6. bugün dünyadan köçdüyü xəbərini sözlükdən öyrəndiyim bir ali "qələm"in, əlyazmalar aşiqinin ( umberto eco ), illər öncə qələmimlə altından xətt çəkdiyim cümlələrindən iqtibas gətirib, təbərrükən paylaşsam, bunu etməyin verdiyi mənəvi aramlıqla yazıma davam etmiş olaram.

“ancaq bir-biri ilə təzad təşkil etdikdə belə, kitablar həqiqəti dilə gətirirlərsə, bu halda kitablardaki hər bir söz bir eyham, bir alleqoriya olmalıdır, deyirmiş kimi görsəndikləri şeydən başqa bir şeyi deməkdədirlər. kitablardan hər biri, kitablardan heç birinin tək başına ifşa edə bilməyəcəyi bir xəbəri/mesajı ehtiva edir. kitabların ehtiva etdiyi gizli/pünhan xəbəri dərk etmək üçün insan kəlimələrin fövqündə yerləşən, tanrının bəsirət, röya ya da kəhanət vasitəsini istifadə edərək dilə gətirdiyi bir vəhyi axtarmaq lazım gəlirdi. (…) gizli bilik dərin bilikdir (çünki ancaq səthin arxasında olan gizli şey, uzun müddət bilinmədən qala bilər). (…) tanrılar hiyeroqriflər və müəmmalı mesajlar vasitəsilə danışarlar (bugün buna varlıq danışır deyərdik). ( interpretasiya və ifrat interpretasiya)”

tərif : hazırda funksiyasını müasir texnologiyaya həvalə etsə də yaxın zamanlara qədər ən önəmli alətlərdən biri. kitab çapının geniş vüsət almadığı, əlyazmaların hökmranlıq etdiyi dövrlərdə xüsusi əhəmiyyətə sahib idi. bəhs etdiyim dövr kağızın kifayət qədər bahalı, yazmağın ələlxüsus, gözəl xəttlə yazmağın böyük bir məharət, sənət sayıldığı dövrdür. bilindiyi kimi, o dövrdə (xüsusilə orta əsrdə) kağıza, qələmə, mürəkkəbə sahib olmaq müstəsna bir imtiyaz idi. qədim alimlərin şərhə, haşiyəyə ehtiyac duyulacaq qədər qısa, lakonik/ mücməl şəkildə yazmalarının səbəblərindən biri də kifayət qədər bahalı olan kağıza qənaət etməkdir həmçinin. elmin əlyazmaların üzünün köçürülməsi ilə ancaq artdığı zamanlardır.


sözün (logos), yazının izzətli olduğu zamanlarda qələmin də məxsusi bir izzəti, hətta sakrallığı / müqəddəsliyi var idi. müqəddəs kitablar onun şəninə təriflər, mədhiyyələr yağdırır, bir çox dini və dünyəvi rituallarda, mərasimlərdə yuxarı başda iştirak edirdi qələm. tanrının sakral olduğuna inanılan kitablardan birində özünü vəsf edərkən “qələmlə öyrədən rəbbinin adı ilə oxu” deyərək qələmə yer verməsi, hətta quranda müstəqil bir surənin adı olması, onun yer üzündəki kölgəsi, iradəsini yer kürəsində reallaşdırma iddiasında olanların- xəlifələrin, məliklərin, sultanların, şahların özlərini “qılınc və qələm sahibi” kimi vəsf etmələrinə gətirib çıxarmışdı. (necə ki bizdə də şah ismail üçün bu istifadə edilir) bununla da cihadın və elmin hamisi, himayədarı olduqlarına işarə edirdilər. deməli qələm həmçinin bir simvoldur, rəmzdir. bu vaxtlarda hərfi mənada qələmi ruzisinin açarı olan xəttatların, katiblərin də bir hekayəsi, mifi var idi həyatda sahib olduqları ən dəyərli şeylərinə-qələmlərinə dair.

onaltıncı əsrdə osmanlı imperiyasında dövlət vəzifəsi olaraq katib, dəftərdar kimi vəzifələrdə çalışıb, qələminin köməyi ilə saraylar, sultanlar, şahzadələr görmüş bir şəxs olan gelibolulu mustafa əli (vəfatı: 1599-cu il) adlı bir şəxsin “mənaqib-i hünərvəran” adlı kitabı bu baxımdan çox maraqlı informasiyaları özündə ehtiva edir. xəttatların və kitab sənətkarlarının (kitabın içinin bəzənməsi, cildləmə və s. kimi işlər də var burda) əhvalatlarından bəhs edən kitabın girişi belə adlanır: “katiblik sənətinin vacibliyi və gözəl yazının şərəfi”. belə başlayır mustafa əli öz girişinə :
“gizli qalmasın ki, istər gizli, istərsə də aşkar olaraq “ilk yazı və ilk geyim idris (hermes) əleyhissəlamındır. ” yəni insan cinsindən ilk qələm istifadə edib yazı yazan, dərzilik edib libas düzəldən idris peyğəmbərdir. ”

bilindiyi kimi islam ənənəsində bir görüşə görə idris peyğəmbər deyə bilinən şəxs qədim dünya görüşlərindən birində müdrikliyin atası, banisi hesab olunan hermesdir . bir çox qədim filosoflar hədəf olaraq onun fəlsəfi irsinə talib olublar.

beləcə, sənətinin ucalığını dilə gətirmək, bir növ mənəvi motivasiyaya nail olmaq üçün öz peşəsinin aliliyini bəyan edir bundan 400 ildən qabaq yazılmış bir mətn. kitabda qələmə dair maraqlı sitatlar mövcuddur:
“imam cəfər əs-sadiq həzrətləri ” ağalayarkən təbəssüm edən qələmdən daha gözəl bir şey görmədim” demişdirlər. (…) əflatun (platon) ” qələmlər şübhələrin minik vasitələridir” (demişdir). (…) filosoflardan bəzi fəzilət sahibləri “ insanların ağılları qələmlərinin iti ucları altındadır” rəmzlərini açıqlamışlardır.”

xülasə, qələmlərin növlərindən, onların hazırlanılmasından, məşhur xəttatların həyatından, hətta müştəri ilə qiymət danışmaq kimi işin ticari tərəfindən bəhs edən bu kiçik kitaba nəzər salandan sonra qədimdə yazı işinin necə ciddi bir iş olduğunun, xüsusən də qələmin zehinlərdə nə dərəcədə siqlətə/ ağırlığa sahib olduğunun bir daha şahidi olursan.