qeyd: entrydə mənbə olaraq iyirmiyə yaxın məqalədən, kitabdan və s. istifadə olunmuşdur.
zəka - zehnimizin öyrəndiklərimizdən yararlana bilmə, öyrəndiklərimizi tətbiq edə və yeni həll yolları tapa bilmə qabiliyyətidir. bu vaxta qədər müxtəlif nəzriyyələrlə açıqlanıb. məsələn bunlardan biri howard gardnerin çoxlu zəka nəzəriyyəsidir. nəzəriyyəyə görə zəka ancaq verbal və riyazi qabilliyətdən ibarət deyil - əslində zəka bunlardan daha çox qabiliyyəti əhatə edir. yəni klassik zəka testləri ilə bunu ölçə bilmərik. nə isə. bunlara aşağıda toxunacam.
sinir sistemi və beyindən yazaq əvvəlcə. insan ətrafı ilə həm sosial həm də fiziki olaraq təmas qurmağa, ətrafını öyrənməyə və s. vasitəçilik edəcək zəkaya sahibdir. bizi başqalarından fərqləndirən zəkanın mənbəyi nədir? ümumiyyətlə zəkanı necə başa düşməliyik? bunları araşdırmaq üçün sinir sistemini və beyni yaxşı bilməliyik.
mərkəzi sinir sistemi: iki hissədən ibarətdir. beyin və onurğa iliyi. mss * qısaca yazsaq medulla spinalis və beyin olaraq iki hissəyə ayrılır: beyin özü isə üç hissədən ibarətdir. ön beyin, orta beyin və arxa beyin. ön beyin * prozansefelon özü iki yerə ayrılır: diensefalon və telensefalon. diensefalon: talamus, hipotalamusdan ibarətdir. telensefalon isə serebrum və corpus sitriatumdan. orta beyin tektum və pedunculus serebri-dən ibarətdir. orta beyinə mezansefalon deyilir. arxa beyin isə rombansefalon adlanir. rombansefalon özü pons, medulla oblangata və serebellumdan ibarətdir.
qayıdaq mərkəzi sinir sisteminə. dediyimiz kimi iki hissədə ibarətdir: onurğa iliyi və beyin. onurğa iliyi periferik ss-dən gələn məlumatları beynə, motor məlumatları isə beyindən skeletə, ürəyə və s. ötürür. (bəzi reflekslərimizi idarə edir) beyin isə öz növbəsində onurğa iliyindən gələn məlumatları qəbul edir, üstündə işləyir və s. məsələn insan hərəkətlərini idarə edən motor sistemlərdir. üç hissəyə ayrılır: reflekslər, ritmik hərəkətlər və istəkli hərəkətlər. bayaq dediyimiz kimi refleksləri onurğa iliyi, digər iki hərəkət isə beyin korteksi, beyin sapı və serebellum tərəfindən idarə edilir. beyin sapı orta beyini, pons və medulla oblongatanı əhatə edir. eşitmə və görmə qabiliyyətlərimizi, tənəffüs sistemimizi və kardiak mərkəzi - beyin sapına - borcluyuq. eyni zamanda əlaqə funksiyasını yerinə yetirir. məsəlçün korteks və serebellum arasında əlaqəni beyin sapı təmin edir. beyin sapının beyindəki yeri boz maddədir. yəni beyin sapı boz maddədə yerləşir. beyin sapından yazmağa davam edək. motor postural funksiyası var. hansıki bu sayədə tarazlığımızı qoruya bilirik. bədənimizi yerin cazibə qüvvəsinə qarşı dik saxlayan funksiyada elə beyin sapının sayəsində işləyir, beyin sapı tərəfindən idarə olunur. bayaq dediyimiz kimi ritmik hərəkətlər * məsələn: çeynəmə, hərəkət etmə, qaçma və s. medualla spinalis və beyin sapı tərəfindən ortaq idarə olunur. bunlar çox mürəkkəb quruluşa malikdir: kollateral liflər və s. üstdə medulla oblangatadan yazmışdım. beynin korteksində motor sinirlərdən başlanğıcını götürən liflər medulla oblangatanın ventral səthində piramida adlanan iki ədəd şey yaradır. bunlar ürək mərkəzini, tənəffüs mərkəzini, öksürəyi, dad alma qabiliyyətini və s. idarə edir.
üstdə yazdığımız pons orta beyin və oblangata arasında yerləşir. pons özü iki yerə ayrılır: biri hərəkət və hissetmələr haqqında məlumatları ötürür. digəri isə yuxu, dad alma və tənəffüs sistemində əhəmiyyətli rol oynayır. ponsun üst hissəsində orta beyin yerləşir. ən əhəmiyyətli funksiyalarından biri göz əzələlərini idarə etməsidir. serebellum və beyin yarımkürələri arasında əlaqəni təmin edir.
üstdə adını yazdığım serebellum beyin həcminin 10%-dən çoxunu təşkil edir və ponsun yanında yerləşir. korteks, boz maddə və s.-dən ibarətdir. anterior lob, posterior lob və flocculonodular lob əsas hissələridir. bunlar özləri bir neçə hissəyə ayrılır. o hissələrdə bir neçə hissələrə bölünür. yəni çox mürəkkəb olduğu üçün qısa məlumatlar verirəm.
yuxarıdakı beyin hissələrindən birində hər hansı dəyişiklik müxtəlif problemlərə səbəb ola bilər. bir neçə ay əvvəl araşdırdığım bir sindrom məsələn: tourette sindromu. bazal ganglion deyilən beyin hissəsində hiperkinetik pozğunluq bu sindroma səbəb olur. ya da parkinson xəstəliyi. 60-larda james parkinson tərəfindən müşahidə olunan xəstəlik substantia nigra pars adlanan hissədəki neyronların zədələnməsi ilə əmələ gəlir.
hipotalamusdan yazaq biraz. diensefalon (ara beyin) talamus və hipotalamusdan ibarətdir. hipotalamus talamusun aşağı hissəsində yerləşir və beş-altı qram kütləsində, beynin kiçik bir hissəsini əhatə edir.
insan beyni haqqında kiçik belə olsa bir neçə məlumat öyrəndik. indi beyin və zəka arasında tarixi mülahizələri araşdıraq. yunan filosoflarına baxsaq zəka və insan bədəni arasında əlaqəni ilk göstərən şəxs aristotel olub. aristotel zəkanın mərkəzinin ürək sistemi olduğunu düşünüb. məsələn: burdan daha ətraflı oxuya bilərsiz. aristotelə görə beynin vəzifəsi bədəni qanla təmin etməkdir və ürək insan zəkasını idarə edir. ardınca (glink: en.wikipedia.org/wiki/Galen bu
adam beyin və sinir sisteminin davranışlarımızı idarə etdiyini düşünmüşdür. daha sonraları müasir elmin inkişafı 19-cu və keçən 20-ci əsrdə beynin müxtəlif bölmələrinin olduğunu və hər bölmənin vəzifələri olduğunu göstərmişdir. 1820-ci ildə franz gall idrak funksiyalarının serebral korteks tərəfindən idarə olunduğunu düşünən ilk elm adamı olmuşdu. sonralar sinir sisteminin entrynin əvvəlində qeyd etdiyim kimi iki hissədən: beyin və onurğa iliyindən ibarət olduğu kəşf olundu. bu mərkəzi sinir sistemidir. birdə periferik sinir sistemi var. biz daha çox mərkəzi sinir sistemini araşdırırıq. çünki zəkanı araşdırırıq və beynin zəkanın mərkəzi olduğunu bilirik. keçən əsrin əvvəllərində serebral yarımkürələrin quruluşu, ibarət olduğu korteksin ən çox insanda inkişaf etmiş olduğu kəşf olundu. həqiqətəndə serebral yarımkürələrdəki qıvrımlar insanda digər canlılardan daha çoxdur. səhv eləmirəmsə bu təsvir edir həmin qıvrımlar arasındakı fərqi: />
yarımkürələr simmetrikdir - frontal, parietal, oksipital və temporal faizlər hər iki yarımkürədə eynidir. (41%, 19%, 18%, 22% olmaqla
keçən əsr eyni zamanda bu yarımkürələrin quruluşlarını və vəzifələrini öyrəndik. məsələn: frontal korteksin bir hissəsi - motor funksiyası - əzələlərimizin hərəkətlərini idarə edir. digər hissəsi isə problem həll etmə, tanıma, seçmə, dəyərləndirmə, mənalandırma, motivasiya, əxlaq, sorğulama kimi qabiliyyətlərimizi idarə edir. riyazi düşüncə - abstrakt düşünmə - xüsusilə bu hissə ilə sıx bağlıdır. bu lobda olan hər hansı problem düşüncə qabiliyyətimizi, sorğulama qabiliyyətimizi əlimizdən alacaq. özümüzə nəzarət etmə imkanımızı itirəcəyik və ya düşüncə pozğunluğu yaranacaq.
parieteral korteks sağ-solu ayıra bilməyimizi, diqqət mexanizmimizi idarə edir. dislektiklər məsələn sağ və sol ayrımı edə bilmirlər. disleksiyanın burdan qaynaqlanan bir problem səbəbilə ola biləcəyi düşünülür. birazdan bu barədə yazacam. temporal korteks isə tanıma, eşitmə, eşitdiyimizi anlama, iy bilmə və yaddaş funksiyalarını yerinə yetirir.
bunlar keçən yüzillik elm tərəfindən kəşf olunub. və birdə əsas məsələyə deyinək: sağ və sol yarımkürə və bunların zəka ilə əlaqəsi.
sol yarımkürə sağa nisbətən bir qədər böyükdür. ancaq çox az ölçülərdə. iki yarımkürə arasında əlaqə corpus callosum tərəfindən həyata keçirilir. sol yarımkürə riyazi düşünmə, məntiqi-analitik düşünmə qabilliyəti, başa düşmə, yazma və oxuma kimi vəzifələri yerinə yetirir.
sağ yarımkürə isə həndəsi qabilliyətlər, xəyal qurma, duyğu, hiss, həyəcan və dil qabiliyyətlərimizi idarə edir. indi biraz neyronlardan danışaq.
neyronlar sinir sisteminin `atomlarıdır` deyə bilərik. 12 milyarda yaxın neyron təsəvvür edin. bunlar sinir sistemini idarə edir. neyronlar arasında əlaqə sinaps tərəfindən həyata keçirilir. neyronlar sinir impulslarını qəbul edir və ötürürlər. ən kiçikləri * yəni ən kiçik neyronlar stratum granulosum təbəqəsində yerləşən granul hüceyrələridir. ən böyükləri * yəni ən böyük neyronlar isə medulla spinalis-də yerləşən motor neyronlardır. neyron söhbətinidə çox uzatmaq istəmirəm. elementar bilgilərimiz oldu. bunlar yetərlidir.
keçək əsas məsələmizə * kiçik bir giriş olsun bu : zəka. öyrənmə, qavrama, məlumatları qəbul etmə, problem həll etmə, əlaqə qurma imkanlarımızı borclu olduğumuz şey. mənası latın dilindəki bir sözdən: intellectus-dan götürülmüşdür. mənası başa düşmə, qavrama və s. dir. zəkanı ölçmək, nə olduğunu araşdırmaq ilk alfred binetin ağlına gəlir. bugün onun inkişaf etdirdiyi iq testlərinə - binet iq testləri - deyilir. təbii ki bir çox alternativi var ancaq ən əsası bu olduğu üçün mövzumuz cənab binet olacaq.
binetə görə zəkanın tərifi - məlumatları qavramaq, yaddaşda saxlamaq və bunlar düşünə, sorğulaya bilməkdir. bəs ümumiyyətlə ətraf mühitin zəkaya təsiri varmı?
(glink: en.wikipedia.org/wiki/John_Locke bu) adam ilk dəfə ətraf mühitin zəkaya təsirini araşdıran elm adamıdır. 85-86 cı illərdə övladlığa götürülmüş uşaqlar üzərində aparılan araşdırmalar ailənin yetişdirmə tərzinin, ətraf mühitin zəkanın inkişafına azda olsa təsir göstərdiyi öyrənilmişdir.
zəkanın bioloji tərəfi isə üstdə araşdırdığımız beyin funksiyaları ilə bağlıdır. məsələn turner sindromu varki abstrakt düşünə bilməmək, riyazi qabiliyyətlərin olmaması sindromudur. səbəbi beyin loblarından birində kiçik bir qüsurdur. ya da ortalamadan aşağı zəka səviyyəsilə doğulan uşaqlar - down sindromlu uşaqlar öyrənmə problemi yaşayırlar. niyə? zəka geriliyindən danışaq biraz.
zəka geriliyi 18-li yaşlardan əvvəl başlayır. son iyirmi il ərzində aparılan araşdırmalarda zəkanın 25 yaşlarına qədər ilbəil artdığını ortaya qoyub. ancaq artımın sürətini bilməliyik: məsələn 15 yaşından sonra zəka artımı zəifləyir. 20 li yaşlarda daha da zəifləyir və bundan sonra təmamilə dayanır. bu zəka səviyyəsi həyatı boyunca ciddi bir şəkildə dəyişmir. uşaqlarda zəka geriliyi dil, hərəkət və s. funksiyalarda zəif inkişaf ilə özünü göstərir. uşaqlara bu diaqnoz zəka testi - stanford binet iq testi - və valideynləri tərəfindən alınan məlumatlardan sonra qoyulur. bu vaxt ərzində ananın hamiləlik dövrü və doğuş zamanı, ailədə zəka geriliyi olub-olmaması, valideynlərin qohumluğu, intellektual səviyyələri araşdırılır. üstdə qeyd etdiyim kimi genetik problemlər doğuşdan zəka geriliyinə səbəb ola bilir. məsələn: xromozomların anormal vəziyyətlərində bəzən beyin malformasiyaları yaşanır. bu əsasən belə sindromlara səbəb olur: down, edward, patau və ya frajil-x sindromları. bunlardan down sindromu ən sıx görülənidir və başqa dillə 21 xromozom trizomiyası adlanır. mr beyin tomografiyası zamanı down sindromlu insanın beyninin kranyal adlanan hissəsində, mikrosefal, braiksefal və frontal loblarda kiçiklik və s. müşahidə olunur. bəs zəka geriliyinə nə səbəb olur? araşdırmalara görə frajil-x sindromunun səbəbi olan Xq27.3 xromozom anormallığı. ən bilinən olduğu üçün down sindromunu nümunə göstərdim. demək istədiyim həqiqətəndə zəka və genetik problemlər və s. arasında ciddi əlaqə olmasıdır.
zəkaya başqa bir bioloji səbəb olaraq isə sinir hüceyrələrinin forması göstərilir. sürətli işləyən sinir hüceyrələri düşüncələrin sürətli işlənməsinə və daha doğru olmasına səbəb olur. ona görə birazda sinir hüceyrələrindən və formalarından yazaq.
hal-hazırda bədənimizdə 150 milyarda yaxın neyron olduğu bilinir. bunların 60-70%-i mərkəzi sinir sisteminin payına düşür. geriyə qalan 30-40% isə alt sinirləri əmələ gətirir. mərkəzi sinir sistemindən kənarda qalan bu sinir sisteminə - xarici sinir sistemi - deyilir. hüceyrələrin sayı isə daha çoxdur: 100 trilyona yaxın. hardasa 6-7%-i sinir hüceyrələridir. dediyimiz kimi 150 milyardı. oturub belə fikirləşəndə 6-7%-in önəmli rəqəm olduğunu görmək olar. sinir toxuması sinir hüceyrələri * neyronlar və grial hüceyrələrdən ibarətdir. neyronlar haqqında yuxarıda yazanda demişdim: neyronlar sinir sisteminin əsas hissələridir. 4 hissədən əmələ gəlir: bir hissəsi digər neyronlardan gələn məlumatları alır, `üstündə işləyir` və elektrokimyəvi siqnal ilə digər hissəyə ötürür. birdə neyro-keçiricilər varki sinapslar arasında yaranır. sinapslarada bayaq toxunmuşduq. qısaca sinirlər arası boşluqlara sinaps deyirik. sinapsların ölçüləri neyronların növlərini müəyyən edir. sinapslar nə qədər çoxdursa sinir sistemi o qədər yaxşı, sürətli işləyir və s. sinapslar haqqında niyə yazdım? çünki sinapsların zəka ilə əlaqəsi var. yəni aparılan araşdırmalar sinapsların azalması zəka geriliyinə səbəb ola bilər. zəka və sinaps sayı arasında ciddi əlaqə var.
neyronlarla davam edək. ən üstdə ikinci paraqrafda neyronların üç forması olduğunu yazmışdım - motor neyronlar, afferent neyronlar və interneyronlar (ara neyronlar). bu sinapslara birdə dəstək hüceyrələri var. yazmağa qalxsaq səhər olar. ona görə qısa məlumat verib bizə lazım olan dəstək hüceyrəsinə keçəcəm.
deməli keçən əsr sinapslara dəstək hüceyrələrinin olduğu kəşf olundu. bunlar glia hüceyrələri adlanır. bu hüceyrələr adından bəlli olduğu kimi sinapslara dəstək olur, onları qoruyur və s. * hətta oxuduğum məqaləyə görə yaxın illərdə sinapsların sinir ötürülməsində ciddi rol oynadığı kəşf olunub
bu glia hüceyrələri iki yerə bölünür: mikro və makro glia hüceyrələri. mikrolardan yazmayacam. makrolar isə beş-altı yerə bölünür və ancaq bizə lazım olan hissəsini yazacam. yaxşı, heç olmaya adlarını yazım: astrositlər, oligodendrisitlər, epindimal və schwann hüceyrələri. və birdə bizə lazım olan peyk hüceyrələri. peyk hüceyrələri hissiyat üçün əhəmiyyətli olan neyronların, parasimptik, simpatik neyronların ətrafında fırlanırlar. * fırlanırlar nə idi ala? neyronun xaricindəki kimyəvi tarazlığı, kimyəvi vəziyyəti bərpa edirlər. hər hansı iltihaba və s. qarşı dərhal müdaxilə göstərirlər və bərpa edirlər. indi bu peyk hüceyrələrdən niyə yazdım? çünki 1985-86 - cı illərdə aparılan təcrübələr sağlam, düzgün işləyən sinir hüceyrələrində peyk hüceyrələrin sayının on dəfə daha çox aktiv olduğunu göstərmişdir. və bu prosesin zəka ilə əlaqəsi olduğu, aktivliyin zəka ilə düz mütanasib artdığı məlum olmuşdur.
zəkanın bir səbəbini daha öyrəndik. indi isə doğuş öncəsi və doğuş zamanı baş verən hadisələri dəyərləndirə bilərik. 44-cü illərdə bernsteinin apardığı araşdırmalara görə doğumdan əvvəl ananın zəif qidalanması, alkoqol, nikotin qəbul etməsi uşaqda zəka geriliyinə səbəb ola bilər. doğum zamanı isə uşağın vaxtından daha tez ya da daha gec doğulması, doğumda çətinlik uşaqda zəka geriliyinə səbəb ola bilər. * məhz bu səbəblə daha çox qadınların spirtli içki, nikotin qəbul etməsinə daha çox qarşıyam. yəni bəziləri bunu mentalitet olaraq qəbul edir ancaq doğulacaq uşağın zəkasına çox ciddi təsir göstərir. etməyin, eləməyin
amerikada aparılan araşdırmalara görə hamiləlik dövründə nikotin qəbul edən qadınların uşaqlarının 54.4% -də zəka geriliyi təsbit edilmişdir.
yəni zəka və hamiləlik dövrü arasında ciddi bir əlaqə var. məsələn çəkisi 2.5 kq-dan az doğulan uşaqlarda zəka geriliyi müşahidə olunur. səbəb uşağın travmalara məruz qalmasıdır.
bir neçə başqa faktorlarda var. ailə, ailənin ekonomik vəziyyəti, məktəb təhsili və s. ancaq əsas yuxarıdakılar olduğu üçün onları yazdım.
yuxarıda binet iq testinə qısaca toxunmuşdum. qayıdaq yenə zəka testlərinə. zəka testlərinin tarixi əslində çox qədim imiş. mən bugunə qədər yüzillik tarixi olduğunu düşünürdüm ancaq səhər oxuduğuma görə əslində minillər əvvələ gedib çıxır. qədim zamanlarda bəzi xalqlarda müəyyən işi icra etmək üçün birilərini seçmək lazım olanda əvvəlcə bacarıqlarını və s. test edirlərmiş. sonralar bu testlər unudulmuş və 1860-larda ingiltərədə yenidən başlanğıc götürmüşdür. galton ardınca isə binet ilk zəka testlərini formalaşdırmış, onları psixometrik testlər, eq testləri və müasir mensanın tətbiq etdiyi iq testləri almışdır. psixometrik test hal-hazırda israildə məktəb məzunlarına tətbiq olunur. bildiyim qədərilə israildə universitetə qəbul olmaq üçün sat imtahanına bənzəyən bu imtahanı keçməlisən. eq testi daha çox emotional intelligence test olaraq adlanır. yəqin mənasını anladınız. birinci paraqrafda yazdığım kimi bunlara alternativ çoxlu zəka nəzəriyyəsi və birdə spearmanın inkişaf etdirdiyi g və s faktorlar nəzəriyyəsi var. timidusun bir entrydə qeyd etdiyi həmin g faktoru əslində burdan gəlir. spiermann insanın iki faktor ilə doğulduğunu - g və s - bunlardan g`nin verbal bacarıqlarını, s`nin riyaziyyat, problem həll etmə bacarığını təmsil etdiyini iddia etmişdir.
birazdan bir daha bunlara geniş deyinəcəm. indi isə zəka ilə davam edək. məşhur professor thorndikə görə zəka üç yerə ayrılır: abstrakt, mexaniki və sosial. abstrakt zəka riyazi abstrakt simvolları oxuyub, öyrənməyinizə, inkişaf etdirməyinizə və s. kömək edir. mexaniki zəka hadisələri araşdırmağa, anlamağa kömək olur. sosial zəka isə sosial münasibətlər və s. ilə bağlıdır. başqa bir məşhur professor robinson isə zəkanın elastik olduğunu - müəyyən hallar qarşısında daha yaxşı qərar verə bilmə, dəyərləndirmə və s.-dən ibarət olduğunu müdafiə edib. məncə ən uyğun nəzəriyyə thorndikin nəzəriyyəsidir. məsələn məşhur fransız riyaziyyatçısı: alexander grothendieck. abstrakt riyaziyyatın kralıdır adam. cəbri həndəsə, cəbri topologiyanın bəsit müddəalarını belə anlamaq adi insanlara görə çətin ikən o bunları yeniyetməlik yaşlarında anlaya bilirdi. adamın qabiliyyəti sırf bu istiqamətdə olub. abstrakt düşüncə. adam fizikanı sevə bilmirmiş məsələn. razıyam əslində fizikada bir xeyli abstrakt mövzulara sahibdir ancaq riyaziyyat qədər yox əlbəttə ki. grothendieckin abstrakt zəkasının dahi səviyyəsində olduğunu düşünürəm. yəni onu dahi edən əslind bu idi.
bugün iq testləri bütün dünya psixiatriyası tərəfindən qəbul olunur. məsələn amerika psixiatriya cəmiyyəti özü iq sinifləndirmsinə sahibdir. buna görə 68-83 arasında iq zəka geriliyinə yaxın səviyyədə, 52-67 arasında iq orta zəka geriliyi, daha aşağısı isə zəka geriliyidir.
binetə görə iq=(mental yaş/əsl yaş)×100 düsturu ilə hesablanır.
entrynin yarısı qalıb. sadəcə 4 saatdan çoxdur üstündə işləyirəm deyə icazə versəz çay içib, yemək yedikdən sonra gəlib davamını yazacam.