xana-xana oyunu

xulio kortasarın eyniadlı eksperimental romanı da vardır. əsər haqqında zamanında yazdığım bəzi qeydlər.

bu əsər haqda məni yazmağa vadar edən səbəblərdən biri, internet resurlarda bu əsər bir haqda azərbaycan dilli məqalə tapa bilməməyimdir. bu məni biraz kədərləndirdi, amma olsaydı siz bu yazını oxumaya bilərdiniz.

düşünürəm ki, kortazar həyatı haqda kifayət qədər məlumat tapa bilərsiniz və mənim burda rahatlıqla tapa biləcəyiniz şeylər haqqında sözləri üyüdüb tökmək kimi bir niyyətim yoxdur. açıq sözlülüyümə görə üzr istəyirəm.



“xana-xana oyunu” 1963-cü ildə yazılmış bir əsərdir. əsərin adı uşaqların ayaqları ilə yastı daşı xanalarla başdan sonadək aparılan oyundan gəlir. əsərin daxilində belə, yazar bu haqda deyir ki, mən xana-xana oyununda sona çatmaq, yerdən göyə çatmaq istəyirəm. “xana-xana oyunu” sözün əsl mənasında intellektuallar üçün olan əsərdir. xulio müsahibələrində deyir ki, mənim yazdıqlarımın bir otaq cəhəti var : hamısı öz hiperintellektuallığı ilə seçilir.



əsər struktur baxımından inanılmaz, eksprementaldır. iş burasındadır ki, kitabın ilk səhifəsində bizi “bələdçi-cədvəl” adlanan bir şey qarşılayır və yazar sözə başlayır : “bu əsər ümumilikdə çoxmənalı kitabdır və mən sizə iki oxuma yolu təklif edirəm : 1) siz əsəri normal şəkildə oxumağa başlayırsınız və bu əsər 56-cı hissədə bitir. 2) siz bələdçi-cədvəldə yazılan sırayla oxuyursunuz və tamamilə ayrı bir kitabla qarşılarsınız.”



bura qədər və burdan sonra yazacağım müəllif sözləri azca da olsa təhrif olunmuş ola bilər, çünki sözbəsöz köçürtməyə həvəsim yoxdur.



oxuduqca, hadisələr inkişaf etdikcə biz həqiqətən də fərqli bir mənzərəylə qarşılaşırıq. 20-ci əsrin ən görkəmli hiperintellektuallarından olan kortazar roman anlayışını müəyyən dərəcədə yox etməyə çalışır. əsərin adında göründüyü kimi, müəllif bizimlə oyun oynayır və bundan xüsusi zövq alır. əsər yazılış, üslub baxımından həm postmodernizmə, həm magik realizmə yaxındır, hətta biraz da dərininə getsək “beat generation”a aid edə bilərik.



xulio əsər ərzində böyük bir xaos yaradır, amma bu xaos intellektuallığı ilə fərqlənir. metaforalar, epitetlər, adların köçürülməsi, müxtəlif yazarlardan və müxtəlif əsərlərdən sitatlar, rəssamlığa dair fərdi baxış, üslubiyyat və dil haqqında müxtəlif fərziyyələr və daha nələr-nələr. bütün bunlar azmış kimi, yazar özü əsərini “məzmunca roman olsa da, o daha çox poemadır” deyir. yanıldığını da düşünə bilmirəm, çünki “bələdçi-cədvəl”lə oxumağa başlasaq elə ilk hissə olan “73″də biz mənsur şeiri xatırladan, müəyyən mənada poetikliyi ilə seçilən bir təhkiyə ilə qarşılaşırıq.

diqqәt! әsәrin tәhlili ilә yanaşı, babat spoiler var.

әsərin baş qəhrəmanı horasio oliveyra adlı şəxsdir. günlərini parisdə sərgərdan dolaşaraq keçirir, adı heç çəkilməyən, hansısa qocaya işlədiyi bildirilir. horasio eyni zaman daxilində iki qadınla yaxın münasibətdə olur : sibilla və pola. pola ağır xəstəliyə tutulur. horasionun bundan yalnız poladan ayrıldıqdan sonra xəbəri olur. sibilla isə polanı öz magiyası ilə xəstələndirdiyinə inanır. zamanla sibillanın horasiodan olmayan rokamadur adlı azyaşlı övladı ölür. horasio isə ona heç təskinlik belə vermir, hətta özünə bəraət də qazandırır : mənim ona təsəlli verməyim yalnız özümə görədir ki, axşam rahat şəkildə yata bilim.



daha sonra sibilla əşyalarını da toplayıb yoxa çıxır, hara və kimlə getdiyini heç kim bilmir. horasionun onu harda tapacağına dair bir neçə fərziyyəsi olur, lakin onu tapa bilməkdə acizlik çəkir. romanın ikinci hissəsində horasio köhnə dostu trevelerin yanına gedir, daha doğrusu treveler onun argentinaya deportasiya olunduğun hekrepten adlı qonşusundan öyrənir və daha sonra oliveyra həmin qonşu ilə birgə yaşayır. müəllif ustalığı ondadır ki, obrazların adlarına belə xüsusi məna yükləyir, çoxqatlı bir dünya yaradır.



әsərin sujet xətti ilə bağlı məlumatlandırmanı saxlayıb bəzi məqamlara roxunmaq istəyirəm. horasio oliveyra və sibilla “ilanlar klubu” adlanan bir kluba qoşulublar. həmin klub 50-ci illərin paris gənclərinin kiçildilmiş versiyasıdır. burada onlar marixuana çəkir, içir, jazz və klassik musiqi dinləyir, müxtəlif mövzular ətrafında müzakirə edirlər. həmin klubun üzvləri arasında həm də dostluq əlaqələri olur.



horasio oliveyra zaman-zaman öz baxışı ilə bizə ekzistenzial insani münasibətləri göstərir. bir bara daxil olan zaman o ətrafa göz gəzdirir, hər bir insanı “öz şarlarının daxilində yaşayanlar” adlandırır. onlar hərəsi ayrı bir dünyadadır, halbuki morellinin bir neçə dəqiqə öncə avtomobil tərəfindən vurulmasına, xəstəxanaya aparılmasına şahid olmuş, bu haqda qeybə etmiş, üstəlik birazca da kədərlənmişdilər.



morelli dili tənqid edən, ona hücum edən, oxucusu çox olmayan, müəyyən dərəcədə uğur qazana bilməmiş yazıçıdır. biraz da irəl gedib fikir baxımından xulio özünün prototipini yaratmışdır desək yalan olmaz. morellinin fikirləri, topladığı qeydlər və sitatlarla ən çox romanın üçüncü hissəsində tanış oluruq. yazının əvvəlində də bildirdiyim kimi, bu üçüncü hissəni yazıçı “vacib olmayan qeydlər” adlandırır. siz bu “vacib olmayan qeydləri” ardıcıl oxumağa cəhd etsəniz heçnə anlamayacaqsınız, yalnız və yalnız bələdçi-cədvəllə mümkündür.



bu qeydlərdə morellinin qeydlərin əlavə, horasionun monoloqları, klub üzvlərinin morellinin əsərləri və dünya haqqında fikirləri var. əsərin ümumilikdə bədii məziyyətlərindən əlavə, elmi-fəlsəfi, hətta tarixi yönləri də var. kortazar bizi burda roman və antiroman anlayışı ilə qarşı-qarşıya qoyur, klassik roman anlayışını yox edir. kim bilir, bəlkə də, hamımızın bir bələdçiyə ehtiyacı olduğunu bildirmək istəyir. özü əsəri əxlaq mücəssiməsi adlandırır. bütün bunlar bir kənara, əsər həm də sevgi əsəridir.



sibillanı axtarmaqla özünə yaraşanı edir, çünki oliveyralar “tapmaq” üçün yox, “axtarmaq” üçün yaradılıb. həmin dövrün insanının rəsmini çox diqqətlə çəkir və bizi onlarla qarşılaşdırır. oliveyra dostunun arvadını sibillaya bənzədir, hətta onu öpür. bunlar azmış kimi, özünü öldürməyə də cəhd edir. nə qədər gülünc və ironik səslənsə də, baş qəhrəman özünə saplardan “müdafiə zonası” yaradır və dostu trevelerə deyir ki, yaxınlaşsa onunçün heç də yaxşı olmayacaq. biz əsərin sonunun necə olduğunu bilmirik. kortazar deyir : mənim ideyam ondan ibarətdir ki, hər bir oxucu özü qərar verməlidir. axı oxucu mənim şərikimdir, ona görə də qoy özü həll etsin”.



əsər müəyyən mənada ironik, sarkastik mənaya da malikdir. 68-cı fəsildə o, dilə qarşı hücum edir, yeni dil istəyini açıqca bildirir. 34-cü fəsildə isə horasio sibillanın oxuduğu romanı əlinə alır və oxucunu da birlikdə oxumağa sövq edir. sətirləri ard-arda oxumağa cəhd etsək əlimiz boş qalacaq, çünki bir sətirdə romanın özünü, ikinci sətirdə qəhrəmanın fikirlərini oxuyuruq və bu sona qədər belə də davam edir. ard-arda oxumaq mümkün olmur, yalnız tam fikri qavramaq üçün birinci ya romanı, ya da romanın içindəki romanı oxumalısan. mən özüm üçün müəyyən bölgülərlə birtəhər oxuya bildim. roman içində roman postmodern yanaşmadır. əsərin magik realizmə xas xüsusiyyətlərindən biri isə budur ki, burda vahid təhkiyə yoxdur. biz gah birinci şəxsin adından, bəzən ikinci, bəzənsə üçüncü şəxsin adından oxuyuruq.



son söz kimi bunu deyim ki, kortazar zamana uyğun xaos yaratmağı bacarır və biz çox zaman bu xaosun içində özümüzü toz hissəciyi kimi hiss edirik. xulionun arzular dünyası isə hələ ki, yalnız arzu olaraq qalır. başqa nəsə edə bilmirik.