3. ezoterik bir inanc olub, roma imperiyasında xristianlıqla birgə yayılan, hətta onunla rəqabət aparan iran mənşəli din idi. zərdüştlük, zərvanilik, maniçilik, təlimlərində olduğu kimi mitraizminin də əsasında dualizm dururdu. mitraizm iran ruhunun daşıyıcısı idi və mahiyyət etibarilə adı sadalanan təlimlərdən fərqlənmirdi. bu dinə görə, mitranın qüdrəti dünyada həyatın mövcudluğunu təmin edir. ümumiyyətlə mitra haqqında məumatları avestanın yaşt bölməsindən əldə edirik.

konstantin xristianlığı romanın rəsmi dini elan etdikdən sonra, romada digər inanclar, təlimlər qadağan edilsə belə, öz mövcudluğunu itirmədi, mitraizm də bunlardan idi ki, sonradan kulta çevrilməyi başardı. bu dinə tapınanlar mitranı dünyanın yaradıcısı hesab edir, onu xeyirin, işığın simvolu kimi görərək, daima şər qüvvələrə qarşə mübarizə apardığını düşünürdülər.

xristianlıqla eyni mühitdə, təxminən eyni dönəmdə yayılmağa başlayan mitraizmin bu monoteist dinə təsirləri istisna olunmamalıdır. məsələn, 274 cü ildə imperator avrelianın göstərişi ilə hər il 25 dekabeda mitranın ad günü qeyd olunurdu. bu ənənə təxminən iv əsrə kimi davam etmiş, xristianlıq romada tam dayaq tapdıqdan sonra artıq isanın ad günü olaraq qeyd edilməyə başlanmışdır. təbii ki, mitraizmin, habelə digər əski kultların xristianlığa təsirləri istina olunmamalıdır. məsələn, bazar günü (sunday), ikonalar və s. bundan əlavə, mitra və isanın həyatında və fəaliyyətində də kifayət qədər oxşar məqamlar var. məsələn, hər ikisi tanrının övladları idi, xristianlıqda olduğu kimi, mitraizmdə də axirətdə insanların mühakimə olunması məsələsinə inanılırdı. isa və mitra hər ikisi tanrının yerdəki elçiləri kimi qəbul olunurdu. hətta mitraizmdə də, xristianlıqda olduğu kimi, xaç suyuna salınma mərasimi vardı və xaç mitraizmin müqəddəs simvollarından biri idi.
(bax: zərdüştlük )

(baxma: zərvanilik)
(baxma: paqanizm)