1. ilk öncə hüquqda bir az danışmaq istəyirəm. hüquq elm deyil. hüquqda bir il oxuyandan sonra bu fikrə gəldim. yəni, yalnız sosial və iqtisadi dəyişikliklərin fonunda inkişaf edən, siyasi sistemin diqtəsinə uyğunlaşdırılan bir sahə necə elm ola bilər? və burada hansı elmi məntiqdən danışıla bilər. sosial inkişafın hərəkət zəncirində cəmiyyətin tələblər sisteminə uyğun olaraq iqtisadiyyat, siyasət və hüquq var. deməli yalnız məntiqi ardıcıllıqda yer alır və son pillədədir. hüquq nəzəriyyəsində də açıq şəkildə yazılır ki, iqtisadiyyat hüququ və siyasəti və ya iqtisadiyyat siyasəti, siyasət isə hüququ tənzimləyir. edwardın dediyi kimi olacaq bir az amma, riyaziyyat, fizika kimi elmlərin yanında buna elm demək sırtıqlıqdır. çünki asılıdır. dəyişikliyə məruz qalır və öz müqəddəratını təyin edə bilməz. təbii ki bütün elmlər insanlığın və proseslərin inkişafı ilə dəyişikliyə məruz qalır, amma bu formal olaraq həyata keçir. hüquq isə idarəolunma və tənzimləmədə alət funksiyasını daşıdığı üçün mahiyyət etibarilə dəyişir və elm kürsüsündən düşürülür. hüquq elm adamı ifadəsi də yoxdur. elm adamı olmaq üçün nə edirlər? yeni iqtisadi sahəni yaranması və ya iqtisadi münasibətin inkişafını müşahidə ilə yeni qanun layihələri məsləhəti verirlər, yoxsa analiz aparmağın hüququn strukturuna təsir edəcəyini düşünürlər? onsuz da iqtisadi münasibətlərin qiqantları işə başlamazdan əvvəl hüquqi düsturu hazır edirlər. nəysə, uzatmayaq. hüququn elm kimi absurdluğu budur.
hüququn bir sahə, yəni insanlar arasındakı münasibətləri tənzimləmə mexanizmi, hüquqların qorunması və təmin edilməsi mexanizmi kimi tanınmasını da bir az aydınlaşdırmaq istəyirəm. əvvəla onu qeyd etmək lazımdır ki, hüquq dövlətin olmadığı anda yox hesab edilir. dövlət burda bir qurum kimi nəzərdə tutulur, hər hansı bir qurum da ola bilər. gələcəyə doğru ələ alaq məsələni, bəlkə gələcəkdə dövlət institutu belə ləğv olundu. dövlətin olmadığı yerdə, hüququn tətbiqi, tənzimi və ictimai münasibətlərdə bunun sanksiyalaşdırıcı normalarla mühafizəsi və təminatı heç kim tərəfindən həyata keçirilə bilməz və dolayısıyla hüquq olmaz. hegel, kant, monteskyö, con lokk, focault, şopenhauer və.s-lərin hüquqa dair fikirlərini öyrənməzdən əvvəl hüquq haqqında elə onların fikirlərinin eynisi məndə də vardı. oxuduqdan sonra da təsdiqləmiş oldum. yəni onlara nisbətdə. hüquqlar dövlət tərəfindən verilir. bəli, bu çox mübahisəli mövzudur, hətta bir çox hüquqşünası dəli edir. amma doğrusu budur. çünki dövlətin və ya hər hansı bir təşkilatlanmanın olmadığı ana qədər hüquq anlayışı mövcud ola bilərmi? yəni ibtidai icma cəmiyyətində kim sənin qabağına reski çıxıb "sənin bu hüquqların var" deyər? hüquq "alimləri" əslində təbii, yəni yaşamaq, ifadə azadlığı kimi hüquqların verilmədiyini deyir və konstitusiyada belə, bu hüquqların "vətəndaşların ..... hüququ var" kimi təsbit edildiyini də əsaslandırma kimi ortaya atırlar. amma bu hüquqa dövlətin baş aldatması kimi baxmaqdır. əslində isə hüquq belədir, məsələn, yaşamaq hüququnu götürək. dövlətin hər bir hüquqa təminat verməsi belə hüquqların onun tərəfindən verilməsini təsdiqləyi, amma bir az da sübuta ehtiyac var. yaşamaq hüququ ən ali hüquq kimi müəyyənləşdirilir, amma insanlara "sənin yaşamaq hüququn var" demək necə səslənir? yəni bu çox humanist bir şey deyil məncə. və ardınca hər kəsin yaşamaq hüququ toxunulmazdır deyir və ən sürpriz məqam gəlir. istisna. bəli, istisna. hüququn absurdluğunu, müstəqil bir sahə olmamasını cəmi bir söz göstərir. yaşamaq hüququnun toxunulmaz olmasının belə istisnası var. ölüm cəzası, dövlətə qarşı qruplaşma, hərbi əməliyyatlar və.s. yəni əslində yaşamağın doğurdan da bir hüquq olması burda məlum olur. dövlət bu hüququ verdiyinə görə, geri alma haqqına da sahibdir. vətəndaş isə burda heç bir ixtiyara sahib deyil, hətta vətəndaşlığı olmayan şəxslər belə hüququn təsir dairəsindən qaça bilməz. şəxsi həyatın toxunulmazlığı hüququ da başqa bir nümunədir. burda da istisna cəhət kimi, məhkəmənin qərarı, dövlətin maraqlarına zidd hərəkətlərin olması halları baş verdikdə şəxsi yazışma, danışıqların dinlənilməsi qanunauyğun hesab edilir. deməli dövlət hüquq vasitəsilə şəxsi həyata belə müdaxilə etmə haqqına sahibdir. çox təbiidir, axı o verir bu hüquqları, top onundur, istədiyi qaydanı da qoyar. deməli hüquq dövlətin idarəetmə mexanizminin bir parçasıdır. bəs dövlət nədir?
dövlət hər kəsin düşündüyü kimi xalqın iradəsinin forması, insanların şəxsi maraqlarından uzaq bir robot qurum deyil. dövlət cəmiyyətin tələblərinin idarə olunması, iqtisadi prosesin davamlı inkişafına müdaxilənin qarşısının alınması, son olaraq cəmiyyətin öz iqtisadi və sosial mühitlərinə uyğun şəkildə onları idarə olunmasını həyata keçirən qurumdur. dövlət hüququn bir yerə qədər tətbiqi və tənzimində maraqlıdır. hardan vergi gəlirsə, ora qədər. ondan qıraqda qalan münasibətlər üçün dövləti məcbur etmək lazım gəlir. dövlət əsasən iqtisadi maraqlara xidmət etdiyi üçün, bəşəriyyətin maddi tələb istiqamətində irəlilədiyini nəzərə alsaq bu təbii bir haldır, iqtisadi maraqlarla uzlaşmağa məcburdur. yəni bugün amerika wall streetə qarşı çıxa bilməz. onların etdiyi hər hüquq məhdudlaşdırmasına, ictimai istismara "dövlətin maraqlarına ziddi hallar istisna olmaqla" cümləsi ilə göz yumur. hə, bundan daha sırtıqca olanı da var "cəmiyyətin maraqlarına zidd olduqda istisna təşkil edir". dövlət insanlara öz müqəddəratını təyin etmə hüququ verir. amma bununla yanaşı dövləti əleyhinə olan hərəkətləri "ekstremist, terrorçuluq fəaliyyəti" kimi normalaşdırır. uşağın mayalanması belə kifayətdir ki, ona hüquqi mexanizm tətbiq edilsin. vərəsəlik hüququ buna misaldır. və öhdəliklər, vəzifələr. qısa olaraq, dövlət birinci təhkim edir, sonra isə " bu hüquqları da verirəm də" deyir. bir qəlib qurumdur dövlət. öz idarəçisini gözləyir və mahiyyəti etibarilə çox asan pul qazanmaq vasitəsidir. başına birini qoyurlar və öz biznesi ilə məşğuldur "winnerlər". nəysə yoruldum. yəqin ki bu başlıq altında sonralar da davam edərəm.