5. fyodor mixayloviç dostoyevskinin güllələnmədən qılaqıl qurtularaq ümumi 10 illik (səhv etmirəmsə 4il həbs, 6il sibirdə xidmət olaraq) sürgünə göndərildikdən sonra bu müddət ərzində müşahidə etdiklərini az-çox dəyişərək qələmə aldığı əsər. əsər illərə görə deyil, daha çox fəsillərə görə təsnif edilib deyə bilərəm. əsərdə qarşılaşdığım bəzi fikirləri əsərdən öncə kəşf etmənin fəxr hissi ilə oxumağa başladığım vaxtlarda çox ləzzət eləmişdi. biraz da dostoyevskini tənqid etmək cəsarəti göstərə bilməməkdən dolayı əslində əksiklər olan və nisbətən zəif olan bu əsərə itaət eləmişdim. indi isə fikrimcə obyektiv yanaşacam.

əvvəla, ay dosi əmi, əsəri elə yazmısan elə bil səni heçkəs qırağa çəkib dəməyib ki, ə, duduş, dombal görəh. ya da nə bilim pulları düş bura, mış blyəttt. dosi əmi deyir ona o qədər təzyiq göstərilməyib. məntiqli də açıqlama gətirir. f.m.d. bir soylu idi. soylulara da digər məhkumlar içdən içə boyun əyirdilər. nə qədər nifrət etsələr belə, yanlarına çox buraxmasalar belə çox alçaltmırdılar da. bunu birazdan yenə sitat gətirəcəyim eyni yerdə, eyni dövrdə cəza çəkmiş polyak yazarlar da təsdiqləyir.

ikincisi, elə yazılıb ki, guya bu özü də heçkəsi xor görməyib. başlarda onları sevməsə də onlarla dost olmaq istəyib, sonra isə bunun mənasız olduğunu anlayıb, falan filan...əsərdə polyaklar digər məhkumlardan iyrənən, onları alçaldan qrup olaraq göstərilib. guya həbsin qurtarmağına az qalmış o qatillərin, oğruların içindəki mücəvhərləri dərk edib, sistemi qınamağa başlayıb. əslində isə bu heç də belə deyil. bunu elə o polyak yazarlar da açıqlayır. təəssüf ki, kitab yanımda deyil. yoxsa dəqiq adlarına da baxardım.

"dostoyevski hər fürsətdə digər məhkumları alçaldırdı. əsəbi idi. sevilməyən bir insan idi. söhbət əsnasında yeri gəldi-gəlmədi soyluluğunu (əsilzadəliyini) gözə soxurdu. digər məhkumlardan iyrənirdi"

indi deyəcəksiniz ki, polyaklar əvəz-əvəz olsun deyə belə deyiblər. lakin belə deyil. çünki dostoyevski öz qardaşına məktubunda polyak yazıçıların sözünü təsdiqləmiş olur. o hətta buradakı təxmini 150 məhkum haqqında özündən çox aşağı, nadan, iyrənc insanlar olduqlarını, özünü tamamilə tək hiss etdiyini, əsla onların özüylə bir olmayacağını, nifrət etdiyini deyir. ehh, dosi əmi, hardan bilə bilərdin ki, sən öləndən sonra millət inboxunu qarışdıracaq.
sözümün canı ondadır ki, əsərdə göstərdiyi düşüncələrə o həbsdəykən deyil, həbsdən xeyli sonra yiyələnib. çünki, həbsdən sonraki məktublarda da eyni nifrət açıq-aşkar var.
ümumi əsərə gəldikdə, mühakimə sistemini tənqid edir. bəzən qatillərin kiçik oğurluqlar etmiş insanlardan daha ürəyi yumuşaq, daha yaxşı insan olduqlarını, onların burada olmaqlarında cəmiyyətin böyük günahı olduğunu bildirir.
əsərdə nə qədər dostoyevski öz adından yazmamış olsa belə hamının bu cür olduğunu anlayacağını bilirdi. qəhrəmanı haqqında belə açıq danışmağa cəsarət etməmişdi. yəni əsər müəyyən mənada cəsarətsiz bir əsərdir. özünə qarşı dürüst olmayıb təəssüf ki.

sırf o qeyd etdiyim mesajlara görə və əsərdə olan həbsxana təsvirlərinə görə və onsuz da zamanımızı boş-boş şeylərə xərclədiyimizi bildiyimə görə oxumağı tövsiyyə edirəm.
başqa da canınızın sağlığı.
xoş mütaliələr...