1. azərbaycan respublikası ərazisində şəhər,
eyniadlı rayonunun inzibati mərkəzi.
daha əvvəllər "yeni şamaxı" adlanmışdır. azərbaycanda şəhər. ağsu
rayonunun mərkəzi - ağsu çayının
hər iki sahilində, şirvan düzünün
şimal-şərq qurtaracağında, hinqar
silsiləsinin ətəyindədir. yaşayış
məntəqəsi kimi xv əsrdən məlumdur. şəhərin 4-5 km.-ində
"xaraba şəhər" adlanan orta əsr
şəhəri ağsu və ya yeni şamaxının
qalıqları var. adını ərazidəki eyni- adlı çaydan almışdır[2]. tarixi abbasqulu ağa bakıxanov
gülüstani-irəm əsərində qeyd edir ki, nadirqulu xan (nadir şah) tərəfindən hicri 1148-ci (1735) ilin may ayında şamaxı şəhərinin 4 ağaclığında (37 km), mövqe etibarilə
çox əlverişli olan ağsu adlı yerdə
yeni şəhərin əsası qoyuldu. hazırda
ağsu rayonunun mərkəzi olan ağsıı
şəhərinin adı bəzi tarixi mənbələrdə
yeni şamaxı kimi də göstərilir. bu həmin dövrdə şamaxı əhalisinin
ağsuya köçürülməsi ilə bağlıdır.
xviii əsrdə mövcud olmuş şəhər öz
adını "ağsu çayı"ndan götürməklə
mənbələrdə daha çox ağsu kimi
göstərilir. xviil əsrin yadigarı olan qədim şəhərinin qalıqları (hazırda
"xaraba şəhər" adlanır) müasir ağsu
şəhərinin cənubunda yerləşir. rus
səyyahı s.bronevski öz yazılarında
həmin şəhəri belə təsvir edir. şəhərin
ətrafına qala divarları çəkilmişdi. qalanın dördkünc və dairəvi bürcləri
var idi. qala divarlarının qarşısında
dərin xəndək qazılmış, yaşayış
binalarının alt hissəsi zirzəmilərdən
ibarətdir. binaların üst hissəsi uçub
zirzəmiyə tökülmüşdür. buradakı çalalar zirzəmilərin qalıqlarıdır.
şəhərdə yaşayış binaları sıx
yerləşmişdir. küçələr ensiz olub,
arabalarla hərəkət etmək mümkün
deyildi. şübhəsiz şəhərin mərkəzi
küçələri nisbətən enli olmuşdur. qədim ağsu şəhərinin yerindən orta
əsrlər dövrünə aid sadə gil qab
nümunələri və şirvan hakimi surxay
xanın adına zərb edilmiş mis sikkə
tapılmışdır. pul nadir şahın şəhərin
salınması əmrindən əvvələ aiddir. ağsunun ticarət və sənətkarlıq
məntəqəsi olması haqqında xvi-
xvii əsrdə bəzi tarixi mənbələrdə
məlumat verilir. eyni zamanda,
"xaraba şəhər"də aparılan ikin
axtarışlar zamanı nadir şahın şamaxını işğal etməzdən 100-150 il
əvvələ aid materiallar və keramika
məmulatı tapılmışdır. xviii əsrdə
ağsu şəhərinin möhkəm qala
divarları, müdafiə istehkamları
olmuşdur. şəhər getdikcə inkişaf etmiş və xviii əsrin sonunda
azərbaycanın çoxsaylı əhalisi olan
şəhərlərindən birinə çevrilmişdir.
səyyah v.leviatov qeyd edir ki, xviii
əsrin sonunda yeni şamaxı (ağsu)
şəhərinin əhalisi 10 minə yaxın olduğu halda gəncə, ərdəbil, şuşa, nuxa, bakı və başqa şəhərlərin əhalisi 3-8 mindən çox deyildi.
s.yegiazarov ağsu əhalisindən
şirvan xanının xeyrinə 15.510
manat vergi toplandığını qeyd edir.
bu fakt şəhərdə əhaliyə qarşı ağır
vergi sisteminin tətbiq oldunduğunu göstərir. ağsu şəhəri son orta əsrlər azərbaycanın ictimai-siyasi və hərbi həyatında mühüm rol oynamış
şəhərlərdəndir. 1734-cü ilin yayında
nadir şah öz qoşunu ilə şamaxıya
doğru hərəkət etdi. şirvan hakimi
surxay xanın şamaxını tərk
etməsinə baxmayaraq, şəhər əhalisi iki ay müddətində müqavimət
göstərə bildi. əhalinin belə ciddi
müqavimətindən qəzəblənmiş nadir
şah 1734-cü il avqustun sonlarında
şamaxını ələ keçirdikdən sonra
şəhəri yandıraraq darmadağın etdi, əhalisinin isə köçürülməsi əmrini
verdi. beləliklə, 1735-ci il may ayıının
sonunda şamaxı şəhərinin 4
ağaclığında (37 km), yeni şəhərin
əsası qoyuldu. şəhərin qədim əhalisi
də tikilən bu yeni şəhərə köçürüldü. bu dövrdən etibarən ağsu şəhəri
şirvan hakimlərinin iqamətgahı oldu.
1743-cü ildə şirvanda nadir şahın
zülmünə qarşı üsyan başlandı. bu
zaman özlərini səfəvilərin xələfləri
kimi təqdim edən yalançı şahzadələr - i, ii, iii sam mirzələr meydana çıxdı
ki, onlardan ikisi şirvanda fəaliyyət
göstərirdi. i sam mirzə 50 minlik
qoşunla surxay xanın müşaiyətində
şirvanın mərkəzi olan ağsu şəhərini
zəbt etdi. nadir şahın zülmündən cana gəlmiş əhali onu rəğbətlə
qarşıladı. o, xalqı nadir şah
tərəfindən qoyulmuş vergilərdən
azad etdi. lakin, nadir şahın oğlu
nəsrullah mirzə ilə i sam mirzə
arasında şirvan düzündə baş verən döyüşdə, i sam mirzə öldürüldü. ii
sam mirzə surxay xanın oğlu
məhəmməd xanın yardımı ilə 1743-
cü ilin oktyabrında şirvanda güclü
üsyanın baş verməsində böyük rol
oynadı. nəsrullah mirzə 3 dəfə məğlub olmasına baxmayaraq,
ağsu qalasını bir neçə gün
mühasirədə saxladıqdan sonra
nəhayət top atəşi ilə ələ keçirə bildi.
bununla da çiçəklənən ağsu
şəhərinə ilk zərbə dəymiş oldu. şəhərdə az sayda insan qalmışdı ki,
onların da çoxunu əsr tutub şəhəri
tamamilə qarət etdilər. əhali bugünü
"allahdad" (allah köməyə çat)
adlandırdı. nadir şahın ölümündən
(1747) sonra yerlərdə müstəqil xanlıqlar meydana gəldi ki,
bunlardan biri də şirvan xanlığı idi.
şirvan xanlığında (1747-1763-cü
illər ərzində) iki hakimiyyətlilik hökm
sürürdü. şamaxıda hakimiyyət
başında xançoban tayfasından olan iki qardaş - məhəmməd səid xan və
ağası xan idi. ağsuda isə nadir
şahın şirvanda vergi toplayanı təyin
olunmuş hacı məhəmməd əli xan
hakimiyyəti ələ keçirmişdi. bu
dövrdə azərbaycanda ağalıq uğrunda yerli feodalların mübarizəsi
gedirdi. belə şəraitdə, 1755-ci ildə
şəki xanı hacı çələbi xan böyük
qoşunla, şirvanı ələ keçirmək
məqsədilə ağsu şəhərini mühasirəyə
aldı. burada hakimiyyətdə olan hacı məhəmməd əli xan müdafiə üçün
quba hakimi hüseynəli xandan
kömək istədi. o da 3000 nəfərlik
qoşunla, barışıq məqsədilə ağsuya
gəldi. lakin, hacı çələbi xan sülhə
razı olmadı və qarşı tərəfi hədələyərək geri çəkilməsini istədi.
beləliklə, razılığa gələbilməyən
tərəflər arasında ağsu şəhəri
ətrafında baş vermiş döyüşdə şəki
xanı hacı çələbi xan ağır itki verərək
geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. hacı məhəmməd əli xanın bu böyük
yardıma görə ağsu şəhər qapısının
açarlarını təqdim etməsinə
baxmayaraq, hüseynəli xan onları
qəbul etmədi və üç günlük
ziyafətdən sonra öz xanlığına qayıtdı. 1763-ci ildə cənubi qafqazı bürüyən güclü taun xəstəliyindən ağsu əhalisi böyük ziyan çəkdi.
1765-ci ildə ağsu və şamaxı vahid
xanlıqda birləşdi. məhəmməd səid
xan və ağası xan ağsunu ələ keçirib,
hacı məhəmməd əli xanı öldürdülər.
mərkəz ağsudan şamaxıya köçürüldü. 1767-ci ildə quba xanı
fətəli xan şəki xanı hüseyn xanla
birləşərək, iki tərəfdən şamaxı
şəhərini mühasirəyə aldılar.
məhəmməd səid xanla ağası xan isə
müqavimət göstərə bilməyərək məğlub oldular. nəticədə, mərkəz
yenidən ağsuya köçürüldü. hər iki
xan şəhərə öz nümayəndəsini təyin
etdi. şirvanın sərdərin və həsən
mahalları şəki xanlığına, qalan
hissəsi isə quba xanlığına birləşdirildi. 1769-cu il iyulunda
quba xanı fətəli xan tərəfindən
ağsu şəhəri dağıdılaraq əhalisi
şamaxıya köçürüldü. bəzi tarixi
mənbələrə əsasən az vaxt ərzində
bütün ağsu əhalisi şamaxıda yerləşdirilmişdi. rus səyyahı,
akademik s.q.qmelin ağsuda
olarkən evlərin dağıdılmış
divarlarından başqa heç nə
tapmadığını bildirir. səyyah marşal
fon biberşteyn, rus səyyahı s.bronevski və digər müəlliflərin
yazılı məlumatlarında göstərilir ki,
fətəli xan camaatı ağsudan
şamaxıya zorla köçürdüyü zaman
əhalinin miqdarı o qədər azalmışdı
ki, şəhərin bir sıra küçələri tamamilə boş qalmışdı. sonrakı illərdə də ağsu
şəhəri bir çox hücumlara məruz
qaldı. xüsusilə də 1795-ci ildə ağa məhəmməd şah qacarın azərbaycana yürüşü zamanı
ağsunun qalan əhalisi də quba və başqa əyalətlərə qaçdı, qaça
bilməyənlər isə məhv edildi.
beləliklə, nadir şahın əsasını
qoyduğu ağsu şəhəri ağa
məhəmməd şah qacar tərəfindən
demək olar ki, süquta uğradıldı. ağsu şəhəri xviii əsrdə dəfələrlə
feodal basqınlarının qurbanı
olmuşdur. tez-tez köçürmələr,
dağıntılar əhalinin bir şəhərdə
yaşamaq ümidlərinə zərbə vururdu.
şəhər sakinləri bu səbədən yaraşıqlı binalar, məscidlər, türbələr, ictimai və
rəsmi binalar tikməyə üstünlük
vermirdilər. xix əsrin əvvəllərinə aid
mənbələrdə adı çox hallanan ağsu
əsrin sonlarında az xatırlanır. ağsu
1967-ci ilə kimi şəhər tipli qəsəbə, həmin ildə şəhər statusu almışdır.