1. daosizm təlimindəki anlayışlardan biri. eyləmsizlik, fəaliyyətsizlik, susqunluq, əbədi sükut, dinclik kimi mənaları verir. əslində həddən artıq geniş bir anlamdı. və deyərdim ki, daosizm təliminin qanı-canı elə bu anlayışdır.


--sitat--

dao bilgəsi etməzliyin (u-veyin) dincliyində, sakitliyindədir. bu etməzlik nədir ki, onunla öyünmək olsun? kiməsə pislik edirlər, sənsə müdrikəm deyib, tükünü də tərpətmirsən... budur u-vey?
bu kəlamı anlamaq üçün dao düşünüşünün sevdiyi «boşluq», «dinclik», «susqunluq» anlayışlarını bir-biri ilə ilişgidə düşünək.
irəlidə söyləmişdik ki, lao-szının fəlsəfəsində hər şeyin qaynağı olan daonun sonsuz dolğunluğu
bərabərdir sonsuz boşluğa: bir şey hər şey olanda o nəsə bir şey olmur. eyni anda həm qurbağa, həm bulud,
həm meşə və beləcə sonsuz sayda şeylər olan bir şeyə nə qurbağa, nə bulud, nə də başqa bir şey demək olur.
deməli, o heç birisindən olmayacaq, deməli, heç nə olacaq. heçnəlik isə həm də boşluqdur.
lao-szının, – bu dahi çin filosofunun ontologiyasındakı dao belə boşluq idi, hər şeylə dolu boşluq idi, hər şeylə dolu heçnəlik, heçbirisizlik idi.
indi götürək susqunluğu. səsin çıxması üçün nəsə seçilməlidir, ayrılmalıdır. səs necə çıxır? bir şey
başqasına dəyəndə, nəyisə nəyəsə vuranda. bir nəsnənin başqasına dəyməsi üçün gərək hər ikisi ayrılıb-seçilsin ki, bir-birinə dəysin, səs salsın. əgər nəsnə dao-nun dolğunluğunda, hərşeylikdə əriyibsə, o necə
nəyəsə dəyə bilər, necə nəyisə vura bilər? axı, bunun üçün qabaqca bir nəsnə kimi ayrılmalıdır ki, sonra da
həmin nəsnə kimi nəyəsə dəysin, vursun.
dörd-beş nəsnə də birlikdə nəyəsə dəyib səs sala bilər. ancaq bunun üçün də o dörd-beş nəsnə gərək
sonsuz boşluqdan ayrılsın.
indi götürək dao-nu. onun sonsuz bolluğunda heç nə heç nədən ayrılmır, seçilmir. deməli, heç nə
yoxdur ki, səs salsın. ona görə də dao səssizdir, susqundur.
indisə götürək dincliyi. azərbaycanca «dinclik» sözü rahatlıqla bağlıdır, həm də dinc durmaqla, yəni
etməməzliklə. ona görə də bizim bu söz dao fəlsəfəsinə xeyli doğmadır. dao haqqında deyilir: «dao həmişə
eyləmsizlik (fəaliyyətsizlik edir, ancaq elə bir şey yoxdur ki, o etməsin».)
nə deməkdir bu?
nəyisə iki cür etmək olar. biri budur ki, sən özünü «ixtisaslaşdırmısan» nəyisə etməyə. bütün gücün
buna yönəlib; çay genişlikdə dinclik qazanır, yayılır, sakitləşir, susqun bir azmanlığa, əzəmətə çevrilir. yolu
daralanda isə fışqırır, qıjıldayır, səs-küy salıb, kürləşir, iti axmağa başlayır.
nəyisə etmək çayın boğazı daralanda iti axmasına, iti vurmasına bənzəyir. iti vurmağın öz üstünlüyü
var: nəyisə yerindən vurub-çıxarmaq gərəkdirsə, iti axan su bunu yaxşı bacarır. ancaq iti getməyin, iti
axmağın itkiləri də var. iti gedişdə, yeyinlikdə bir dəlisovluq var, düşünməyə, götür-qoy etməyə
imkansızlıq var (çünki vaxt azdır).
genişliyə yayxınmış çayda isə genişliyi tutmaq var, asta, ancaq əzəmətli gediş var. o dar boğazdan axan
su kimi məhdud deyil, hərçənd dar boğaza rast gələndə o yerdə suyunu iti axara çevirə bilir. ancaq səssiz
axımında bir ürək genişliyi var. hər şeyə qalib gələn ürək genişliyi, yumşaqlığı.
lao-szı deyərmiş: yumşaqlıqla qalib gəlmək olar, yenmək olar. su yup-yumşaqdır, ancaq axıb-daşanda
hər şeyi örtə bilir (axı, yumşaq olduğu üçün axa bilir, daşıb hər şeyi örtə bilir).
dao yumşaq olduğu üçün, iti axmadığı üçün usduf-usduf hər şeyi, hər yeri tuta bilir, hər formaya girə
bilir, birini çıxarıb o birisini taxa bilir. kəskin, cod olana, iti axana isə formadan-formaya düşmək çox
çətindir: o qurmağı yox, dağıtmağı bacarır.
lao-szı deyirdi ki, bilgə, müdrik adam hər şeydə özünü daoya oxşatmalıdır.
daonun eyləmsizlikdə eyləmi (etməməzlikdə etməsi) nədir? vurnuxmadan, özünü «didib-dağıtmadan»
təbii axınla, yerli-yerində etməkdir. etmək hərisliyinə tutulmadan, sanki öz-özünə alınmış şəkildə etməkdir.
daoya çatmış insan «buludları yüyənsiz yönəldir, ayaqsız, küləklə bir qaçır». fikir verirsinizmi,
yönəltmək də, qaçmaq da nəyinsə köməyi ilə yox, özü-özünə, təbii alınır.

--sitat--