Avropanın xəstə adamı
Bilmirəm, Kremldə tarix kitabları oxuyurlar ya yox, hər halda oxusalar pis olmazdı. Tarixi paralellər əlbət də həmişə qüsurlu olur, lakin bu günlərdə, yeni rus-türk qarşıdurmasının qızışdığı bir zamanda – çox şükür ki, bu dəfə əsas etibarı ilə soyuq müharibədir – dönüb keçmişə baxmaq, günümüzlə paralellər aparmaq vacibdir.
Təkcə oçaklovlar dövrünün qələbələrini, Krımın fəthini, general Rumyansevin türklərin üstünə kaqul çuqunu ilə getməsini, sonra da Puşkinin şeirlərində Suvorov qələbələrinin vəsf olunmasını deyil, həm də başqa epizodları, hərbidə və siyasətdə yol verilmiş uğursuzluqları yada salmalı.
Məsələn, 1853-cü ildə Krım müharibəsi necə başladı? I Nikolay “şərq məsələsini” həll etmək qərarına gəlmişdi, düşünürdü ki, Osmanlının zəifləmiş durumu Balkanları və Dunay mülklərini onun əlindən qapmaq üçün fürsət açıb. Nikolayın planları daha uzağa gedirdi: istanbula, Fələstinin müqəddəs torpaqlarına göz tikmişdi.
Onu cuşa gətiriən xiridar lazmdı və budur, konservativ publisisit, senzor, şair, diplomat Fyodor Tyutçevə iltifat göstərir, geniş meydan verir. Tyutçevin ədib kimi böyüklüyü rus ədəbiyyatı bilicilərinin şübhə ilə yanaşdığı məsələdir, diplomatik xidmətləri isə açıq-aşkar şişirdilib.
Ancaq başqa bir cəhətdə Tyutçevin danılmaz məharəti vardı: “birinci şəxsin” sonadək anlamadığı, dürüst biçimə gəlməyən fikirlərini, müdhiş arzularını göylərə qaldırmaq, vəsf etmək, buna görə iltifata qərq olmaq, hədiyyələr gölündə üzmək, bu günün “diz üstündən qalxınış” ideoloqları üçün məktəb yaratmaq.
Tyutçev nəfəskəsici perspektivlərdən çələng hörürdü: “böyük pravoslav imperiyası”, “Konstantinopolun xilası”, “şərq və qərbin iki kilsəsinin birləşdirilməsi”, “Konstantinopolda pravoslav imperator”, “italiya və Romanın fatehi və himayədarı”, “imperatorRomasında pravoslav Papa”.
Başqa bir Fyodor (Dostoyevski) ömrü boyu yazdığı üç şerdən birini görün nəyə həsr edib. “1854-cü il Avropa hadisələrinə”, sadiq təbəəyə xas bir şəkildə, rus çarını səsləyirdi ki, Çarqradın darvazalarına möhür vurmaq anı yetişib![Çarqrad dedikdə istanbul nəzərdə tutulur]
Biz milyonlar çarın bir sözünə bənd, indi söz sənindir, ey böyük ağa! Trubalar gurlayır, ikibaşlı qartal yerindən oynayır Əzəmət Çarqrada doğru kükrəyir!
Nikolay öz növbəsində, bunadək kazakların qəfil hücumlarla qazandığı uğurlardan ilhamlanaraq yazırdı ki, gözlənilməz hücumlarla nəinki Bosforu, Çarqradın özünü də almaq olar. Bu cür fantaziyaları öz dövrümüzdə də gördük. Müasirimiz olan dağ qoşunları komandanı Qroznını paraşüt-desant alayının bir həmləsilə alacağını vəd etmişdi! Aldımı?
O zaman başlanğıcda hər şey yaxşı gedirdi. Rus qoşunları Moldova və Valaxiyaya daxil oldular, admiral Naximov türklərin Sinop buxtasındakı donanmasını məğlub etdi, Moskva və Peterburqda qadınların “ura” sədaları yüksəldi, havaya topa-topa ləçəklər atıldı.
Ura-patriotik yüksəlişin ardınca hadisələrin acınacaqlı dönüşü gəlir. I Nikolayın heç gözləmədiyi halda ingilislər Türkiyənin dənizkənarı mülklərinin bölüşdürülməsi haqda təklifi həddən ziyadə sinizm sayaraq rədd etdilər. imperator təklif edtmişdi ki, ingiltərə Misiri götürsün, Rusiya isə Valaxiya, Serbiya və Bolaqriyanı.
ingiltərə və Fransa çox keçmədən Rusiyaya qarşı çıxıb Türkiyənin tərəfini tutdular. Dünya tarixində ilk hadisəydi ki, Avropanın xristian dövlətləri müsəlman dövlətinin tərəfini tutaraq digər xristian dövlətilə müharibə edirdilər. ingilis və fransızlar Rusiyanın Balkanlarda və Yaxın Şərqdə güclənməsini heç vəchlə istəmirdilər, ancaq rus siyasətçi və diplomatları bunu zamanında anlamadılar.
Üstəlik, I Nikolay ingilis və fransızların öz sahillərindən minlərcə kilometr uzaqlığa uğurlu hərbi ekspansiya təşkil edə biləcəyinə inanmamışdı. Rusiyanın hərbi-texniki imkanlarda Qərbdən nə dərəcə geri qalmasını, bunun nələr vəd etdiyini tam dərk etməmişdi. ingilis və fransızların buxar gəmiləri, lüləsi yivli tüfəngləri vardı, hansı ki, rusların hamar lüləli tüfənglərindən xeyli uzağı vururdu. Nə rus ordusunun onilliklərlə sürən Qafqaz müharibələində qazandığı təcrübə, nə də rus əsgər və zabitlərinin igidliyi bu geriliyi kompensasiya edə bilməzdi.
Dövrünün Avropasında gücünə görə üçüncü dövlət olan Avstriya-Macarıstanı çar Nikolay özünə sadiq müttəfiq sayırdı. Budapeşt üsyanının yatırılmasına Nikolayın etmiş olduğu kömək kara gəlmədi. Avstriya-Macarıstan müharibəyə qoşulmasa da,siyasi olaraq anqlo-franko-türk koalisiyasını dəstəklədi. Sonra bu koalisiyaya Sardiniya dövləti qoşuldu. Bunun da ardınca Prussiya müharibəyə qoşulacağı ilə hədələdi Rusiyanı. Tam təcrid vəziyyətinə düşən Rusiya faktiki təslim oldu – müttəfiqlərlə danışıqlara gedib rüsvayçı Paris sülh müqaviləsini imzaladı.
Sevastopol xarabalığa dönmüşdü. Rus ordusu yüz mindən artıq ölü və yaralı itkisinə uğradı, dinc əhali arasında olan itkilərlə birlikdə 250 minə yaxın itki verilmişdi, dövrünə görə bu, ciddi rəqəm idi.
Daha betəri, Rusiya Bessarabiyanı itirdi,II Yekaterina dövrü Qafqazyanıda tutmuş olduğu ərazilər əlindən çıxdı, Dunay knyazlıqları üzərində protektoratdan məhrum edildi, Osmanlı imperiyasının xristian təbəələrinə himayəçilik etmək imtiyazını da itirdi, ən böyük rüsvay isə, Qara dənizdə donanma saxlamaq hüququndan məhrum edilməsi oldu. Tarixdə ilk hadisəydi ki, böyük dövlət məcburi qaydada faktiki demilitarizasiya olunmuşdu! – hətta Fransaya, Napoleonun məğlubiyyətindən sonra ordu və donanma saxlamaq hüququ qadağan edilmədiyi halda, bu aqibəti məhz Rusiya yaşadı.
imperiyanın maliyyə sistemi tənəzzülə uğradı, rubl iki dəfədən çox dəyər itirdi.
Siyasi və hərbi uğursuzluqlardan sarsılmış Nikolayın intihar etməsi barədə söz-söhbətlər dolaşırdı. Peterburqda şaiyə yayılmışdı ki, rüsvayçılığı həzm edə bilməyən çar zəhər içib, başqa bir versiyaya görə, hərbi paradı qəbul etmək adıyla özünü qəsdən şaxtaya verib xəstələnərək ölmək istəyirmiş.
Ancaqşərin ardından xeyir özünü çox gözlətmədi. Yeni imperator II Aleksandr irimiqyaslı islahatlara başladı: kəndliləri təhkimçi quldarlığından azad etdi, məhkəmə sistemini, ordunu, xalq maarif sistemini islah etdi, yerli idarəetmə orqanları yaradıldı, siyasi məhbuslar azad edildi, dekabristlər və petraşevçilər sürgündən geri qaytarıldı, senzura zəiflədildi, Qərblə anlaşma yollarını aramağa başladı.
Krım müharibəsində məğlubiyyətdən iyirmi il sonra özünə gələn Rusiya yenə dinc durmadı, revanşa getdi, 1877-88-ci illərin Krım müharibəsində Osmanlıya məxsus demək olar bütün Avropa ərazisini fəth etdi, istanbulu qamarlamaq planı isə baş tutmadı, yenə də ingiltərə və Fransa müdaxilə etdilər.
ikinci dünya müharibəsindən sonra SSRi də öz növbəsində Çarqradın darvazalarına möhür vurmaq istədi. Montre konvensiyasına yenidən baxmaq, Bosfor və Dardanel boğazları üzərində nəzarəti ələ keçirmək, Türkiyəyə ərazi iddiaları sürmək. Alındımı? Yox. Qərb yenidən Türkiyəyə tərəf çıxdı, onu təcili qaydada NATO üzvü etdilər, Yaxın Şərqdə Qərbin ən yaxın müttəfiqi oldu, dünyanın ən güclü ordularından birini yaratdı. Amerika raketləri ilə, Amerika hərbi bazaları ilə birgə, harda ki, Amerikanın takitiki nüvə silahları indi də döyüşə hazır vəziyyətdədir.
Türkiyə uzun illərdi Avropa Birliyinə üzv olmağa çalışır. Bugün Rusiyanın Türkiyəyə qarşı təzyiqləri onun Avropa ittifaqına daha da yaxınlamasına xidmət edir.
Yaxın keçmişdə Putin Ukraynaya qarşı hibrid müharibə başlatmaqla onu çökdürəcəyinə, ayaqlarına salıb yalvardacağına ümid edirdi. Alınmadı. Maraqlıdır, başqa bir hibrid müharibəni – informasiya, psixoloji, sanksiya, viza və s. – Türkiyəyə qarşı başlatmaqla uğur qazanacağınamıümid edir?
Bir vaxtlar I Nikolay Türkiyəni “Avropanın xəstə adamı” adlandırmışdı. Bugün Türkiyəni əlbət də müasir Avropa tipli tam demokratik ölkə saymaq olmaz, ancaq sağlamlıq məsələsində onun vəziyyəti bütövlükdə baxsaq qənaətbəxşdir.
Avropanın xəstə adamı – başqa birisidr. Sizlər onu yaxşı tanıyırsız.
Tərcümə edən Ruslan Köçərli
link
