hərənin öz həyat tərzi, yaşama anlayışı var. hərənin öz doğruları var. və mütləq doğru yoxdur. birdən çox doğru, birdən çox yaşam tərzi var. və hərəsi ayrı gözəldir. bir hissəsi daha gözəl və daha pis ola bilər. amma yenə də yaxşıların arasında ən yaxşısı yoxdur. necə ki barcelonada yaşamaq ayrı, san franciscoda yaşamaq ayrı gözəldir. həyat tərzləri də bir biri ilə müqayisə edilə bilməz. bir çox şey nisbidir. mütləq doğru yoxdur. bu ayrı yazının mövzusudur, sonra deyiniləcəkdir. istənilən yazılmış fikir sadəcə bir insanın içində sahib olduğu birdən çox kimliyin sadəcə bir üzünün səsləridir. hər insanın öz həyat tərzi, həyata baxışı, doğruları olduğu kimi, hər insan özü özündə də birdən çox bir birinə tərs gələ biləcək doğruları birləşdirir. koqnitiv dissonans nəzəriyyəsi demişdik buna. bir birinə tərs həqiqətlərin bir beyində birləşməsi. olduqca normaldır. qısaca; özünüzü inkişaf etdirməyə məcbur deyilsiniz, bir canlı kimi gəldiyiniz bu dünyaya, bir canlı kimi, bir bitki kimi də vəda deyib gedə bilərsiniz. vaxtınızı və həyatınızı necə işlətmək istəyəcəyiniz tamamilə sizin qərarınızdır və verdiyiniz qərarı başqaları sevməsə belə, əgər siz bunu istəyirsinizsə vəssalam. başqa sözə ehtiyac yoxdur. ama, istəyirsinizsə. bundan əminsiniz? sahib olduğunuz çox qısa həyatı yataraq keçirə bilərsiniz, bir avaranın həyatını yaşayaraq da keçirə bilərsiniz, avaralar arasındakı ən yaxşı avara həyatını da keçirə bilərsiniz, bir rock ulduzunun həyatını da yaşaya bilərsiniz, bir elm adamının, bir sənətkarın, bütün həyatınızı pul uğruna da yaşaya bilərsiniz, fahişə olaraq da, dağlarda yaşayan bir dərviş kimi, bir buddist kimi, bir bürokrat kimi, argentina da meşəlik ərazidə at saxlayaraq da keçirə bilərsiniz həyatınızı, və ya harda olur olsun bir evdə yaşayıb evdən çıxmayaraq kitablar, romanlar yazaraq da keçirə bilərsiniz həyatınızı, *zen* təlimlərini həyatının ortasına qoyub elə yaşaya bilər bir kimsə, və ya hippi ruhlu və.s bitməz tükənməz bilməyən sayda həyatlardan birini və ya sığdıra bildiyiniz qədərini yaşaya bilərsiniz və "mütləq doğru"nun axtarışında olmadan yaşaya bilərsiniz çünki o yoxdur, ən yaxşı həyat tərzi yoxdur. təəssüf ki yoxdur və ya yaxşı ki yoxdur. azad iradəni ortaya çıxaran da budur. şahmatdakı növbəti addım kimi, hansı istiqamətə getmək istəyirsiniz? ümumiyyətlə getmək istəyirsiniz? zira təslim olma şansınız (intihar) həmişə əlinizin altındadır. və sizin ən təbii haqqınızdır.
bütün yazılmış yazılar, bu da daxil, sadəcə bir insanın sahib olduğu bir neçə şəxsiyyətdən birinin və ya bir neçəsinin toplam doğrularıdır. başqa həyatlar üzərində heç bir iddiaları yoxdur və ya var. bir insanın həyatının müəyyən bir dövründə sahib olmuş olduğu düşüncələr toplusudur, əvvəli və sonrası fərqli ola bilər. normaldır. yaşamaq üçün birdən çox yol var. dolu dolu yaşamaq istəyən, həyatına birdən çox yaşam tərzini sığıdırmaq istəyə bilər. fərdi inkişaf bir məcburiyyət deyil. insan bir su kimi də yaşamaq istəyə bilər. rahatına düşkün olaraq da, yatağının içində də keçirə bilər bütün ömrünü.
yeniyetmə vaxtlarımda sevdiyim bir söz var idi, bukovskinin, "bizi öyrəştirdi əclaflar, heç bir şey etmədən dayananda özümü günahkar hiss edirəm", zamanın kapitalizminə vurğu edir zənnimcə. ancaq yenədə bir çox mənaya yozula bilər. yeniyetmə ikən, özümü inkişaf etdirməm lazım olduğunu hiss edir ancaq boş boş fırlanmaq daha rahatladıcı gəlirdi mənə. və təbii ki bukovski kimi yazarların bu sözlərindən ilhamlanıb avara həyat tərzini gözümdə yüksəldirdim digər bir çox yeniyetmə kimi. doğru və ya səhv olduğunu vurğulamıram, doğru və ya səhv deyildi. beyini yemləmək istəmək və ya istəməmək bir seçimdir. sadəcə bir seçim. bu yazı, beyni yemləməyi təmsil edir məsələn. başqa bir yazı etməyə bilər.
yeniyetməliyi sancılı, yaxşı və ya pis bir formada yavaş yavaş keçirərkən, beyin inkişafını sürətli bir şəkildə davam etdirir. fərdin vərdişləri onu ələ keçirərək onunla bütünləşməyə başlayır. aristotelin çox gözəl bir sözü var hansı ki çoxları lazım olması gərəkən diqqəti yetirmir bu sözə: "biz təkrarlı olaraq nə ediriksə oyuq. mükəmməlik, buna görə də, act deyil, vərdişdir". başqa bir deyişlə üstad belə deyir "*sən, sənin vərdişlərinsən*". sən, vərdişlərinin bütünüsən. beyninə nələri öyrətmisənsə, sən osan. bir qadının məsələn, əsas məqsədi seksi görülməkdən ibarətdirsə, vaxtını buna israf edibsə, beynini yemləməyib, beynini şişirməyi seçməyib, bədən nahiyələrini şişiribsə daha seksi görülmək üçün, o odur. və bu onun seçimidir. başqalarının ona taxdığı seks obyekti adına inciməməlidir, zira bu onun seçiminin nəticəsidir. o olmaq üçün sərf edib zamanını. (zaman bir insanın sahib olduğu ən dəyərli möhvumdur)
fərdi inkişaf, beyni maarifləndirməkdir. ən azından bu yazıda, və bu yazının sahibinin dünyasında, başqa bir insan üçün başqa mənaya gələ bilər. fərdi inkişaf birdən çox formada başa düşülə bilinər. günümüz reklam dünyasında insanalara fərdi inkişaf adı ilə təlqin edilən kitablar var, hansı ki liderlik bacarığını öyrədir o kitablar. bu deyil fərdi inkişaf. ən azından bu yazının sahibinin prespektivində. sözlərin mənaları insanlara görə dəyşir. gözü pul hirsi ilə dolmuş bir sistem adamına görə fərdi inkişaf, başqaları üstündə liderlik qurmaq bacarığıdır və ya daha çox pul qazanmaq üçün özünü inkişaf etdirməkdir. dorğu və ya səhv deyil. kiməsə görə doğru kiməsə görə səhvdir. nisbidir. mənim prespektivimdən axmaqcadır. bu yazının məqsədi isə, bu tip bir fərdi inkişaf deyil. fərdi inkişaf kursları belə var, sizə insanlar ilə münasibəti öyrədirlər. bu da deyil fərdi inkişaf. başqaları ilə münasibətdən əvvəl, fərdin münasibətə girə bilməsi gərəkən biri var; beyni, ağlı, zehni, *us*u. fərdin, gözünün üstündə, yemlənməyi dəlicəsinə gözləyən bir varlıq var: beyin. informasiyaya acdır. necə bir informasiya ilə yemlənəcəyi isə fərdin seçimləri nəticəsində ortaya çıxacaq. onu hər şeylə yemləyə bilər, və yemlədikcə ona çevriləcək beyin. fərd pornoqrafiya ilə də yemləyə bilər beynini, video oyunlarla da, elm ilə də. doğru və ya səhv yoxdur. fərqli seçimlər var. çünki beyin, bu yazılanların üçü ilə də və digər sayılmayan sayısız hesabsız fəaliyyət ilə də yemlənə bilər. beyini əyləndirməyin birdən çox yolu var. beyini xoşbəxt edən hormonu olan dopamini bunların hamısı yemləyir. yeni bir informasiya öyrəndiyiniz zaman bunun xoşunuza getməsiniz səbəbi budur. dopamin sadəcə seks əsnasında və ya kokaindən sonra sintezlənmir əlbətdə ki. kiçik bir informasiya belə beyini əyləndirir. beyin acdır.
bir yeniyetməyə məsləhətlər adı altında xəyali olaraq özümün 17 yaşıma bir kitab yazmağı düşünürdüm. ama özüm də daxil bir çox yeniyetmə kitabı ciddiyə almazdı. zira fərdi inkişafın hansı istiqamətdə gedəcəyinin təməl daşları yeniyetməlikdə qoyulur. sancılı bir yeniyetməlik ilə. düşünülməyə zorlanmış və daha da inkişaf etdirilmiş beyin ilə. beyini inkişaf etdirmək deyəndə nəzərdə tutulan, daha çox düşünmə və informasiya daxil edilməsi ilə beyin neyronları və sinapsları aralarındakı əlaqələri artırmaq və böyütməkdir. beyindən istifadə etdikcə böyüyür. necə ki əzələlərin şişmə prispipi daha çox işlədilməsinə bağlıdırsa bu da elə. və eyni ilə əzələdəki kimi, günlük işlər barədə işlətdiyiniz zaman beyni və ya əzələni, normaldan daha artıq bir formada inkişaf etməyəcək. daha çox gücə düşməlidir beyin/əzələ. əzələ üzərindən başa salmağa çalışıram zira gözlə görüldüyü üçün daha anlaşılandır. normadan artıq ağırlığı qaldırdığınız zaman qolunuzdakı əzələlərdə çox kiçik mikroskopik qırılmalar olur, və həmin gün siz yatarkən bədəniniz o qırılmaları daha güclüsü ilə əvəz edir. və növbəti dəfə əzələnizdə daha çox kiçik mikro ipliklər olur, daha güclü olursunuz. beyin də belə. daha çox düşünməyə zorladığınız zaman beyninizi, sinirlər arası əlaqələr daha da güclənir.
həyat qısadır, və hər keçən gün zamanın daha da azalır. hər hansısa bir mövzuda ixtisaslaşmaq istəyə və ya istəməyə bilərsən. ancaq, həyat sadəcə bir mövzuda ixtisaslaşacaq qədər uzundur. bu uzun olmayan həyatda, vaxtını nəyə sərf edəcəyin sənin qərarındır. vaxt qızıldır. onu xərcləyərkən necə xərclədiyinə fikir ver. ilk etmən gərəkən həyatında artıq zaman xərcləyən şeyləri azaltmaq və ya tamamilə bitirməkdir. ən xırda detala qədər. sosial mediada başqalarının həyatını izləyərək keçirəcək qədər uzun deyil həyat məsələn. sən *vaxt öldürmürsən*, o *səni öldürür*. və ya bunu seçmisənsə, o zaman bu sənin seçimindir. daha sonra şikayətlənməməlisən başqa şeylər üçün. çünki sən seçimini etmisən və sahib olduğun vaxtı başqalarının həyatlarını hər gün saatlarla izləyərək öldürmüsən.
modern dünyada insanlara təlqin edilən həyat tərzi daha çox iş həyatı üzərindəndir. *hobi* deyə bir ifadə var məsələn. boş vaxtlarda edilən şeylərə deyilir sistem tərəfindən. əslində isə, sənin hobilərin həyat tərzin olmalıdır. hobbi deməyək, iyrəncləşdirilmiş bir sözdür, vərdiş deyək. məşğuliyyət deyək. kitab oxumaq hobbi deyil, kitab oxumaq məcburiyyətdir, bir yaşam tərzidir. kitab deməyək, oxumaq deyək. fərdi inkişafın əsası oxumaqdan keçir. beyini daha da genişləndirmək. üfüqləri artırmaq. oxumaq, informasiya qəbulu almaq, informasiya əsrində informasiya sadəcə oxunularaq da alınmır təbii ki, oxumaq, izləmək, dinləmək. dayanmadan. yolda ikən belə. bir nöqtədən sonra fərdi inkişaf onsuz da həyat tərzi olacaq o beynin. aydınlandıqca, maarifləndikcə beyin, gözü açıdlıqdan sonra bir beyin. onu dayandıra bilmərsiniz. istəsəniz də dayanmayacaq. tək olduğu vaxtda belə, oxuyacaq, izləyəcək, dinləyəcək bir informasiyası, olmadığı halda belə dayanmadan əvvəl qəbul etdiyi informasiyaları, təcrübələri prossesdən keçirəcək, buna düşüncə deyirik. düşünəcək, və düşündükcə daha da genişləyəcək, böyüyəcək. bir nöqtədən sonra, fərdi inkişaf özünüzü sıxıb davam etdirməyə çalışdığınız bir məşq olmaqdan çıxıb həyat tərzinizə çevriləcək. o bir müddət yeniyetməlikdir. yeniyetməlik sadəcə yaşla bağlı olmaya da bilər. immanuel kantın vurğuladığı kimi aydınlanma beyinin yeniyetməlikdən qurtulmasıdır. bu otuz yaşda da ola bilər. beyin hər zaman aydınlana bilər, təki fərd özünüzü zorlasın. sadəcə yaş artıqca beyinin alışılmışları unutması çətinləşir. bu da bir həqiqətdir. Sapere aude ilə başlayır hər şey, yəni "bilməyə cəsarət et", "öz ağlınla düşünməyə cəsarət et". düşün, sorğula. hər şeyi sorğula. sözün əsl mənasında hər şeyi. öz bədənindən başlaya bilərsən məsələn, beynindən məsələn? nəyin niyə və necə işlədiyi maraqlı deyil? olmalıdır. səni idarə edən beyninin necə işlədiyini öyrənməlisən. necə və niyə. elm üçün məlum olmayan hələ də həddindən artıq nöqtə var beyinin necə işlədiyinə dair. ancaq bilinən qədərini oxumalısan ən azından. sənə məktəbdə öyrədilməyən biologiyanı özün özünə öyrətməlisən. şəxsi-təhsil, ali təhsildən üstündür. şəxsi təhsilin limiti yoxdur. həyat qısa olduğu üçün, etmək istədiklərinin hamısını edə bilmərsən. fərdlər arası fərqlər burda ortaya çıxır və gözəlləşir. bir insan bütün dünya ədəbiyyatını oxuya bilməz. deyək ki onu oxusa, o zaman digər şeylərə vaxtı qalmayacaq. yəni bir fərd özündə bütün hər şeyi birləşdirə bilməz, hələ ki. fərqlər burada ortaya çıxır. hobi deyirdik, hobini sanki bir ekstra şeymiş kimi sunurlar. hansı ki hobi dediyin şey insanın onsuz da etməsi gərəkən şeylərdir. sənət məsələn, sənəti sanki sadəcə sənətkarlara xas bir şeymiş kimi qəbul edirlər. yox, qəttiyyən. bütün insanlar sənətkardır. və bütün insanlar sənətlə məşğul olmalıdır. nədir sənət? hər bir fərdin xəyal gücü və yaradıcılığını ortaya qoyduğu özünü ifadə etmə forması deyilmi sənət? bəs onda? sən insan deyilsənmi? şəkil çəkmək, musiqi ifa etmək, bir şeylər düzəltmək, yazmaq bunlar hər bir fərdin etməsi gərəkən şeylərdir. sənət, insanın həyatı daha yaxşı yaşanılır qılmaq üçün etməyə başladığı bir şeydir. istehsal etməkdir. beyinin bir *output*udur, məhsulu yəni. fərdi inkişaf, bunlarla birlikdə yaşamaqdır, sənətlə və elmlə. fəlsəfə də həmçinin, fəlsəfə xalqdan ayrı bir parça deyil, deyil! fəlsəfə hər bir insanın bir parçasıdır. nədir fəlsəfə? o qədər də qəliz deyil fəlsəfənin tərifi, həqiqətən də sadəcə bir niyə sualı ilə başlayır hər şey. *hərşeyi sorğula*, hakimiyyəti sorğula, evin içində atanı sorğulamaqdan başla. "fəlsəfə insanın hər şeyə olan maraq hissinin bir ifadəsi və dünyada olan hər şeydə zəkasını istifadə edərək bir məntiq axtarmasıdır"- deyib *alan watts*. çox da əla deyib.
insanın formalaşdıran, darıxdığı və ya sıxıldığı anlarda etdiyi şeylər olur həmçinin. asan və rahata qaçır insan bu anlarda, başını qarışdırmaq üçün məsələn açıb oyun oynayır, kimləsə online olaraq söhbət edir və.s o zaman o insanın daha sonra şikayətlənməyə haqqı yoxdur fərdi inkişafındakı əksikliklər barədə. və ya daha sonra hansısa sahədə ixtisaslaşmamış olmasına görə şikayətlənmə haqqı da yoxdur. *comfort zone* deyirlər buna, rahatlıq zonası yəni. ürəyin sıxılanda və ya boş vaxtını keçirdiyin o divan məsələn, pişik kimi yaşayırsan üstündə və birdən gözünü açıb deyirsən on il keçib o divanla. problem deyil, divanda oturaraq da inkişaf edə bilərsən. ancaq divanda oturarkən nə edirsən məsələ odur. saatlarca kimlərinsə həyatını izləyirsən və ya saatlarca video oyun oynayırsansa yox. ancaq saatlarca yeni şeylər öyrənirsən və bundan zövq alırsansa hə. bir kitab nə deməkdir məsələn? bir kitab bir insanın 20-30 illik təcrübəsini sənə 3-4 saatda verə biləcək bir qaynaqdır. bir düşün bunu. və ya bəzi kitablar sənə fərqli mövzularda bütün insanlığın 3.000 ildə topladığı məlumatların bir bütünüdür məsələn. belə bir maraqlı statistika var doğru və ya səhv olması önəmli deyil mahiyyət etibarı ilə çox əyləncəlidir: hansısa bir mövzuda üç kitab oxusan o mövzuda dünyadakı insanların 95%dən daha bilgili olursan. düşün bunu bir. yaxşı yaxşı həzm et.
"həyatın başladığı yer, rahatlıq zonasının (comfort zone) bitdiyi yerdir" kimi sözlər var. bunların çoxunu günümüzdə kapitalist məqsədlərlə axmaqca istifadə edirlər, ancaq o ifadələrə başqa pəncərələrdən baxıb başqa şeylər görə bilər hər insan. günümüzdə motivasiya verici sözləri, videoları və.s bir çox şeyi katpitalist məqsədlərlə daha çox işdə irəli getmək və ya bədən şişirmək üçün istifadə edirlər. siz o sözləri fərdi inkişaf olaraq dərk edə bilərsiniz. aldanmayın. bu barədə itə tök söz var hamısını bura yığıb tökmək mənasızdır. məsələn belə bir söz var, "limandakı gəmi təhlükəsiz yerdədir, ancaq gəmilər bunun üçün deyil". eyni qapıya çıxır mənası. limanda təhlükədən uzaqsınız, rahat zonanızda, ancaq yelkən açmalısınız. təbii ki bu yenə sizin öz seçiminizdir, olduğunuz limanda qocala da bilərsiniz. buradakı yelkən açmaq hər iki mənada, real və mücərrəd mənada başa düşülməlidir. real məna da yəni mümkün olduğu qədər fərqli yerlərə getməli və beyninizi yeni kəşflərə açmalısınız. mücərrəd məna isə düşüncə olaraq yelkən açmaqdan gedir söhbət. çünki düşünmək sancılı bir aktdır, bəzən insan düşünmək istəməyib sadəcə yaşamaq istəyir. bir bitki kimi məsələn. ola bilər. səhv və ya doğru deyil, bir seçimdir.
south park serialında marixuana ilə bağlı çox sevdiyim bir sitat var. düşüncələrimi çox gözəl ifadə edib. atası randy oğlu stana marixuana çəkib çəkməməsi barədə məsləhət verir və deyir
: "marixuana səni darıxdığın/sıxıldığın zaman yaxşı hiss etdirir. hansı ki sən darıxdığın vaxtlarda yeni şeylər öyrənməli, və ya yeni elmi şeylər kəşf etməli ya da yaradıcı bir şeylərlə məşğul olmalısan. əgər marixuana çəksən böyüyəndə bir gün görəssən ki heç bir sahədə bacarıqlı deyilsən." burda söhbət hər gün marixuana çəkib vaxtı əyləncəli sərf etməkdən gedir. bu barədə çox düşünmüşəm. birdən çox həyatım olsa birini sonuna qədər hər gün marixuana çəkməklə keçirərdim. ancaq sadəcə bir həyatımız var və bu bir bəs deyil. bu sitat sadəcə marixuana üçün yox, daha geniş mənalarda da yozula bilər. məsələn onun kimi digər bütün aludəsi olunan şeylər, sosial media aludəçiliyi, video oyunlar, mobil oyunlar və.s dediyim kimi bunlar seçimdir, və hər insan istədiyi kimi yaşaya bilər əlbətdə. ancaq bunu edən insan, fərqində olmalıdır ki daha sonra şikayətlənmə şansı olmayacaq. hər insanın öz qərarıdır necə yaşamaq istəyəcəyi. ama sanki şirkətlərin qərarını yaşayır belə yaşayan insan, oyunlar və sosial media. boşa sərf edilmiş həyatlar. günümüz kapitalist, şirkətlər əsrində bunlardan qorunmağı bacarmalıdır fərd. individual əsrdə yaşayırıq, ancaq insanlar şirkətlərin onlara uyğun gördüyü həyatı yaşayır. nəyi individualdır bunun? fikirlər belə *mainstream*dir. bu başqa yazının mövzusudur.tək qalmaq fərdi inkişafın böyük bir parçasıdır. tək qala bilmir insanlar, darıxır, kimisə istəyir yanlarında və ya harasa getmək istəyirlər. doyumsuz və acgöz həyatdır bu. biraz özü ilə tək qalmağı bacarmalıdır insan. həyatın boyu yanında olacaq tək insan var o da özünsən. və sən bu insandan qaçırsan həmişə? o zaman get özünü öldür, əks halda qaça bilməyəcəksən. onunla tək qalmağı bacarmalısan. yanında nə bir kitab nə bir kompyuter olmasa belə. tamamilə tək ola bilməlisən. özünün nə iləsə məşğul tutmadan su kimi sakit dur bilməlidir, meditasiya etməlidir. beynini dinləməlisən. varoluş böhranını yaşamalısan özün özünlə. bunu edə bilsən onsuz da, həyatda insanların ən çox qorxduğu şey olan yalnızlığı aşmış biri olaraq daha da güclü olacaqsan.
not: bu entryi bu barədə deyilməsi gərəkənlərin çox kiçik bir hissəsini təşkil edir. daha çox və dayanmadan yazmaq istəyərdim.