3. həqiqət mənim anlayışımda fərdlərin özlərinə görə dəyişən bir şeydi. mütləq həqiqət yoxdu.

yeri gəlmişkən, bir sitat da gətirmək istəyirəm:

--sitat--

fəlsəfi həqiqət çox vaxt 2+2=4 kimi riyazi doğrulara oxşamır. buddizmin banisi şakyamunanın (və ya buddanın) yanına gəlib, ona dünyanın, gerçəkliyin necəliyi haqqında suallar veriblər ki, o, yaratdığı dinin fəlsəfi gücünü göstərsin. budda isə susub, heç nə deməyib. sonralar buddizm fəlsəfəsi tarixində onun bu susqunluğu böyük bir fəlsəfi həqiqət, güclü bir fəlsəfi mövqe kimi qalıb. buddanın fəlsəfi sualı cavabsız qoymasının özü bir həqiqət olub və sonrakı fəlsəfi dartışmalarda (mübahisələrdə), deyişmələrdə sübut kimi işlədilib. bu həqiqət 2+2=4 həqiqətindən yerlə göy qədər ayrılır. axı, elmdə cavabsızlıqla, susqunluqla doğrunu söyləmək olmaz.

əski yunanıstanda eleya şəhərində yarandığı üçün eleya məktəbi adlanan filosoflar dəstəsi vardı. onların başçısı parmenid sübut edirdi ki, gerçəkliyin, dünyanın kəsimləri, qırnıqları yoxdur. varlıq (dünya) kəsimlərə bölünməmiş teyxa birdir, sadəcə, bizim gözümüzə çoxhissəli və ya çoxluq kimi görünür.

dediyini belə doğruldurdu: tam, bütöv, - içindəkilərindən böyükdür. söyləsək ki, bir bütövün içindəki hər kəsim bütövün özü boydadır, məntiqsizlik alınar, çünki «bütöv» anlayışı «kəsimləri özünə yığmış və hər kəsimindən böyük olan tutumu» bildirir. ona görə deyəndə ki, hər kəsim içinə girdiyi bütövün özü boydadır, bununla «bütöv» anlayışını dağıdırıq. buradan parmenidin çıxardığı sonuc (nəticə): desək ki, gerçəklik, dünya kəsimlərinin, hissələrin yığımıdır, onda gərək gerçəkliyin, dünyanın özünü bütöv sayaq. ancaq gerçəkliyin hər hissəsinin özünün də hissələri olacaq. və bu hissələrin hər birinin hissələri də hissələrə bölünəcək. beləcə hər bir kəsim sonsuz sayda hissələrə bölünəcək, deməli, hər kəsim sonsuz olacaq. ona görə də biz deyə bilərik ki, gerçəklik də sonsuzdur, onun ən «balaca» qırnığı da sonsuzdur. və ikisi də sonsuzdursa, deməli, ikisi də bir boydadır. bu, bütövlə onun kəsimlərini bir-birinə bərabər edir, bu isə ağlasığmazdır. ona görə də məntiq tələb edir belə deməyi: gerçəklik hissəsizdir. bölünməz (axı, hissələr yoxdur ki, onlara bölünsün) bircədir. onda gerçəklikdə hərəkət, devikmə, dəyişmə də olmayacaq, çünki hərəkət üçün ən azı bir nöqtədən o biri nöqtəyə keçid gərəkdir. gerçəklik isə bir nöqtədir (axı, hissələri olmayan nə varsa, nöqtədir). nöqtədə isə tərpəniş üçün yer yoxdur.

görürsünüzmü? fəlsəfi anlayışlarla və məntiqlə çox inandırıcı bir şey alınır, hərçənd gördüklərimiz, elə hərəkət edən qolumuz da heç cürə qoymur ki, buna ürəkdən inanaq. sinoplu diogen də gözlərimizin, əl-qolumuzun dili ilə parmenidin məntiqini puça çıxarmaq, yanıltmaq istəmişdi. deyirlər, o, parmenidin «varlıqda hərəkət yoxdur» ideyasını eşidəndə durub var-gəl edir və beləcə, adi yolla həmin ideyanın yanlış olduğunu göstərmək istəyir.

ancaq elə bu yolla fəlsəfi doğrunu dağıtmaq istədiyi üçün də ustadı antisfendən kötək yeyir. antisfenin kötəyinin mənası nə idi? o idi ki, sən gözə görünənlər əsasında fəlsəfi gerçəyi yalanlamaq istəyəndə fəlsəfi mərifəti pozursan.

yeri gəldi, fəlsəfədə kötək məsələsindən danışaq. qabaqca düşünürsən, fəlsəfə hara, kötəkləmək, yaxasından yapışıb boğmaq, bir sözlə, fiziki basqıya salmaq hara. ancaq buddizmin yaponiyada yaranmış zen-buddizm qolunda bir də görürdün ki, əl ağacı ilə adepti, şəyirdi (müridi, öyrəncməni) vurmağın özü ən böyük doğrunu açırdı. elmdə kötəkləməklə həqiqəti açmaq olmaz, olsa-olsa, məktəbdə formulaları əzbərlətmək olar. zen fəlsəfəsi isə ən uca doğrusunun yolunu, olurdu ki, kötəklə açırdı.

bir dəfə zen neofiti (yəni öyrənəni, müridi) müəllimdən soruşur:
- zendə ən böyük həqiqət nədir?
müəllim cumub onu boğazlayır və boğa-boğa başlayır qışqırmağa:
- de! e görüm!
neofitin gözləri bərəlib boğazından xırıltı gələndə müəllimi əlini çəkir. bir az keçir, neofit özünə gəlir və birdən onda illərcə gözlədiyi satori, yəni bilincinin zen doğrusu ilə nurlanması baş verir.

biz heç vaxt bilməyəcəyik ki, onun içində nur salan bu həqiqət nə idi. ancaq zen məsəlindən (pritçasından) bir sonucu çıxara bilərik. öyrətmən öyrnəcmənə (neofitə) göstərir ki, sən boğulanda necə danışa bilmirsənsə, eləcə də zen gerçəyini nə qədər istəsən də, boğulurmuşsan kimi danışa bilmərsən. bunun bir səbəbi odur ki, zen həqiqəti heç bir sözə sığmır, onunla yalnız insanın iç dünyası qəfildən nura batır, işığa qərq olur. və neofit bunu anladığı üçün də onda satori baş verir. aydındır ki, neofitdə satorinin belə bir hərəkətdən (boğmaqdan) sonra baş verməsi üçün neçə illər gərək olmuşdur ki, o, zen monastrında zen qaydaları ilə yaşasın, zen düşüncələri ilə axtarsın. yalnız bundan sonra adam zen doğrusuna gözünün açılması üçün yetişib-bişir və bir himə bənd olur.

onu da deyək ki, zen-buddizmdən neçə yüz il qabaq əski çində yaşamış dao fəlsəfəsinin yaradıcısı lao tzu söyləmişdir:
"bilən danışmır, danışan bilmir"

--sitat--