahımıza, dinimizə, peyğəmbərimizə!". və
yaşadıqları şəhərdə ilk axtardırları yer məscid olur, came
olur. toplu ibadət etmək üçün tez bir-birlərini axtarıb
tapırlar. bir dənəsi mənə burada (almaniyada) fəxrlə
deyirdi ki, mənim evim məscidin düz yanındadır. bunlar
özlərinə burada yer eliyəndən sonra, saqqal saxlayıb,
avropanın küçələrinə islamçı tələblərlə bağıra-bağıra
çıxırlar, camaata küçələrdə quran paylayırlar, dini
nümayişlər təşkil edirlər, donuz əti yeyənlərə murdar gözü
ilə baxırlar və s. hələ terroru demirəm. bu boyda insan
kütləsində bir zərrə vicdan, ləyaqət və həqiqət duyğusu
tapılmır ki, onlara ikinci həyat verən xristian avropada öz
dinlərinə heç olmaya tüpürsünlər!
----------------
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var. Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
sizin baxışlarınızda kədər nə üçün belə azdı?
(nitsşe)
bədbinlik, yoxsa bədbinçilik?
azərbaycan dilində pessimizmə bədbinlik, optimizmə
nikbinlik deyirlər. hər iki söz farscadır, birincisi bəd, yaman
görən, ikincisi xoş, yaxşı görən deməkdir. məncə “pessi mizm”in
terminoloji tərcüməsi bədbinlik yox, “bədbinçilik” olmalıdır, optimizm də “nikbinçilik”. optimizm “optimum” (ən yaxşı, əla)
sözündəndir, pessimizm “pessimum” (ən pis, ən bəd) sözündən.
məndən olsa, bu terminlərin farscalarını işlətmək əvəzinə, hələ-
lik orijinallarını saxlamaq, “optimum” variant olardı.
yaşamağa dəyər, yoxsa yox?
sorğu budur: həyatda ağrı-acı, dərd-kədər çoxdur, yoxsa
həzz, sevinc, şadyanalıq? xoşbəxtlik və bədbəxtliyin əsası şəxsidi,
yoxsa dünyəvi? ümumiyyətlə, dünya necədir? optimist
dünyabaxışa görə, dünya mümkün olan dünyaların ən yaxşısıdır,
əlasıdır, belə ki, bundan yaxşısı ola bilməzdi (leybnits). pessimist
baxışa görə isə dünya mümkün olan dünyaların ən pisidir, hətta
dünya o dərəcədə pisdir ki, bir az da pis olsaydı, yəni məsələn,
yarım millimetr, yarım qram, yarım dərəcə o yan-bu yan olsaydı,
heç ümumiyyətlə, var ola bilməyəcəkdi (şopenhauer).
pessimist xarakter və depressiya
pessimizm ilə pessimist xarakter qarışıq salınmamalıdır.
pessimist xarakter təxminən belə olur: o, daim şikayət edir və
pisləyir. risk etmir. nəinki əzmli deyil, mübarizə də aparmır, o,
hər cür yeni təklifi rədd edir, onu qeyri-mümkün sayır. özünü
bəyənmədiyi üçün heç kimi sevə bilmir. nə özü üçün, nə də
başqaları üçün tərifli bir dənə kəlmə tapıb deyə bilmir. təsəlliyə
inanmır və s. bu adam xaraktercə pessimistdir. amma o, pessimizm terminini bəlkə heç eşitməyib də, nəinki nəzəriyyəsini
bilməyi.depressiyanı da pessimizmlə dəyişik salmaq olmaz. depressiya psixoterapevtik problemdir və tibbi üsulla müalicə
edilir. yaşının müəyyən bir dövründə və yaxud hansısa uğursuzluq qarşısında depressiyaya düşən adam pessimist görünə
bilər, amma sonra keçib gedər bu. belə demək olarsa, depressiya keçici pessimizmdir.
bir sözlə, narazı xasiyyət kimi, keçici duyğu kimi, hal
kimi pessimistlik ayrı şeydi, fəlsəfi konsepsiya kimi,
dünyagörüşü kimi pessimizm ayrı. amma təbii ki, pessimist
xarakter və xroniki depressiya mütəfəkkir bir adamı pessimist
fəlsəfəyə sürükləyə bilər.
digər tərəfdən, optimist adam depressiyadan pessimistdən daha asanlıqla və tezliklə çıxır. pessimist adam isə depressiv halını öz dünyagörüşünün sübutu kimi görür,
nor mallaşmağa psixi müqavimət göstərir.depressiyanı da pessimizmlə dəyişik salmaq olmaz. depressiya psixoterapevtik problemdir və tibbi üsulla müalicə
edilir. yaşının müəyyən bir dövründə və yaxud hansısa uğursuzluq qarşısında depressiyaya düşən adam pessimist görünə
bilər, amma sonra keçib gedər bu. belə demək olarsa, depressiya keçici pessimizmdir.
bir sözlə, narazı xasiyyət kimi, keçici duyğu kimi, hal
kimi pessimistlik ayrı şeydi, fəlsəfi konsepsiya kimi,
dünyagörüşü kimi pessimizm ayrı. amma təbii ki, pessimist
xarakter və xroniki depressiya mütəfəkkir bir adamı pessimist
fəlsəfəyə sürükləyə bilər.
digər tərəfdən, optimist adam depressiyadan pessimistdən daha asanlıqla və tezliklə çıxır. pessimist adam isə depressiv halını öz dünyagörüşünün sübutu kimi görür,
nor mallaşmağa psixi müqavimət göstərir.
pessimizmin qısa ifadəsi
pessimizm dünyagörüşüdür. o, müxtəlif formalarda ta
qədimdən bəri həmişə olub. qısa ifadəsi belə olar: bu dünya pisdir,
daha doğrusu, ən pisdir və bundan da pis olan odur ki, bu pis dünya
heç vaxt düzələ, yaxşılaşa bilməyəcək. dünyanın pis olmasının
insan üçün tərcüməsi ondan ibarətdir ki, həyatda əzab həzzdən,
kədər sevincdən fundamental olaraq çoxdur. dünya ümumiyyətlə,
insanın xoşbəxtliyinə uyğun deyil (“absurd” fəlsəfəsi! - kamyu).
dünyada şərin və əzabın varlığını etiraf edən
dünyagörüşü hələ pessimizm demək deyil. çünki pessimist
həzzin varlığını inkar etmədiyi kimi, optimist də dünyada şərin
və əzabın varlığını inkar etmir. pessimist ola bilmək üçün həzzsizliyin (iztirabın) həzzi üstələdiyinə inanmalısan. şəri fundamental olaraq həyatdansilinməz saymalısan və deməlisən ki,
əzab insanın əbədi qismətidir.
optimist belə deyir: “vəziyyət göründüyü qədər də pis
deyil”. pessimist isə belə: “vəziyyət göründüyündən də pisdir”.
lənət sənə, kor şeytan!
dünyanın arxasında insanı xoşbəxt etmək üçün hansısa
xeyirxah məqsədləri olan şüurlu bir varlıq zad dayanmayıb.
əksinə, həyatımızın və əbədi taleyimizin cilovları hara
sürdüyünü bilməyən kor şeytanın əlindədir. sən demə, allah
şeytan imiş. pessimizmə görə, biz həmişə nə istədiyini və hara
getdiyini bilməyən kor şeytanın qullarıyıq. pessimizm bu
nöqtədə ənənəvi dini dünyagörüşlə vidalaşır.
bişüur insanın eqoizmi
insan ağıllı yox, iradəli varlıqdır. onu ağıl yox, kor
istəklər(i) idarə edir. ağıl arzuların xidmətçisidir (ir-rasionalizm
fəlsəfəsi!). nəticədə ədalətsizlik ədaləti üstələyir, kədər
sevincdən kəmiyyətcə də çoxdur, keyfiyyətcə də şiddətlidir.
“maralı diri-diri yeyən pələngin aldığı həzz ilə, maralın duyduğu ağrını müqayisə edin”.
insan şüursuzcasına, qarnı partlayanacan qan içməkdən
həzz almağa hazır olan ağcaqanad kimidir. insan sadəcə olaraq
həzzdən doya bilmir (hedonizm fəlsəfəsi).
hər bir fərd eqoist olmağa sadəcə olaraq məhkumdur.
çünki hamıya ancaq özü birbaşa verilib. “başqası” isə bizə
ancaq başımız vasitəsilə verilib. “mən dərimdə qurtarıram.
mənim sərhəddim dərimdir”.
yeri gəlmişkən, əxlaq qaydalarını öyrənməklə nə əxlaqlı
olmaq, nə də ibadət eləməklə cənnəti qazanmaq olar. gərək
başqasını hiss edəsən! mənəviliyin düsturu budur.
əzablı həzz
həyat tamamilə həzzlərdən ibarət olsaydı, onda biz
güclü həzzlərlə zəif həzzləri fərqləndirəcək və zəif həzzlərə
əzab adı verəcəkdik. əslində xristianlıq elə bunu deyir: əslində
əzab yoxdur, həzzin yoxluğu, yaxud azlığı var. görünür, buna
görədir ki, qədim dini-etik sistemlər şükr eləməyi, geriyə,
aşağıya baxmağı, yəni dayanmağı tapşırırlar. dinlər deyirlər ki,
sən özünü doymuş hiss eləməsən, bu dünya səni doydura
bilməz. özünə məhdudiyyətlər qoymaq möminlikdir. amma
möminlik də əzablıdır axı, həzzli deyil.
üstəlik insan həzz aldıqca onun həzz alma qabiliyyəti
korşalır, o öz həzz mənbəyindən daha əvvəlki dərəcədə həzz
ala bilmir, daha çoxunu, daha şiddətlisini istəyir. insan həzzə
öyrəşir! amma əzabda belə deyil. əzab çəkən adamın əzaba
qarşı vərdişi yaranmır, o, əzaba əsla öyrəşmir! (mazoxizm həzzli
əzaba öyrəşməkdir).
ömrümüzün qalan hissəsini nə qədər firavan yaşasaq da,
əvvəl yaşadığımız kədərləri unuda bilmirik. görünür, başq -
asının yaxşılığını tezliklə unudub, pisliyini unuda bilməməyimizin səbəbi bu pisliyin ucbatından çəkmiş olduğumuz
əzabımızı unuda bilməməkdəndi.
əzabdan qaçış?!
əzabdan biryolluq qaçış mümkün deyil. əzab ya da
iztirab xəstəlik kimi həm cismani ağrıdır, həm də arzuları puça
çıxmaq kimi mənəvi ağrı. ağılca az böyümüş adamların həssaslığı da az olduğuna görə onların diş və qarın ağrısından başqa
ağrıları olmur və buna görə də bütün sağlam ömürləri boyu
onlar optimist olurlar. idrakı az cilalanmış bu adi adamlar ancaq
xəstələnəndə və qocalanda bir az pessimistləşirlər. hər halda
pessimist - ağrıyan həssas adamdır.
daimi əzabdan qaçmaq mümkün olmadığı kimi, daimi
həzzə də çatmaq mümkün deyil. arzular yerinə yetmir. ömürdə
yarımçıq qalmayan heç nə olmur. bir türk şairi demişkən: “hər
ölüm vaxtsız ölümdür”. həzz daimi əzabın müvəqqəti olaraq
dayanması, bir anlıq da olsa unudulmasıdır. var olan, permanent
olan - əzabdır. buna görə də insan daim həzzə qaçır ki, işgəncə
maşınının məngənəsi bir az boşalsın. bir sözlə, xoşbəxtlik
dadımlıqdı, doyumluq deyil.
bilik meyvəsindən dadan cənnəti itirir
sinir sisteminin inkişafı ağrını çoxaldır. öldürülən öküz
öldürülən ağcaqanaddan daha şiddətli ağrı duyur. insan
idrakının inkişafı da optimizmə aparıb çıxarmır. xoşbəxt mü-
drik olmayıb. dahilər əksər hallarda əzab çəkiblər. bəlkə də əzabları onların dühasını qamçılayıb (yaradıcı pessimizm).
bilikləndikcə yəqin ki, iki səbəbdən pessimistləşirik:
həzz də, iztirab da subyektivdir, hiss edildiyi şiddətdə olurlar.
ağlın itilənməsinə paralel olaraq, həssaslıq da artır, duyğular
da şiddətlənir. təfəkkürünüz nə qədər dərinlərə işləyibsə, adi
adamdan bir o qədər dərindən hiss edəcəksiniz eyni bir hadis-
əni. əzabın həzzdən çox olduğu dünyada həssaslaşmaq isə heç
də bəxtəvərlik deyil. biganə, qalın adamı heç nə ağrıtmır. bu,
bir.
ikinci: bilikləndikcə, mənalandırma üfüqünüz genişlənir
və beləliklə, mənanı gözdən itirirsiniz. yaşadıqlarınıza məna
verə bilməyiniz çətinləşir, mənalandırmaqda gücsüzləşirsiniz.
dünyada tək-tək nələrinsə, kim(lər)insə sizin üçün mənasını,
əhəmiyyətini, rolunu, varlıq səbəbini tapmaq, əvəzedilməzliyinə inanmaq elə də çətin olmaya bilər, amma bütövlükdə
dünyanın özünə, həyata məna vermək bilikləndikcə çətinləşir.
predmetiniz böyüdükcə görəcəkləriniz kiçiləcəkdir.
fundamental mənasızlığı anlamamısansa, deməli, ən
dərin mətləbi hələ anlamamısan. ən çarəsiz tənhalıq: sənin anladıqlarını heç kim anlamır. pessimizm metafiziki xəstələnmədir. yazıq psixoterapevt, o indi pessimisti hansı
arqumentlərlə sağaltsın, onu xoşbəxtliyə necə inandırsın?!.
hamımız ölümə lənətlənmişik
optimistlər özlərini müdafiə edirlər: dünyanın
gələcəkdə düzələ biləcəyinə və yaxşılaşa biləcəyinə ümid çoxdur, tarix insanın əzablarını söndürməyə doğru yoldadır,
gələcəkdə daha ədalətli bir cəmiyyətin qurulacağına dair imkanlar getdikcə artır, məgər görmürsünüz ki, texnikanın və tibbin inkişafı insanın fiziki əziyyətlərini nə qədər azaldıb?
amma optimistlərin nədənsə, daim “unutduqları” bir
fakt var: bu, ölüm faktıdır. insan ömrü faktik olaraq iflasa
uğrayır. özü də təkcə insan fərdi ölmür. kulturalar da ölürlər,
dillər də, dövlətlər də, hətta teşup kimi, marduk kimi, indra
kimi allahlar da! hər şey keçicidir, olmaq olmamağa doğru
yoldadır. hər birimiz ölüm hökmü altındayıq. hamımız ölümə
lənətlənmişik. sanki hər birimizə deyiblər: “öl, kopoyoğlu!”
bizə buranı tərk eləmək əmr olunub. qaçış yoxdu, dayansan da
ölümdü, getsən də. həyatın məqsədi ölümə çatmaqdır. optimizm isə sanki bunu görmür və bununla da o, həyatın hamısına
deyil, bir hissəsinə, sadəcə içinə baxmış olur.
qəhrəmani-tragik pessimizm
qəhrəmani ya da tragik pessimistliyin mənası budur ki,
bizim i. nəsimi kimi sən də deyirsən: “dünya duracaq yer
deyil...”; amma nəsimidən fərqli olaraq, dalını belə gətirmirsən:
“...ey can, səfər eylə”. “... ey can səfər eylə” deyən klassik pessimistlik zəiflərin və fərarilərin pessimizmidir.
şayəd dünya pisdirsə və bu pis dünyanı düzəltmək
prinsipcə mümkün deyilsə (dünyanın düzəldilə biləcəyinə
inanan yazıq optimist marksistləri yada salın!), belə olan halda,
insana yazılmış alın yazısına inadkarcasına tabe olmur, bədbəxt
olmursan! allah kimi dərk edilmiş kor şeytanın “planını” puça
çıxarırsan! “sən məni bədbəxt edə bilmədin, ey bəd tale!” -
güclü pessimist belə danışır.
optimistlər isə illüziyalarla başlarını qatırlar. məsələn,
din xalq üçün opium (narkotik maddə) kimi illüzyonal optimizmdir (marks). qəhrəmani ya da tragik pessimizm məğrur
güclülərin pessimizmidir. o, dünyanı olduğu kimi görməyə tab
gətirə bilir və yalançı xilaslarla özü öz başını aldatmır. bu,
qürurlu, boyun əyməyən, əksinə, qiyam qaldıran, üsyan edən
pessimizmdir. amma sizif xoşbəxtdir! (kamyu).
dünyada heç nə sonadək əsaslandırıla bilməz (nihilizm!). dünyada qabaqcadan sənə verilmiş bütün mənalar
əsassızdır. heç bir ümumi və əbədi məna yoxdur. dünya o
qədər mənasızdır ki, heç intihar eləməyə də dəyməz. heç
qiyamda da məna yoxdur, amma heç olmasa, qiyam vasitəsilə
şərəf qazana bilərsən. məğrur pessimizm insanın öz taleyindən
intiqamıdır, öz alın yazısına ironiyasıdır.
“xoşbəxt” sonluq?
əgər acıqlansa, pessimist optimistə belə deyərdi: “siz
cahil və sadəlövhsünüz. bəlkə də saxtakar və yalançısınız”.
optimist isə belə: “siz də xəstə və zəifsiniz. bədbəxt şəxsi
həyatınızı ümumiləşdirirsiniz (ontologizasiya edirsiniz)”.
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var. Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
--sitat--
“qaranlıq göydür, aydınlıq yer…”
çox adam qaranlığın nə olduğunu heç bilmir, o, yalnız gecəni tanıyır və gündüzdə yaşayır. o, gecəyə düşüb, amma qaranlıqla heç üz-üzə gəlməyib, qaranlığı heç düşünməyib, qaranlığa heç baxmayıb da. onun qaranlıqla bircə alış-verişi var: qorxu. qaranlıqdan qaçıb, daim aydınlığa can atan insan əslində özündən qaçır, öz şəxsiliyindən, öz içindən qaçır; o, özündən qıraqdakı dünyaya, öz içindən bayıra, əşyalara, nəsnələrə sarı qaçır. burada o, yalnız qəfil gecəyə düşəndə, dara düşəndə öz daxilinə çəkilir, qaranlığına qərq olur.
çox adamın yalnız gündüzü var, gecəsi yoxdu. amma hər kəsin öz qaranlığı var. çünki hər kəs öz yuxusunu yatır. qaranlığımız özümüzdür, aydınlığımız mənimiz. öz məndən həmişə daha böyükdür. mən özün gündüzüdür, aydın olan üzüdür. öz isə mənin gecəsidir, qaranlıq dibidir. keçmiş də, gələcək də qaranlıqdır, aydın olan yalnız indidir. sonsuz qaranlıqdan gəlib, sonsuz qaranlığa gedən biz bir anlıq aydınlıqlardan keçirik.
sabah qaranlıqdır, işıqlı olan səhərdir. günəşin aydınlığı ilə, ayın aydınlığı fərqlidi. ayınkı aydınlıqdı, günəşinki apaydınlıq. günəşsizliyin qaranlığı ilə aysızlığın qaranlığı da fərqlidi. aysız-ulduzsuz qaranlıq zülmətdi, qapqaranlıqdı, orada heç nə görünmür və yaxud da “heç nə”nin özü görünür. heçnənin, yoxluğun qucağında hərkəs tənhadı. “heçnə” qaranlıqdı. aydınlığın “hər şey”i qaranlıqda “heç şey”ə çevrilir. çox birə dönür qaranlıqda. gündüz – hissə-hissədi, şey-şeydi. gecə isə – tamdı, bütövdü. elə ona görə də, əslində bir varlıq
kimi gündüz yoxdu, amma gecə var! gündüz cismlər aydınlığı örtür və aydınlığın özü görünmür, gecə isə əksinə, qaranlıq cismləri örtür və cismlər görünmür, amma qaranlıq özü görünür. qaranlıqda görünməyən – cismlərdir, qaranlığın özü isə görünəndir. buna görə də qaranlıq görünməmək deyil, göstərməməkdi. qaranlıqda bizə dünya verilir, aydınlıqda dünyadakı əşyalar. qaranlıqdakı dünya ayrı dünyadır, aydınlıqdakı dünya ayrı. qaranlıq – cismləri gizlədərək, örtərək onları “yox edir”: sankiboşluq, sankiyoxluq yaradır. boşluq və yoxluq isə insanı qorxudur və təfəkkürü qamçılayır. buna görə də, elm gündüzü, fəlsəfə, poeziya və din gecəni sevir. qaranlıq – insanı özünə, öz içinə baxmağa çağırır. obyektiv elmilikdə insanın subyektiv daxililiyi yoxdur. qaranlıq passivdir, buna görə də qaranlıqdakı insan aktiv; aydınlıq aktivdir, buna görə də aydınlıqdakı insan passiv. irrasionallığın simvoludur qaranlıq, həm də azadlığın. daim düşünə, uydura, yarada, xəyal edə bilərsiniz qaranlığı. aydınlığın bu şansı yoxdur. gündüz hər tərəf aydınlananda gecə xəyalları elə bil daşa dəyir. aydınlıq realizmdir, qaranlıq romantizm. romantik şair novalis deyirdi ki, “gerçəkliyi qaranlıqlaşdırın, onda o, daha aydın görünəcək”. aydınlıq mənə sarı gələn yoldur, qaranlıq məndən gedən yol. aydınlıq dünyanın mənə yoludur, qaranlıq mənim dünyaya yolumdur. gündüzün dünyası kosmoloji dünyadır, az qala insansız dünyadır. dünya “olduğu kimi”dir gündüz. gecənin dünyası isə antropoloji dünyadır, insanın yaratdığı dünyadır. dünya – insanın məhsulu kimidir gecə. qapalı qutuda qaranlıq var. biz işığı söndürmədən də, yalnız onun qarşısını kəsərək qaranlığı yarada bilərdik, qapalı qutu düzəldərdik. amma qutunu açıb qaranlığı görmək istəsəydik, qaranlıq – qutunun açdığımız yerindən uçub gedərdi. zvank tse (çjuan çjı) belə bir məsəl çəkir. yatıb yuxuda gördüm ki, kəpənəyəm. oyanıb / yuxulayıb (“jiao” çin dilində iki mənalıdır) gördüm ki, zvank tseyəm. indi görəsən, mən zvank tseyəm, yuxuda kəpənək olduğumu görürdüm, yoxsa, kəpənəyəm, yuxuda zvank tse olduğumu görürəm. sualım budur: qaranlıq işığın yoxluğudur, yoxsa, aydınlıq işığın varlığı? əslində dünyamızın fonu qaranlıqdı, günəş işığı, ay işığı, ulduzların işığı, şimşəyin işığı, şam işığı – bunlar hamısı qaranlıq fonda parıldayırlar. sadəcə günəşin işığı güclü olduğuna görə, bütün qaranlıq fonun özünü müvəqqəti olaraq görünməz edir və bizdə elə bir duyğu yaradır ki, sanki keçici olan qaranlıqdı, qalıcı olan aydınlıq. halbuki, işıq qaranlığa qonaq gəlir. insan qaranlıqdadı. buna görə də, o işığı sevir. yaxud belə də deyə bilərəm: insan işıq saydıqlarını sevir.
aydınlığın səbəbi günəşdir, bəs qaranlığınkı nədir? qaranlığın günəş kimi bir səbəbkarı olmadığı üçün, aydınlıq qalıcı, qaranlıq ötəri hal sayılıb. əslində isə günəş dünyanı işıqlandırır, dünya özü qaranlıqdır. aydınlığın boyu cismlərin boyu qədərdir, qaranlıq isə cismlərin o tayına keçib gedir, cismlərdən böyük görünür. aydınlıq cismlər boydadı, qaranlıq isə hüdudsuzdur. ona görə də, aydınlıqda cismlər adamı sehrləyə, cəzb edə, düşündürə bilər, qaranlıqda isə qaranlığın özü. əslində aydınlıq yoxdur, cismlər var, aydınlıqda görünən cismlər. qaranlıq isə özü var! qaranlıq göydür, aydınlıq yer. qaranlıq aydınlıqdan daha böyük, daha dərindir, daha tutumludur. “qaranlıq” sözünün hərfi mənası da böyük deməkdir. gecə gündüzdən daha anlamlıdır. aydınlıq sərhədli, qaranlıq sonsuzdu. qaranlıqda yazılmış əsərlər var, onları qaranlıqda oxumaq lazımdır. şair qaranlığı duyur, bəstəkar qaranlığı eşidir, rəssam qaranlığı görür, filosof qaranlığı düşünür, dindar qaranlığı uydurur.
insanların qaranlığını iki cür tanıya bilərsiniz: onları qaranlıqdan işığa çıxararaq, günə çıxararaq, onlara imkanlar, səlahiyyətlər, bir sözlə, onlara güc bəxş edərək. amma “insanların üzünü işıqda, xarakterini qaranlıqda tanıya bilərsən”, deyir qədim bir kəlam. çünki insanın qaranlığı qaranlıqda üzə çıxır həm də; adamın qaranlığını o, dara (gecəyə!) düşəndə da tanımaq olur. qaranlıqda hər şey gizlənə bilər, qaranlığın boynuna hər şeyi yıxmaq olar. buna görə də, qaranlıq üzüyola, feminin, təslim olandır. qaranlıq amorf yumşaqlıqdır. görünür, qədim çin filosofları qaranlığın cinsiyyəti qadındır deyəndə yanılmayıblar. qaranlıq qara, qaramat deyil, əksinə, qaranlıqda apaydın, işıqlı düşüncələrə gəlib çıxmaq olar. qapqaranlıqda apaydınlıqda oturmaq olar. gündüzün anası gecədir. divlər, oğrular, əqrəblər qaranlıqda gizlənə-gizlənə qaranlığı bədnam etdilər. indi qaranlığı təmizə çıxarmaq qaranlığı aydınlatmaqdan daha çətindir. amma qaranlıq qara qüvvələrin gizlənməsi üçün deyil. necə ki, şairlər deyiblər: “qəfəslər quşlar üçündür, amma quşlar qəfəslər üçün deyil”. aydınlıq ağ rəng kimi qaytararaq göstərir, qaranlıq isə qara rəng kimi udaraq gizlədir. işıqla da örtmək olar. günəş ulduz qardaşlarını öz işığıyla kölgədə qoyduğu kimi. hind fəlsəfəsinin ustadlarına quru adı verirdilər. quru qaranlıqdan çıxardan deməkdir. müəllim tələbəsini qaranlıqdan çıxardandır. əbədi gündüz ola bilmədiyi kimi, əbədi aydınlıq da illüziyadır. yeni cavabların işığı yeni qaranlıqları göstərmirsə, o, tələdir.
biz dahilərə ona görə borcluyuq ki, onlar bizə görmək üçün aydınlıq, düşünmək üçün qaranlıq verib
gedirlər. fəlsəfədə işıq yeni qaranlıqları göstərmək üçündür. filosof üçün hər aydınlığın qaranlığı vardır, kütlə
üçün “hər gecənin gündüzü” olduğu kimi. apaydınlıqda görmək olmaz, kölgə də gərəklidir. kölgə qaranlığın (ikiölçülü) şəklidir, özü deyil. qnostisizmə görə insan dünyada həbsdədi, başqa sözlə, qaranlıqda çıxış yolu bilikdir (qnosis), bu bilik işıqdır. hər zaman doğru bilik işıq sayılmışdır. yalan yalançı işıqdır. insanı düşündürən – qaranlıqdı. həqiqətin tapılması gecənin qurtarması, səhərin açılmasıdır. bilik hərfi mənada da yolgöstərici işıq kimidir. aydınlıqda özünü itirən insan, qaranlıqda özünü tapır. insan qaranlıqdan doğulur.
biz yalnız gecələr özümüzünük. gündüzlər həm də başqalarınınıq. qaranlıqda biz gözləyirik, aydınlıqda isə axtarırıq. qaranlıq ümidlərimizin və qorxularımızın ana bətnidir. ümidin və qorxunun birləşdiyi hər şey
qaranlıqdır. qaranlığın qorxululuğu onun gözlənilməzliyindədir. gözlənilməz hər bir şey bizim üçün qaranlıqdır.
insanlara gözlənilməz sürprizlər edin, onda onlar qaranlığı sevəcəklər, gələcəklərindən daha az
qorxacaqlar. gündüz hamının dünyası bir və eynidir, gecə hərənin öz dünyası var. qaranlıq danışır, aydınlıq göstərir. aydınlığı görə bilirsən, qaranlığı isə dinləməlisən. görünür, qədimdə peyğəmbərlər allahı elə buna görə
məhz “eşidirdilər”. qaranlıq təkcə alıb aparan deyil, həm də gətirib verəndi. qaranlıq – başlanğıcın anasıdır.
hər halda qaranlıq haqqında aydın danışmaq olmaz. qaranlığa işıq salmaq olmaz. çünki onda qaranlıq
yox olar. əslində, ümumiyyətlə qaranlıqdan qıraqda – yəni aydınlıqda dayanıb, qaranlıq “haqqında” da danışmaq olmaz, gərək qaranlığın “içində” olasan, gərək qaranlıqda dayanıb, qaranlıq“dan” danışasan. qaranlıqdan gərək yarımqaranlıq, mistik stildə danışasan. qaranlıq özü bunu bizdən tələb edir. susa bilmək brilliantdı. brilliant – danışa bilməmək deyil, danışmaq istəməmək deyil, danışacaq sözü olmamaq deyil. əksinə, min dəfə əksinə! məhz danışmaq istəyəndə, deməyə sözü olanda susmağı bacarmaq lazımdı. brilliant susmaq budur. o biri susmaqlar heç gümüş də deyil. qaranlığın bir adı var, aydınlığın min adı. amma mən onun adını sizə deyə bilmərəm… gərək susmağı bacarasan. o, sən susanda yalnız sənin olur… onun adını heç məcnun da bilmirdi, sadəcə leyli adı vermişdi ona. lao tsenin dao işarəsi kimi, leyli də qaranlığın adı deyil, simvolik işarəsidi eləcə. qaranlıq – leylidir. “leyli” – qaranlığın simvollarından biridir. qeysi dəli məcnun eləyən qaranlıq leylidi. qaranlığın aşiqi gündüz üçün dəlidir. qeysə məcnun adı gündüz verilib, aydınlıqda, aydınlığın gözü ilə, aydınlığın işığında. aydınlıq adamı dəli eləməz, ağıllı eliyər. aydınlığın ağıllısı da qaranlığı sevməz.
məcnunun (dəlinin) dəyərini bilən bircə nəfər var – leyli (qaranlıq). qaranlıqda insan dış dünyanı qavramaq üçün ən güclü vasitəsini, görmə qabiliyyətini itirir. qaranlıqda adam kor olur. aşiq məcnun kor idi, çünki o, leylidə idi, qaranlıqda. aşiqlik kor olmaqdı, eşq – qaranlığı sevməkdi. bütün sevilənlərin adı leylidi. qaranlıqda ilk dəfə qulaqlar gözlərdən daha əhəmiyyətli olurlar. qaranlıqda bayquş ulartısı da işıqdır. “minervanın bayquşu qaranlıq çökəndən sonra uçmağa başlayır” (hegel). çünki fantaziya öz qanadlarını yalnız qaranlıqda aça bilər. gündüz fantaziyanın uçuşu üçün çox dardır. “gecə yatmaq üçündür”, o deməkdir ki, xəyallar oyaqlıqda ağlın yuxusudur. bizə gecə verilən dünya ilə gündüz verilən dünya fərqlidir: görünən (vizual) dünya ilə eşidilən (auditiv) dünya. fəlsəfədə bu belə ifadə edilir: qavranan dünya (perceptiv), düşünülən (intelligible) dünya.
düşünülən dünya həmişə qaranlıqdır. insan – qaranlıq dünyanın günəşidir. qaranlıq – bir dünya kimi yalnız insan üçün var. atəşpərəstlikdə qaranlıq şər mənbəyidir, qədim çin dünyagörüşündə sirr mənbəyi. bəlkə də şeytan allahdan daha sirrlidir. qərb gündüzsevərdir, şərq gecəsevər. qaranlıqda dünya böyüyür. elektriklə işıqlandırılmış dünya kiçildi. gecə zehin boşalır və bir nöqtəyə zillənir, qadaqlanır. gündüz bolluqda olan şüurumuz dağınıqdı, gecə isə yoxsulluqda diqqətli. hər gecə – bir gündüzün gecəsidir. hər gündüz də – bir gecənin açılışıdır. biz gecəni keçiririk, bəs gecə nəyi keçirir? dünənki bizi. görünür, gecə ilə “gec”ikmək və “keç”mək arasında əlaqə olub. gecə geyimlidi, gündüz çılpaq. “geyim-keçim”də də gecəyəbənzər nəsə var. gecə
gündüzdən cazibədardı, hicab çimərlik paltarından daha çox cazibə oyatdığı kimi. gecələr adamın varı yadına düşmür, yoxu yadına düşür. daha doğrusu, varının yoxluğu. “şəbi-hicran” deyən füzulini anlaya bilirik yavaş-yavaş. gündüz hamınındı, gecə hərənin. hamının eyni gündüzü var, hərənin öz gecəsi. gecələr hamımız öz
vətənimizdəyik. gecələr cümlələrarası intervallar kimidir. hər nöqtə bir gündüzün sonudur. qaranlıq iki üzlüdür. o, ya səhərə açılır, ya da heç vaxt öz səhərini tapa bilmir… ölüm – gündüzü gəlib çıxmayan gecəyə bənzəyir.
bakı, x-xii, 2008
--sitat--
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var. Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var. Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
azərbaycan mediasında gurultulu analizlər edən politoloqlarımız var. mən bilən politologiyanın 3 əsas və başlanğıc əsəri platonun "politeia" və "qanunlar"; aristotelin "politika" əsəridir. mən qəti əminəm ki, bu gurultulu politoloqlar bu əsərlərin olsa-olsa ancaq adlarını bilirlər. biri qalxsın, məni pərt eləmək üçün, məsələn, aristotelin yuxarıda adını çəkdiyim əsərinin ilk cümləsini mətbuatda izah etsin. politoloq onların ancaq təxəllüsü ola bilər.
azərbaycanda hamı, içi mən qarışıq, sosial hadisələrdən danışırıq. bir nəfərin adını çəkə bilərikmi ki, bu adam azərbaycanda sosioloqdur? yəni bu adam peşəkarcasına comte-u, durkheim-i, tönnies-i, simmel-i, marx-ı, weber-i, gehlen-i və s. oxumuş olsun və bizə azərbaycanda baş verən bu dəhşətli hadisələri izah etsin.
uzatmıram. aydındır ki, azərbaycanda nə etnoqraf var, nə kulturoloq, nə tarixçi, nə də başqa bir şey. şəxsən mənim üçün çox maraqlı olardı, məsələn, bir tarixçi çıxıb izah etsin ki, bir xalq tarixdən silinmək üzrə olduğu əsrlərdə hansı əlamətləri göstərir. və biz bu əlamətlərə uyğunuqmu? və yaxud, bir sosioloq çıxıb izah etsin ki, azərbaycanda ümumiyyətlə cəmiyyət varmı? deyəsən, axı biz heç cəmiyyət kimi qurulmamışıq hələ.
bir sözlə, dostlar, ciddi suallarımıza cavab verəcək ekspertlərimiz yoxdur. buna görə də hamı kor kimidir. işıq yoxdur, işıq! bilik işığı!
--sitat--
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var. Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
"biz qız(ı) istəyirik, sevmirik. filankəs filankəsin qızını «istəyir» deyirlər. amma istəmək (hələ) sevmək demək deyil! qızı istəmək olsa-olsa ona elçi düşməkdir. qızı istəmək onu almaq istəməkdir. filankəsin «qızını alan olmadı» deyirlər, başqa sözlə, istəyən olmadı. amma bəlkə də onu sevən çox oldu, axı hər sevən elçi göndərmir.
sevib istəməmək olar, istəyib sevməmək olar. sevmək özünü ona qurban verməkdir, başına dönməkdir. istəmək isə əksinə, aqressiv tələbdir, bazardan qul almaq kimi, özünü ağayana aparmaqdır. azərbaycanlının kişilik təsəvvüründə sevmək döyülmək kimi, uduzmaq kimi, təslim olmaq kimi bir qəbahətdir, hətta sevgi sözünü işlətmək də ayıbdır. kişi dediyin istəyər, sevməz!"
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var. Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var. Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
bu aziklər filosoflara, aydınlanmışlara qarşı çıxır, molla şarlatanlara isə dəstək olurlar.
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var. Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
dini-fəlsəfi baxışı rasional olsa da, azərbaycanda yeniyetmə ateistlərin baxıb masturbasiya etdiyi insanlardandı, yəni yaratdığı imic hamıya bəllidi və sevilmir. son dombalmaq söhbəti isə birbaşa aqressiya ilə üzləşmək üçün yazılıb. yəni məqsəd kiminsə gözünü açmaq, maarifləndirmək yox, söyülüb təhdidlərə məruz qalmaq və "baxın, baxın, buna görə mühacirət etmişəm" deməkdi. həm bunu görmək üçün xüsusi zəka sahibi olmağa ehtiyac yoxdu.
həyatı facebook, dinlə savaşmaq və masturbasiya üçbucağından ibarət olan yeniyetmələr də bu məqalələri oxuyub həzz alırlar. başqa nə demək olar?
üzv ol