3. məsələyə aydınlıq gətirmək lazımdır.
sosializm, marksizm, solçuluq və.s hansı adı ilə bilinir bilinsin, bir ideologiyadır. din deyil. bunu vurğulamaq, və unutmamaq lazımdır. bütün müzakirələrinizdə də, istər özünüzlə olan, içinizlə dialoqdaykən, istər bir başqasıyla müzakirə edərkən unutmayın. sosializm və kapitalizm ideologiyalardır. din deyillər. dogmatik olaraq qəbul etməmisiniz onları. düşünüb, qərara gəlib demisiniz ki, mənə görə doğru olan budur. buradaki "mənə görə"ni heç vaxt unutmayın. sizə görə elədir. sizə görə doğrudur. din isə elə deyil məsələn. din sizə görə doğrudursa, deməli hamıya görə doğru o olmalıdır. düzdür mü? məsələn sən müsəlmansansa, bu dünyəvidir elə deyilmi? yəni sənə elə gəlir ki, dünyanın allahı birdir, dini birdir, sadəcə digər dinlərə inanlar yanılırlar. din dogmadır. ideologiya deyil.

inanclı birinin bir başqasına "sən yanılırsan, doğru olan mənim dinimdir" deməsi qədər normal birşey yoxdur. ancaq, "x" ideologiyasını mənimsəmiş biri bir başqasına "sən yanılırsan, doğru olan bu ideologiyadır" deməsi qədər anormal birşey də yoxdur. çünki, ideologiya, sənin doğrularının bütünüdür və ya sənin istəklərinin, arzularının bütünüdür. sən bir başqasına bunları məcbur edərək qəbul etdirə bilmərsən. ona görə də "sosializm vs kapitalizm" kimi müzakirələr yersizdir. çünki bunlar seçimdir, hərənin öz istəyinə görə seçdiyi. din kimi uşaqlıqdan doğulduğun andan etibarən səninlə birlikdə olmurlar.

qısaca sosializm və kapitalizmin tərifini vermək lazımdır. loru dildə desək, sosializm bütün insanların bərabərliyidir, güclü olan ilə zəif olanın bərabərliyi. kapitalizm isə fürsət bərabərliyidir, güclü olanın zəifin üstünə çıxdığı, daha yaxşı yaşamasıdır. biraz akademik dildə desək, sosializmdə dövlət iqtisadiyatı idarə edir, və çox qazananla az qazanan arasında çox fərq yaratmamağa çalışır. kapitalizmdə isə dövlət kiçilir, və yerini güclü olub, işini görə bilənə buraxır. məsələ dillərə dastan olmuş "çobanla həkimin maaşı eyni olur!?" məsələsi deyil.

sosialist insan, daha çox alturist daha az eqoist insandır. yəni başqaları üçün fədakarlıqlar edən, başqalarına daha çox kömək edən, etmək istəyən insandır. kapitalist insan isə daha az alturist, daha çox eqoistdir. ancaq, məsələnin özü odur ki, bu iki insan tipinin ikisi də cəmiyyətdə mövcud olan və olacaq insan tipləridir. və siz kimisə eqoist olduğu üçün və ya bir başqasına kömək etmədiyi üçün qınaya bilmərsiniz. məsələ burda qəlizləşir. sosializm və kapitalizm qarşılaşdırmalarında həmişə sosialistlər haqqlı, müsbət, kapitalistlər isə mənfi və haqqsız tərəf olur amma daima kapitalistlər qalib gəlir. niyə? çünki;

idealizm və realizm deyə bilinən iki termin var, ədəbiyyatdan tutmuş bir çox sahədə işlədilir. siyasətdəki mənalarından biri isə belədir; idealistlərə görə insanın özü yaxşı varlıqdır. savaş qarşıtıdır, başqalarını da düşünür. realistlərə görə isə insanın özü pis varlıqdır. savaş tərəfdarıdır, başqalarından daha çox özünü düşünür. bunu dövlətə uyğunlaşdırırlar siyasətdə, və deyirlər ki dövlətlər əslində başqalarını da düşünə bilər. realizm isə deyir ki dövlət yalnızca öz mənfəəti üçün çalışır və digər dövlətləri düşünmür.
biz bunun dövlət olan hissəsini çıxarıb, insan olan hissəsinə baxaq. sizə görə necədir? insan pisdir ya yaxşı? (buradaki yaxşı və pis ifadələri kifayət qədər nisbidir və geniş mənalar yüklənilib) bu nöqtədə yollar ayrılır əslində (mənə görə), insanın yaxşı varlıq olduğunu dəstəkləyənlər sosializmə yönlənir, başqa insanlar üçün də əlləşib vuruşur, haqq tələb edir. insanın özünü düşünən bir varlıq olduğunu düşünən qisim isə kapitalizmə haqq qazandırır və o yönə yönlənir.

bu pəncərədən baxarkən, bu iki insan tipinin bir-biri ilə müzakirə etməsi yersiz görünmürmü? zira, seçdikləri yolları digərlərinə "doğru olan budur!" deyərək qəbul etdirməyə çalışırlar. lakin, bu onların doğrusudur. onların istədikləri dünyadır. sən başqaları üçün yaşamaq istəyərkən, bir başqaları da sadəcə özləri üçün yaşamaq istəyir, və sən bir başqaları üçün yaşayaraq, özü üçün yaşamaq istəyənlərin istəklərinin qarşısına keçmiş olursan. həmçinin, özü üçün yaşamaq istəyənlər də ifrat dərəcəyə qaçıb, bir başqalarının istəklərinin qaşrısına keçirlər. lüks deyə adlanan ifadə, insanın doyumsuzluqlarının toplamından ibarətdir.

bəs, hansı doğrudur? doğru olanı yox, səhv olanı deyim. səhv olan "hansı doğrudur?" sualını verməkdir zatən. çünki başından bəri anlatıldığı kimi, mütləq doğru yoxdur. hərənin öz doğrusu vardır. ideologiya din deyil ki mütləq doğru olsun.

bəlkə, hansı təbiidir deyə bir sual vermək olar. təbiətdən nümunə götürərək məsələyə belə baxmaq olar; təbiətdə güclü olan zəif olanın üstündədir, qida zincirinin üst təbəqəsindədir. ordan yola çıxaraq, insanlar arasında da güclü olanın təbii olaraq üstdə olması normal sayıla bilər. ama bu yol da bizi yenə mütləq doğru axtarışına apardığı üçün yanlışdır. ancaq, bayax sual verdiyimiz "niyə kapitalistlər həmişə qalib gəlir?" sualı bizi bu yola tərəf yönləndirir bəlkədə. çünki; insan, ya da daha düzgün bir ifadə ilə desək; "daha çox insan" özü üçün yaşayır. və ya realistlər haqqlıdırlar bəlkə də, insanın(daha çox insanın, istisnalar əlbət vardır) özü pis varlıqdır, öz mənfəətini hər şeydən əvvələ qoyur.

biraz uzaq şərqə uzanaq, yin yang fəlsəfəsinə. insanın özü pisdir və ya yaxşıdır sualına cavab tapmaq üçün. buna bəzi insanlar pis bəziləri yaxşıdır deyə cavab verdik(buradakı pis və yaxşı bilindikləri mənalarından çox uzaqdadırlar və pis deyərkən mənfi mənada düşünülməməlidir, qərəzsiz düşünülməlidir). bəziləri sosialist bəziləri kapitalistdir dedik. yin yang nə deyir? deyəsən (mənə görə) ən doğru cavab verir, və deyir ki; "qütblərin əleydarları da (ziddləri də) öz içlərində mövcuddur", "qütblər öz içlərində ziddlərini də daşıyır və mövsümi olaraq yer dəyişdirə bilərlər". (bu bir növ mənim öz şərhimdir, tam olaraq araşdırmamışam. ancaq mən belə qəbul edirəm yin yang fəlsəfəsini) yin yang doğruya çox yaxındır, çünki doğruya qarşıdır. mütləq bir doğrunun, bir qütbün olmadığını, ikisnin birlikdə (insanın daxilində) var olduğunu, və mövsümi olaraq yer dəyişdirə biləcəklərini, birinin daha ağır basıb, sonra o birinin daha ağır basa biləcəyini deyir.

bəs, insanlar arasında və insanın öz içində xeyir ilə şərin, yaxşı ilə pisin, zərdüştün əhriman ı ilə hörmüzdünün bərabər paylandığını qəbul etdiksə, onda niyə "yaxşı" olaraq qəbul edilən "başqası üçün yaşamaq", alturizm, sosializmin yerinə, "şər" kimi qəbul edilən kapitalizm illər boyu hökm sürüb və sürür?

məncə bu nöqtədə, yaxşı və pisin nə olduğuna qərar vermək lazımdır, ancaq bu müqayisə çox uzun vaxt alacağı üçün qısaca mütləq yaxşı və mütləq pisin olmadığını, nisbi qavramlar olduğunu qeyd edib keçmək lazımdır. (bax: entrynin sonunu gətirə bilməmək)

bütün yuxarıdakı yazılanlar, bir növ iç səsimlə müzakirəmdir. ancaq, iç səsim bir tərəfdən də mənə bunu deyir; sosializm utopiya olduğu üçün illərdir kapitalizm hökm sürür. realistlər haqqlıydılar çünki insan başqasından çox-çox özünü düşünür. güclü olan, güclü olduğu və ya güclü doğulduğu üçün və bir müddət sonra öləcəyini bildiyi üçün özü üçün yaşayır. əslində təbii olan budur deyir iç səsim. kommunist kimi düşünüb kapitalist kimi yaşamaq ifadəsini qınamır iç səsim, iç səs deyir ki, bir insan, başqalarını düşünə bilər, əzilənlərin yanında olmaq istəyər, hətta olar da, ancaq son minvalda yenə də öz mənfəətini ilk sıraya qoyar.

bəs, ya o "mənfəət" dediyimiz şey, bəzi insanlara görə başqalarının xoşbəxtliyidirsə? mənfəəti sadəcə özünü yox, başqalarını da xoşbəxt görməkdirsə? bax o insanların eqosu, başqalarının xoşbəxtliyi ilə təmin olur. o insanların xoşbəxtliyi, başqalarının xoşbəxtliyindən keçir. o insanların fədakarlıq və mərhəmət hissləri yüksək səviyyədədir. ancaq o insanlar, bu: mərhəmət/*120858 entrydə qeyd etdiyim kimi yazıq insanlardır. çünki başqalarının xoşbəxtliyi onları xoşbəxt etdiyi kimi, başqalarının bədbəxtliyi, kefsizliyi də onları kefsiz edir. buna vicdan deyilir qısaca.

ancaq, o mərhəmətli, fədakar, vicdanlı insanların özü üçün yaşayan, mərhəmətsiz, fədakar olmayan və onlara görə "vicdansız" olan insanları qınama haqqı varmıdır? mərhəmətli, fədakar olmaq bir seçimmidir yoxsa insanın doğuşdan sahib olduğu xisləti (təbiəti)midir?

məncə, hər iki halda, mərhəmətsiz, vicdansız insan qınanmamalıdır. bu onun seçimi belə olsa, xisləti belə olsa. siz başqa bir insan üçün yaşamağı seçmisiniz, o da seçib: özü üçün yaşamağı.


əlqərəz, giriş cümləmdə bildirib, aydınlıq gətirmək istədiyim məsələ, sosializm və kapitalizmin seçim olduqları, və heç bir insanın, bir başqa insana koru-koruna təzyiq edərək doğru (təbii) olan budur deməməsi lazımdır. bu iki müqayisənin arasına anarxizmi də qatıb yazmaq istədim, ancaq daha qarışıq alınacaqdı. kifayət qədər açıqlamağa çalışdım. bu entryni kapitalizm başlığına da yazmaq olardı, ancaq mən mümkünsüzlüyünü daha çox gördüyüm başlığa yazmaq istədim. nisbətən təbii (mənə görə) olan kapitalizm başlığınamı yazsam, buramı yazsam deyə çox düşündüm. bu entry həmçinin təbii olaraq gördüyüm anarxo kapitalizm, və ya libertarianism başlığına da yazıla bilərdi, və bu terminlər də entryə qatılaraq müqayisə edilə bilərdi. ancaq indiyə qədər mövcud olmuş iki sistemi ələ almaq istədim. anarxo kapitalizm və ya libertarianism mənə görə daha təbii olanlardır əslində. ancaq hələki vaxtlarına var, ona görə müqayisəyə qatmadım.

xülasə; mənimsədiyiniz doğrunu, seçiminizi, mütləq doğruymuş kimi başqalarına da qəbul etdirməyə çalışmayın. mütləq doğru yoxdur demirəm. vardır bəlkə də. ancaq bunun sizin doğrunuz olduğunu iddia etməyin.

siqaret bitti, əzan oxundu, gəl indi işıqlanan havada və əzanla oyanmış quşların səsi altında yat.