1. Danılmaz faktdır. Zatən inanc da bunun üçün var. Kant'ın nəzərdə tuttuğu *aydınlanma*nı yaşamış insanların həyatı daha asan olmalıydı. doğrunu tapmağın əsl xoşbəxtlik olduğunu müdafiə edib bir çox filosof. Ancaq insanln özünü aldatması, bilmədən aldatması, hadisələri dini səbəblərlə açıqlaması onun üçün bir təsəllidir. Sadəcə din də deyil məsələ, dindar olmasa belə *fatalist*dir insanlar, *free will* (azad iradə) yoxdur.

Olmuş hadisələrin və olacaqların bir səbəbi var, "belə buyurdu tanrı". Azərbaycanın kəndlərində sürünərək yaşamağa çalışan, kasıblıq içində boğulan, ancaq baş qaldırmayan və hətta xoşbəxt belə ola bilən insanların sirri nədir görəsən? Cavabı; *Theological determinism* və ya *hər şeydə bir xeyir vardır*, *tanrı hər şeyi görür*, * tanrı nə çəkdiyimi görür və məni mükafatlandıracaq*.

Mənlə hər gün 11 saat eyni fəhlə işini görən 30lu yaşlarda xristian bir çinli qadın var. Səhər Necəsən sualına "başqa bir eyni gün" deyirəm, yox deyir, "bu yeni gündür". Nə olub sənə? Deyir. Bu işdən canımı qurtarmaq istəyirəm, bezmişəm deyirəm. "Görürsən onları?" Deyir bizdən başqa işə sahib irəlidə işləyən israilliləri göstərərək. "Onların işi daha çətindir, bax, dayanmırlar, axşama qədər belədirlər. Sənin işin ondan yaxşıdır. Tanrını tanı, o sənə kömək edəcək" deyir gülümsəyərək. Və sanki mənə kömək etmək istəyir, ətrafına baxınır nəsə axtarır. Uzaqlaşıram, arxadan çağıraraq gəlir əlində bir balaca kitabçayla. "Bax" deyir, "bu adresə gedərək öz dini inancına uyğun əşyalar, kitablar tapa bilərsən" deyib bir kart uzadır. "Haralısan sən? Harda doğulmusan? Dinin nədir?" Deyir, "sovetlər birliyində doğulmuşam, dinimiz yoxdur" deyirəm. "Tanrını tanı" deyir yenidən. Uzaqlaşıram, arxadan yenə gəlir, əlində bir növ püskürtülən suyla, xristianların zəm zən suyudur yəqin, bilmirəm. Gözünü yum deyir, yumuram, üzümə səpir suyu, necədi? Daha yaxşı hiss edirsən hə? Deyir. Hələ ki yox deyirəm. Daha yaxşı olacaqsan deyir, sən yaxşı insansan. Bax onlara, daha çox işləyirlər deyir yenidən, "bax onlara".

Azərbaycanlılar, afrikalılara baxırlar, təsəlli tapmaq üçün. inanın mənə aran zonasını görmək istəməzsiniz, azərbaycanda 25 il yaşayıb, hələ də aran zonasında qızların zorla evləndirildiyini eşidəndə inanmayan sistem qarşıtı dostlarım var. Vəziyyət çox pisdir. Fikirləşirsən ki, bunlar onsuz da bataqlığın içindədir, bəs bunlar kimə baxıb "onlara bax, bizdən pisdir onların həyatı" deyir? Şüuraltı olaraq afrikadır məncə, görməyiblər, sadəcə eşidiblər. Bəs afrikalılar kimə baxırlar? Onlar baxmır, onlar ölürlər. Onlar "hər şeydə bir xeyir vardır" təsəllisini bizimkilər kimi kasıb həyatın için axşam zar zor tapa bildikləri yeməklərini yeyərkən demirlər. Onlar, ölülərinə baxıb deyirlər, ölən uşaqlarına.
Afrikada uşaqlar ölür, yaşaya bilmədən. Afrikada hər 1000 doğum başına ~150 uşaq ilk bir ilində ölür . Və *bu işdə bir xeyr yoxdur*.