1. Universitetdə birinci semestr Azərbaycan tarixi dərsinin ilk günü idi. Müəllim tanış olmaq üçün sıra ilə tələbələrdən özlərini tanıtmalarını və tarix haqda düşüncələrini dilə gətirmələrini istəmişdi. Tələbələrdən birinə növbə çatdıqda üsyankar tərzdə, "tarix yalanlarla və saxta infomasiyalarla doludur", - dedi. Əlbəttə, bir tarixşünas olaraq müəllim cavabı çox xoşlamadı, lakin açıqfikirli biri olduğu üçün oradaca tələbəyə mühazirə danışmaq yerinə, "Nəyə görə elə düşünürsən və nə kimi nümunələr çəkə bilərsən?" tərzində sual ünvanladı. Tələbə bir iki söz gəvələdi, lakin qanedici izah verə bilmədi, heç nümunə də çəkə bilmədi. Müəllim də azca ironiya ilə "tarix ilə bağlı iddialar dilə gətirən zaman, hökmən sübutlara və faktlara əsaslanmaq lazımdır" kimi bir cavab verdi. Tələbə iddiasının altında qaldı, çünki o, tarix bilmirdi, tarix bilən biri zatən o iddianı o cür dilə gətirməzdi. O, sadəcə qulaqdandolma, ordan-burdan eşitdiyi, vaxtında tarix oxumamağına və bilgisizliyinə bəraət qazandıracaq bir önyarğını üzərinə çox düşünmədən dilə gətirmişdi.

Müşahidələrimdən yola çıxaraq deyə bilərəm ki, "tarix yalandır", "əşi tarix yalanlarla doludur" və bənzəri cümlələri quranların, demək olar ki, hamısı tarixdən xəbəri olmayan, ciddi şəkildə tarix oxumamış insanlardır. Bəs tarix oxumayan insanlar bu iddiaları işlədəcək motivasiyanı haradan tapır? Məlum məsələdir ki, bu kimi önyarğı daşıyan cümlələr cəmiyyətdə şüar kimi yayılır və az qala hər kəsin ağzında bitir, bu, səbəblərdən biri ola bilər. Ümumiyyətlə, şüurlu şəkildə tarix oxumağı sevən bir xalq olduğumuza inanmıram, tarixi məlumat bazamızın mövcudluğu da məktəbdə əzbərlədilən məlumatlardan, televiziyadan və sosial mediadan (bəlkə də, ən təhlükəliləri bunlardır), qulaqdandolma məlumatlardan çox böyük ölçüdə təsirlənib. Əlbəttə, sosial mediada paylaşılan natamam tarixi məlumatlar sürü psixologiyası tərəfindən çox tez mənimsənilir. Digər bir səbəb də tarix oxumamış olmağa bəraət qazandırmaq kimi istifadə etmək ola bilər. Məs: "Tarixi oxuyub nə edəcəm, onsuz yalandır hamısı" kimi ifadələri eşidib bu qulaqlar.

Tarix dildə yalanlarla doludursa, bu zaman alternativ nədir? tarixin tədrisini ləğvmi edək? Qeyri-dəqiqlik, mənbələrdən birbaşa asılılıq tarixin təbiətindəndir. interpretesiyaların, mənbələrin 100% etibarlı və dəqiq olduğu bir tarix, məncə, mümkün görünmür. Tarix bilən insanlar zatən "tarixin yalan olması" kimi radikal bir ifadəni daha yumşaq dildə "tarixi mənbələr, mətnlər müzakirəyə açıqdır" kimi dilə gətirirlər. Yaxşı tarixçilər, ümumiyyətlə, yetərincə aydın olmayan mənbələrdən istifadə edərkən belə, mətnlərində mənbənin müzakirəli olduğu bilgisini təslim edirlər, həmin mənbəni 100% etibarlı kimi diktə etmirlər.

Bəs tarixdə yalan ola bilərmi? Bir az da spesifikləşdirsək, tarixi mətnlərdə yalan ola bilərmi? Cavab: bəli, ola bilər. Tarixi mətnlərə həqiqətdən uzaq ifadələr aşağıdakı yollarla əlavə edilə bilər:
1) Tarixçi yetərincə təcrübəli deyil, nisbətən az etibarlı mənbələrdəki məlumatı dəqiq məlumat kimi təqdim edir.
2) Tarixçi mənbədəki məlumatı qərəzlilik edərək təhrif olunmuş şəkildə mətnə əlavə edir. Çox zaman audutoriyanın maraqlarına xidmət edəcək şəkildə həqiqi faktların üstünün örtülməsi üçün bundan istifadə edilir. Bizim tarix kitablarında bol-bol nümunələri vardır.
3) Tarixçi heç bir mənbəyə istinad etmədən, öz interpretasiyasını həqiqət kimi qələmə alır. Ümumiyyətlə, literaturası, istinadları olmayan tarixi mətnləri oxumaq və kitabların üz qapağını açmaq belə lazım deyil.

"Tarixi qazananlar yazar" ifadəsi də bunun bir bənzəridir. Əslində, bu fikirlə bir qədər razılaşıram. Nəticədə, əlində güc olan dövlətlər mütləq ki, onları pis göstərə biləcək sənədləri arxivlərdən təmizləyə bilir. Düzü, saxta sənədlərin yaradılması, yəqin ki, daha çətin və riskli olardı. Yenə də, "qazanan" tərəf varsa, demək ki, məğlub tərəf də vardır (əgər soyqırıma uğramayıblarsa) və onlar da qazanan tərəf kimi öz tarixlərini yaza biləcəklər və bu iki tarixi mətnlər ton və baxış bucağına görə çox dəyişəcək; bir millət üçün fəth olan hadisə, digəri üçün işğal, biri üçün üsyan olan hadisə, digəri üçün bir azadlıq hərəkatı olaraq əksini tarixi mətnlərdə tapa bilir və bu da olduqca yayğın, təbiidir.