18. və müəllim son statuslarında belə dedi;
demokratiya demokratik yolla qurulmur. ölkənin demokratikləşməsi üçün çox şərtlər gərəkdir. onlardan biri - ölkəsini demokratik gələcəyə doğru aparan və bu gələcəyə çatmaq üçün çox şeydən çəkinməyən milli lider. liderin özünün demokratik olması nəinki tələb olunmur, heç azrulanmır da. demokratik gələcəyin açıq (ictimai) müzakirəyə çıxarılması, tam tərs nəticələr verə bilər (90-ların əvvəlində bunu ölkəmizdə gördük).
demokratiya çox paradoksal quruluşdur. demokratiyanın əleyhidarları demokratik yolla onun qarşısını ala, ya da ondan imtina edə bilər. bunun baş verməməsi üçün, ölkənin demokratik keçid çağında avtoritar liderliyə ehtiyacı olur. avtoratirazim - rəhbərliyin özbaşınalığı kimi qavranılmamalıdır burada. söhbət avtoritar (diktatura) rejimindən getmir. vurğunu demokratik dəyərlərə sadiq siyasilərin avtoritar üsullardan istifadə etməsinə gətirirəm.
çox vacib məsələdir. demokratik dəyərlər və onlara sadiq insanların çoxluğu, demokratiyanın qurulması üçün yetərli deyil. keçid çağında yersiz və mənasız mübahisələrə vaxtın itirilməsi - demokratiya quruculuğu yolunda ən böyük əngəldir. üstəlik, ölkə düşmən qonşuluğu, müharibə, işğal, dərin iqtisadi böhran və s. şəraitindədirsə, onda demokratiya adı altında açıqlıq göstərməyin ziyanı daha böyük olasıdır.
demokratiya qurucuları ancaq öz aralarında açıq olmalı, ancaq öz aralarında kəskin mübahisə aparmalıdır. toplum onların aralarında olan ziddiyyətləri görməməlidir (toplumun ruhdan düşməməsi üçün). demokratiya qurucuları, ölkənin keçid çağında millətçi olmalıdır (şovinizmlə qarışdırmayın). milli təəssübkeşlik (vətəndaş millətçiliyi anlamında) demokratiya quruculuğu yolunda vacib şərtdir. bunsuz demokratik mənalar oturuşa bilmir.
demokratiya qurucularının sərt tədbirlərə əl atması qaçılmazdır. ölkənin keçid çağında demokratiyanın əleyhidarlarına meydan vermək olmaz. demokratik keçid baş tutandan sonra, demokratiya əleyhidarlarına toplumda yer qalmayacaq. meydanı açsan da, demokratiya əleyhinə meydana çıxan olmayacaq. çünki, hər kəs demokratiyanın bəhrəsini görəcək.
demokratiya quruculuğunun mütləq uğur hekayələrinə ehtiyacı olur. demokratiya qurucuları topluma uğur göstərə bilməyəndə, gördükləri bütün tədbirləri dəyərdən düşəsidir. onlarla yanaşı demokratiyanın özü də dəyərdən düşəcək. mütləq uğur lazımdır!
milli lider - şəxsiyyət məsələsi deyil. lider - funksiyadır. liderin komandası olmalıdır. lider - komandasının qərarlarına görə məsuliyyəti üzərinə götürən adamdır. "lider yaxşıdır, ətrafı pisdir" söhbəti burada keçmir. komanda nədirsə, lider də odur!
demokratik keçid komandadan asılı olur. demokratik dəyərlərin daşıyıcısı da komanda olmalıdır, lider yox. ölkənin keçid çağında, lider mütləq avtoritar olmalıdır. onu vəzifəyə gətirən və vəzifədə saxlayan komanda isə, əksinə - demokratik olmaldır. komanda içində liderə deyilməyəcək söz qalmamalıdır. lider, komandanın içində ən sərt və kəskin tənqidlərə məruz qalmalı, komandanın qərarlarını yerinə yetirməlidir.
bununla belə, komanda liderin üstün avtoritar keyfiyyətlərini üzə çıxarmağa bacarmalıdır. demokratik keçidə qarşı olanlara aydın olmalıdır ki, onlar hansısa özbaşına diktatorla deyil, güclü ruhu, içəridə inkişaf etmiş müzakirə mədəniyyəti, kollektiv kimliyi, ideoloji yönü və bütün bunlara uyğun məsuliyyət duyumu olan komandayla qarşı-qarşıyadırlar.
komanda açıqladığı qaydalara, təyin etdiyi müddətlərə əməl etməlidir. oyun qaydalarını oyun gedə-gedə dəyişmək olmaz. demokratik keçidin təməlini qoymuş komanda hakimiyyətdən getməlidir! demokratiyanın bir də belə paradoksal tərəfi var. gürcüstan'da bunu edə bildilər. biz də edə bilərik. ağıllı olmalı, küyə düşməməliyik.
p.s. mənim buradakı iqtidara müxalifətdə olmağımın əsas səbəbi, bu iqtidarın demokratik olmaması deyil. mən bu iqtidara ona görə müxalifətdəyəm ki, bu iqtidar məsuliyyətsizdir - tarixi fürsətləri qaçırır, maddi imkanları boşuna xərcləyir, komanda oyunu qura bilmir, müttəfiq seçməyi bacarmır, demokratik keçidi təmin etmək üçün tutarlı bir iş görmür və s.


demokratiya bir mədəniyyətdir.
mədəniyyətin iki anlamı var: folklor və kultura. folklor - xalq yaradıcılığıdır. kultura - istedad, həvəs, çoşqu, zəhmət (sistem) məsələsidir. məsələn, yallı rəqsi folklordur, onu xalq yaradıb. balet də rəqsdir, amma yallıdan fərqli olaraq, mədəniyyətin kultura anlamına aiddir. muqam - folklordur. opera - kultura. baleti və operanı xalq yarada bilməz.
bəzən olur ki, bir yerdə folklor kimi yaranan bir sənət, başqa yerə (ölkəyə) kultura kimi gətirilir. məsələn, jazz (caz). irqi ayrı-seçkiliyin bütün çətinliklərini yaşayan qara (afro-amerikan) çevrələrdə, akademik müsiqi təhsili almaq imkanı olmayan bir şəraitdə, not dəftərinə yazılmayan, tam bir improvizasiya olan müsiqi yarandı. jazz - afro-amerikan əhalinin şəhər folkloru kimi yarandı.
abş'da folklor kimi yaranmış jazz, bizə kultura kimi gətirildi. bizim xalq jazz yarada bilməzdi. amma xalqımızın içindən istedadlı azlıq çıxdı və fərdi həvəsi və zəhməti hesabına burada jazz mədəniyyətini yaratdı. üstəlik, onlar jazzı xeyli dərəcədə özününküləşdirdilər. heç bir mübaliğə olmadan, "azərbaycan jazzı" ifadəsini işlədə bilirik (jazz-muğam, məsələn). abş'da şəhər folkloru olan jazz, bizdə şəhər kulturasına çevrildi.
necə ola bilir bu? mədəniyyət axı lokaldır, deyirlər. mədəniyyətin folklor anlamı lokaldır, düzdü. amma kultura elə deyil. sadəcə burada bir çaşdırıcı məqam var. jazz folklor kimi yarandısa, necə bizə kultura kimi gələ bildi? mövzunu bir qədər genişləndirsək, universal dəyərlər (mədəni, hüquqi) necə mümkün ola bilir?
universal dəyərlər mövzusu çox genişdir, hamısını burada yazası deyiləm. kimisi inanır belə dəyərlərin mümkünlüyünə, kimisi inanmır. mən hər iki mövqeni rahat anlayıram. hüquqşünas kimi, unversal dəyərlərə (insan haqlarına, məsələn) inanıram. amma insan haqlarının, eləcə də demokratiyanın, universal dəyər olmadığını deyənləri də asanlıqla anlayıram. mübahisəni qəsdən siyasiləşdirənləri qoyuram bir kənara. onlarla hər şey aydındır (fayda çıxarmaq istəyirlər özlərinə). məsələnin akademik tərəfi də birmənalı deyil, amma.
universallığı çox zaman lokallığa qarşı qoyurlar. anlaşılandır. amma bir çox hallarda doğru deyil. əslində, hər şey lokaldır. lokal olmayan bir şey var ola bilməz (onu tapmaq da mümkün olmayacaq). hər şeyin yeri var. bu baxımdan, demokratiya, heç şübhəsiz ki, qərb mədəniyyətinin məhsuludur. bunun orası-burası yoxdur. demokratiyanın köklərini başqa mədəniyyətlərdə axtaranlar yanılır. axtarmayın, yoxdur. demokratiyanın kökü də, özü də qərbdədir.
hansı nəticəyə gəlmək olar buradan? demokratiyanın qərbdə lokallaşması, onu başqa yerlərdə mümkünsüz edirmi? əlbəttə, yox. bugün bunun praktik örnəkləri var (qeyri-qərb demokratiyaları: məsələn, türkiyə, yaponiya). məsələnin praktik tərəfi öz yerində, nəzəri tərəfi də çox maraqlıdır.
demokratiya qərbdə lokallaşdı və bugün universal dəyər kimi təqdim olunur. demokratiyanın universal dəyər olduğuna inanmayanlar da çoxdur. onlarla mübahisə etməyə dəyməz. onların da dediklərində həqiqət payı var. mövzunun önəmini azaltmadan səviyyəsini endirmək olar. "universal" əvəzinə "trans-lokal" anlayışını işlətmək mümkündür. yəni, "bir yerdə yaranıb, başqa yerdə özününküləşdirilən" mənasında ("azərbaycan jazzı" kimi). jazz universal deyil, amma trans-lokal olduğu çox aydındır. demokratiyanı da elə görmək olar.
demokratiya qərbdə "folklor kimi" yarandı (aşağıdan, xalqın içindən çıxdı). mülkiyyətçilər, vergi ödəyiciləri, sahibkarlar və s. təşkilatlanaraq yerli özünü-idarəetmə formalarını yaratdılar. qərbdə demokratiya yerli özünü-idarəetmə kimi yarandı. demokratiyanın milli müstəviyyə keçməsi heç də asan olmadı (inqilablar, müharibələr, təqiblər və s.). uzun yol oldu, bir neçə əsr aldı.
biz də bu yolu keçməliyik? iqtidarın dediyinə görə, hə, keçməliyik (bəhanədir dedikləri). xalq hələ hazır deyil, deyirlər. hazır deyil, doğrudur. amma problem hazır olmamaqda deyil, hazırlaşmamaqdadır. bizdə demokratiyanın, qərbdə olduğu kimi, aşağıdan-yuxarıya inkişaf etməsini gözləmək - tarixi məsuliyyətsizlikdir.
bizdə demokratiya, qərbdəki kimi, "folklor" şəklində yaranmayacaq. demokratiyanı bizdə kultura kimi yaratmaq (gətirmək) lazımdır. necə ki, amerikan folkloru olan jazz bizə kultura kimi gətirildi və mədəniyyətimizin bir parçasına çevrildi.
demokratiya bizdə ancaq yuxarıdan-aşağıya (kultura kimi) yarana bilər. bunun üçün həvəsli, çoşqulu, istedadlı siyasi azlığa, yeni nəsilə ehtiyac var. elitar (avtoritar) üsullarla yuxarıdan demokratik örnəkləri təsisat şəklinə salmalı, yeni siyasi mədəniyyət yaratmalıyıq. qarşımızda olan tarixi çağırış budur. çox işləməli olacağıq! heç nəyə baxmadan. hər tərəfdən tənqidlər olacaq, o cümlədən demokratik qərbdən. təmkinlə dinləyib, cavablara vaxt itirmədən işimizi görməliyik. demokratik quruculuqda uğur qazana bilsək, ən böyük cavabımız olacaq.