azad iradə

1. hür iradə, azad seçim haqqı kimi də demək olar. mənim başa düşdüyüm qədəri ilə insanın qarşısında seçmək üçün ən az iki variant olsa və seçim prosesinə heç bir vasitə ilə qarışılmasa bəlkə azad iradədən söhbət gedə bilər. amma bu qavram sadəcə seçim etməkdən ibarət deyil. iradə həm də bir şey istəmək mənasına gəlir. iddia olunan kimi azad iradəmiz olsa idi həyatlarımızı istədiyimiz kimi qura bilərdik. nəysə primitiv cümlələr oldu. keçirəm başqa üsluba.
islamın öyrətdiyi təlimə görə yaradan sonsuz iradə sahibidi. onun bir hədiyyəsi olaraq, insana qismən iradə verilib. insanın da çox şeydə seçim haqqı var. bunlardan ən böyüyü inanc azadlığı imiş. əvvəlcə qarşı çıxacam. belə ki, teist qardaşlarımızın iddia etdiyi şəkildə azadlıq yoxdu. sonradan öz düşündüklərimi yazacam. deyilir ki, bu həyat insana allahın varlığını hiss eləmək və ona inanmaq üçün şans olaraq verilib. yəni bu həyatda yaradanımız həm yaxşılara, həm də pislərə bərabər hüquq verərək onu dərk etməyimizi istəyib. ən tanınmış ifadə ilə bu həyat sınaqdır deyilir. imtahandır. allahın varlığını dərk edəcək kapasitede olmaq uğrunda yarış. kontenjan yoxdur amma. amma torpillilər var. belə ki, yaradanın özü öz kitabında deyir ki, onların qəlblərini möhürləmişik, inanmazlar. indi çıxıb desəz ki, allah bilirdi ki, insan ancaq beyni ilə zehni fəaliyyətdə ola bilər, o sözü də sizi çaşdırmaq üçün mırta yazıb, yenə az-maz inanaram. həm də ki, yaratdığı şəraitə baxanda azad iradədən söhbət belə gedə bilməz. deyir mənə inan səni cənnətə göndərim, inanmasan səni cəhənnəmə göndərəcəm. yəni doğurdanmı burda heç bir qəribəlik, məntiqsizlik görmürsünüz? bənzər bir şey üçün: satıcı deyir `mənim malımı al, yoxsa səni öldürəcəm` ya da ölənə qədər işgəncə edəcəm. məşhur söz var `inanmayanı yandırmaqla təhdid edən kitaba məni inandıra bilməzsiniz`
bu yaxınlarda əlimə `təkamül. tənqidi bir kitab` adlı kitab keçdi. neçə gündü ona dadanmışam. yazarın müəlliflərindən 15-16 nəfəri sırf biologdu, amma dini inancları barədə heç bir fikrim yoxdu. digər 3-4 yazar da biologdu, amma sonradan teologiya da oxuyublar. söhbətə hansı tərəfdən girəcəkləri hamınızın gözünün önündə canlandı yəqin ki. məndə də canlanmışdı, amma elə deyilmiş. indiyə qədər o kitabı əlimə almağıma peşman olmamışam. ilk fəsil təbiət elmlərinin işləmə metodu, bu elmlərdəki nəzəriyyələrin mahiyyəti, ortaya atılmaları, şərtləri və s. haqqında idi. bu axşam boş bekaram. icazənizlə kitab haqqında biraz yazardım. sonda başlığıma calamağa çalışacam narahat olmayın.
deməli təbiət elmləri empirik datalardan* tərcümə etmək istəmədim, azərbaycanlılaşdırdım. , onlar üstündə qurulan nəzəriyyələrdən ibarətdir. empirik datalar obyektiv, gerçək zamanlı faktlara əsaslanan bilgilərdir. və sonradan təkrarən əldə edilə bilməlidirlər. ilk etapda təbiət alimlərinin əlində bir-biri ilə əlaqəsiz görünən xeyli empirik data olur. bu bilgilərin arasında əlaqəni, məntiqi qanuna uyğunluqları izah etmə çabalarına da nəzəriyyələr deyilir. başqa metod isə nəzəriyyə üzərindən yeni datalar əldə etməkdir. bu yolla nəyi harda axtarmağı, hansı təcrübələri həyata keçirməyi öyrənərək, zamana və maddi vəsaitə qənaət etmiş oluruq. nəzəriyyələr onları inkar edən bilgilər əldə edildikdə qismən ya da tamamilə yanlışlanmalıdırlar. bura qədər hər şey gözəldi. indi qayıdaq təkamülə.
1. təkamül nəzəriyyəsi empirik datalar üzərində qurulmayıb. təkamülün sübutu olaraq göstərilən bilgilər çox inandırıcıdır. mən özüm qatı şəkildə təkamülə inanıram, entrylərimdən də bu hiss olunur. amma burda bu kitabla razılaşmalıyam. təkamül əlimizdə olan tapıntılardan və gerçək zamanlı müşahidələrdən yola çıxılaraq ortaya atılıb, amma özü gerçək zamanlı bir nəzəriyyə deyil. təbiət elmlərinə zidd olaraq keçmiş zamanla məşğul olur. * mikro təkamülü çıxmaq şərti ilə təkamüldə bir təbiət elminə aid olan elmi nəzəriyyədən çox tarixi bir hadisənin rekonstruksiyasıdır. yəni tarix elmi ilə daha çox əlaqəsi var nəinki biologiya və digər təbiət elmləri ilə.
2. təkamül subyektiv bir nəzəriyyədir.
təkamül darvindən qabaq da tanınırdı. alimlər həyatın tarixini yazmaq üçün bir çox cəhdlər eləmişdilər. darvinin gətirdiyi təbii seçmə isə əsl elmi nəzəriyyədir. onu inkar eləmək elmi cəhətdən mümkündür. ümumi qavram olaraq təkamülü elmi cəhətdən inkar eləmək mümkün deyil. belə ki, elm bütün növ fövqəltəbii qüvvənin müdaxiləsini inkar edir. əgər canlıları kənardan yaradan olmayıbsa, onda növ müxtəlifliyini izah etmək üçün təkamüldən başqa variant yoxdur. təkamüldə subyektivlik var, təbiət elmlərinin obyektivliyindən məhrumdur. çünki, onda da inanmaq və ya inanmamaq məsələsi var. kitab bu məsələni növbəti cümlələrlə izah etməyə çalışır:
bəlkə də nə vaxtsa laboratoriyada bir sürünənin necə bir quşa qədər təkmilləşdiyini müşahidə edəcəyik. amma bu təkamülə sübut olmayacaq. laboratoriyada bu bilincli, məqsədli olaraq həyata keçiriləcək. təbiətdə isə bu məqsədsiz, təsadüfi olaraq baş verir. bu təkamülün mövcud ola biləcəyinə və ya işləməsinin mümkün ola biləcəyinə sübutdur, amma qətiyyən təkamülün doğurdan da baş verdiyinə sübut deyildir. təkamül sadəcə hadisələrin tanrısız da baş verə biləcəyinə sübutdur, doğurdan da tanrısız olduğuna sübut deyildir. ona görə də təkamüldə də bir inanma-inanmama faktoru var. bu səbəbdən subyektivdir və elmi nəzəriyyə deyildir.
azad iradə başlığına qayıtmağın vaxtıdı. direkt mövzuya dalıram: əgər az çox azad iradəmiz varsa, o da inanc məsələsindədi. yuxarıda anlatdığım kimi bizi cənnətə cəhənnəmə atacaq yaradıcıya yox. başqa bir şeyə. burda doğurdan da seçim azadlığı var. laboratoriyada partlayışla yeni bir fəza yarana biləcəyini bəlkə nə vaxtsa sübut edəcəyik. amma bu heç vaxt həqiqətən bunun baş verdiyi anlamına gəlməyəcək. öz həyatımızın, varlığımızın keçmişini seçmək bizim əlimizdə imiş. görünüşə görə bu barədə əmin ola bilməyəcəyik. alimlərin, rasionalistlərin iffadə etdiyi kimi `bilməyəcəyik`. sadəcə inanmaqla kifayətlənməyə məcburuq.

2. ara gülerin gözəl bir söhbəti var. deyir: həyat dediyin kiçik insanların hekayəsidir. ingiltərə kraliçası'nın həyatı bir poxa yaramaz. "ana fəryadı". 16-cı kalonun qarşısında çəkilən foto var bir də, heyif ki, paylaşmaq alınmır burda ..

3. irsiyyətin, mühitin və şəraitin müəyyənedici məcburiyyətində qismən azadlıq, şüurlu seçim aktları.

azad iradə

Yalnız deyilsən!

Yalnız deyilsən!

Yalnız deyilsən!