1. islam dinində təriqətçi dini-fəlsəfi təlim.8ci əsrdə hakim feodal ideologiyasına müxalifətçi cərəyan kimi yaranmışdı.bu təlimdə manilik və məzdəkilik əlamətləri ,yunan fəlsəfəsinin,buddizmin isə təsirlər olmuşdur.xilafətə daxil olan ölkələrdə kəndlilərin və şəhərlilərin orta təbəqəsinin mənafeyinə xidmət emişdir.batiniliyə görə quranı hərfi mənada başa düşmək olmaz onun ayələrinə məcazi məna vermək,içərisindəki gizli məzmunu tapmaq lazımdır.onlara görə ilah ül-əvvəl(ilkin ilahi) yeganə fəaliyyət göstərən sima olmayıb , ilah üs-sani (ikinci ilahi yəni can) ilə birlikdə dünyanı idarə edir.materiya,məkan və zaman varlığın mərtəbələrində ancaq düyün nöqtələridir.hadisənin əvvəli olduğu kimi sonu da var.ziddiyyətli təlim olan batinilikdə ortodoksal islam əleyhinə mütərəqqi ideyalar da var idi.ismaililik,qərmətilik,xürrəmilik və sufilik bir nəzəriyyə kimi batinilikdən istifadə etmişdir