1. andre maurois hekayəsi.

etyen karlü monparnas qəbiristanlığının darvazası qabağında taksidən düşdü. əlindəki çiçək dəstəsi elə bil od tutub yanırdı: tünd qırmızıdan tutmuş açıq sarıya kimi payıza xas olan rənglərin hamısı bir-birinə qarışmışdı. qapının ağzındakı iki gözətçidən biri ona salam verdi. çiçəklərilə məşğul olduğu üçün etyen başını yüngülcə tərpətməklə cavab verdi.
– bu adamı tanıyırsınızmı, şef?
– hə, bir az tanıyıram... müəllimdir... arvadını sentyabrın axırında altıncı bölmədə basdırıblar... hər çərşənbə gəlir... çərşənbə günləri dərsi olmur... özü ilə lap əvvəldən söhbət etmişəm.
– bu yaşda dul qalıb... yəqin çox gəlib-getməyəcək.
– bilmək olmaz... yox, bilmək olmaz... adamın özündən asılıdır.
əgər qara geyinmiş, çiçəkləri gah uşaq kimi qolları üstə, gah da arxasında tutan, qısa saqqallı bu oğlanın özündən soruşsaydılar yəqin and içərdi ki, ömrünün axırına kimi hər çərşənbə gələcək. hələ lap tez ölüb sevgilisinə qovuşmağı da arzu edərdi. lüsilin qəfil ölümü onu elə sarsıtmışdı ki, hələ özünə gələ bilməmişdi. evli olduğu beş ildə arvadı onun həyatını dəyişdirmişdi. evlənməzdən əvvəl xasiyyəti sərt imiş (arvadların dediyinə görə, qaraqabaq imiş), öz işindən başqa heç nə ilə maraqlanmırmış. mühazirə oxuyar, yazı işlərinə baxar, özünün doktorluq işi üzərində çalışarmış. xarici aləmlə əlaqəsi yox imiş.
tətil günlərində bir dağ yaylağında o, lüsili görüb. qız çox gözəl idi. qızılı saçları, bənövşəyi gözləri, gözəl sifəti, yaraşıqlı sinəsi evləndikləri beş il ərzində də etyenə yuxu kimi görünürdü. lap elə yataqda çılpaq olduğu vaxt lüsil altdan yuxarı mütiliklə baxdıqda, ona elə gəlirdi ki, qolları arasındakı əfsanələr aləminin əfsanəvi gözəlidir. hərdən arvadını şekspirin, müssenin qəhrəmanlarına da oxşadırdı. sonra isə vasvası müəllim xasiyyətinə görə özünü məzəmmət edirdi. yox, lüsil xəyalən yaranma gözəllərdən deyil, xoş təbəssümlü, gözləri gülən, gümrah və tərəvətli bir qadın idi. hərdən nazlanır, ərinə sataşır, narahat edirdi. etyenin yadına onun gözəlliyindən, məsləhətindən başqa heç nə düşmürdü.
indi müqəddəs hesab etdiyi qəbrə yaxınlaşarkən fikirləşirdi:
– mənim itkim bütün varlığımdan da artıqdır.
üçüncü cənub bölməsi, sonra ikinci qərb... ilk həftələr o, qəbri tapmaq üçün bu işarələrlə gedirdi: indi isə birbaş üzərinə «lüsil karlü, oban (1901-1928)» sözləri yazılmış boz mərmərdən götürülmüş qəbrin yanına gəlirdi. əvvəlcə istəmişdi ki, qəbrin üstünə latınca «conjugi amicae»1 sözləri yazdırsın, sonra fikrini dəyişmişdi. hiss etmişdi ki, mərhumun özünün bundan xoşu gəlməzdi. qəbrin yanına gələrkən o, məşhur ailələrin sərdabələri qarşısından keçirdi. əzəmətli abidələrin bəziləri qotik, bəziləri isə misir üslubunda idi: yəqin varlı adamların abidələridir. etyen arvadı üçün axırıncı dəfə, böyük məhəbbətlə seçdiyi hədiyyəni-bərbəzəksiz lay mərməri hamısından üstün tuturdu. axırıncı hədiyyə? yox, axırıncı deyildi. bəs onun sevdiyi od tutub yanan xrizantem çiçəkləri hədiyyə deyilmi? görəsən lüsil, doğrudanmı, bu mərmərin altında qalır? etyen elə bil onun səsini eşidirdi:
– sən yenə çiçək gətirmisən? nə yaxşı iş görmüsən?
etyen ömrünün ən acı gününü yadına saldı. həkim lüsilin ürəyinə qulaq asıb «keçinib» dedikdə, o, qətiyyətlə etiraz edirdi, inanmaq istəmirdi. yox, arvadı onu tək qoyub getməzdi. həmişə mülayim, diqqətcil olan, heç vaxt onu məyus etməyən lüsil belə deyildi.
o, gətirdiyi xrizantem çiçəklərini yazıdan aşağıda mərmərin üstünə qoydu. sonra boynunu büküb durdu. o, hər həftə xoşbəxt günləri fikrindən keçirirdi: nişanlı olduqları günlər, toy səyahəti, uzun hərarətli gecələr, mehribançılıq... iş stolunun arxasında işləyərkən hərdən gözlərini qaldırıb lüsilin mehriban və dəcəl təbəssümünü görəndə məftun olurdu. sonra narahatlıqla uşaq gözləməyə başladılar. onların fikirləri də, zövqləri də uyğun gəlirdi, evi nə cür bəzəmək, hansı tamaşaya baxmaq üçün sözləri iki olmazdı. arvadı onu elə tez anlayırdı ki, bir söz soruşmaq istədikdə, üzündən başa düşüb cavabını verirdi. indi etyenin nə arvadı vardı, nə də övladı.
– yazıq lüsil! son sözlərini də mənə ürək-dirək vermək üçün deyirdin. sonra bir cümləni qurtarmamış...
bütün qışı o hər çərşənbə günü gəlirdi. hər dəfə yeni çiçəklər seçib gətirirdi. arvadının sağlığında onun xoşuna gəlmək üçün nə qədər çalışırdısa, ölünün ruhunu şad etmək üçün bir o qədər səy göstərirdi. yeni il bayramında alıb gətirdiyi balaca, bəzəkli küknar ağacını və onun yanına düzdüyü hədiyyələri gördükdə lüsilin uşaq kimi sevindiyi yadına düşmüşdü, qəbri yaşıl yarpaqlar, yaraşıqlı otlarla bəzəmişdi. sonra həftədən-həftəyə günlər uzandı. satıcılarda yeni çiçək dəstələri tapmaq olmurdu. mart günlərindən birində o, bir dəstə bənövşə və primula gətirdi. hava aydın idi, günəş qızdırırdı, şüalar qəbrin üzərində oynaşırdı. o, bir anlıq hiss etdi ki, gümrahlaşır, tez öz-özünü danladı.
həmişəki kimi yenidən xəyala daldı. «son baharı sevirdin. hər il ilk dəfə paltosuz, pencəyinin yaxasına çiçək tapıb gəzməyə çıxanda gül kimi açılırdın. daha heç vaxt sənin müqəddəs təbəssümünü görməyəcəyəm». o, özündən ixtiyarsız başını yana çevirdi. qara geyimli gənc bir qadın cığırla gəlib on metr aralı bir qəbrin qarşısında dayandı. qolları üstündə tutduğu bir dəstə çiçəyi incə hərəkətlə qəbrin üstünə qoydu. sonra qəbrni önündə diz çökdü.
qadının üzünün bir hissəsini şlyapası örtmüşdü. etyen onun başını çevirəcəyi vaxtı gözləyirdi. gənc qadın ayağa qalxdıqda gözləri yaşlıydı, üzünün cizgiləri düz idi. geniş alnını yuxarıdan qara saçları örtmüşdü. paltosu, uzun jaketi bədəninin incəliyini büruzə verirdi. qadın yan-yörəyə baxmadan geriyə döndü. qəbirlərin və sərdabələrin arası ilə keçib səkiyə çıxdı. onun addım səslərinin uzaqlaşdığını eşidən kimi etyen, gənc qadının diz çökdüyü qəbrin yanına gəldi. daşın üstündə yazılmışdı: antuan konstan – 1891-1928. deməli, o atasının, yaxud oğlunun deyil, ərinin yasını saxlayır. sonra fikirləşdi: «bəlkə də aşnası imiş». heç özü də inanmadı.
sonrakı çərşənbə günü qadını yenidən görmək fikri olmasa da, etyen həmin vaxtda gəldi. qadın isə görünmədi. etyen çox gözlədi, dərdi daha da artdı. özünə yazığı gəlirdi. həyatı mənasız keçirdi. yaxın dost-tanışı yoxdu. lüsillə o qədər mehriban idilər ki, istəklərini başqaları ilə bölüşməmək üçün qohumları da yaxına buraxmırdılar.
«əvvəlki gecələrimizlə indiki tənhalığım arasında nə böyük fərq var! – deyə etyen fikirləşdi. – tələsik, iştahsız nahar etmək, kürsüdə əyləşib axşam qəzetlərinə baxmaq, kitab oxumaq istəyəndə isə yuxusuzluq adamı təngə gətirirdi».
arvadı kömək edəndə etyenin işə həvəsi ikiqat artırdı. o bir cümlə oxuyur, gözəl zövqlü lüsilin fikrini dinləyirdi. vaxt çatdıqda isə öz otaqlarına keçirdilər. gecə paltarı geymiş, saçı dağınıq lüsil çox məlahətli, çox qəşəng olurdu. doğrudanmı, bu xoş keçən gecələrdən ömürlük məhrum olub?
daha heç vaxt! bütün mehribançılıqlara birdəfəlik «heç vaxt» demək lazım idi. çünki yenidən evlənmək, yaxud başqa bir qadınla sevişmək fikri onu haldan çıxarırdı. lüsildən ötrü seçilmiş ən şirin sözləri başqasına necə demək olardı? tamamilə lüsilin xatirəsinə həsr edilmiş mənzilə başqa qadın gətirmək olarmı? bütün mebelin üstünə lüsilin şəkilləri düzülüb. paltarları şkaflarda özünün son dəfə asdığı kimi saxlanılır. kənddə yaşayan qayınanası madam oban dəfndən sonra etyenə məsləhət görmüşdü ki, paltarları kasıblara kömək cəmiyyətinə versin.
– bəli, mütləq verin getsin. zavallı dostum, onlar daha sizə lazım deyildir... sizi ancaq qüssələndirə bilər.
bu fikir etyenə səhv və iyrənc görünmüşdü.
etyenin yanından qoca bir qadın keçdi. əlində ağ dəmir qabda su aparırdı. yəqin çiçəkləri sulayır. bir bulud parçası günün üzünü örtdü. etyenin tükləri ürpəşdi. boz mərmər lövhəyə bir də baxıb yola düzəldi. lakin birbaş böyük səkiyə çıxmaqdansa, özündən xəbərsiz, hərlənib antuan konstanın qəbrinin yanından keçdi. qəbrin üstünü bir dəstə təzə süsən çiçəyi bəzəyirdi. deməli, naməlum qadın bir az əvvəl, bəlkə də səhər gəlibmiş.
iki çərşənbə də keçdi. etyen onu görmədi. üçünçü həftə qadın orada idi. etyenə elə gəldi ki, qadın tez-tez gözucu onun gətirdiyi çiçəklərə baxır. etyen sarı, qırmızı zanbaqlar gətirmişdi. «yox, bunlar matəm çiçəkləri deyildir» deyə o düşünürdü. «yox, matəm üçün yaramazlar... ancaq sənin özunün bunlardan xoşun gələrdi. hərdən deyirdin: bu zabitəli gözəli oyatmaq lazımdır... nə edəsən! mən isə tək səni oyatmaq, al yanaqlarına, yaraşıqlı alnına baxmaq istəyirəm». sonra qara paltarlı qadına sarı çevrilib onun gətirdiyi çiçəklərə baxdı. o da bu dəfə əlvan rəngləri seçmişdi, amma süsən yox, qərənfil gətirmişdi.
bu dəfədən sonra etyen gənc qadını hər çərşənbə gördü. o gah bir az əvvəl, gah da bir az gec gəlirdi. ancaq hər dəfə cümə günləri görünürdü. etyen onun gəlişini qəribə bir həyəcanla gözləyirdi. indi hər ikisi çiçəkləri diqqətlə seçir, qonşusunun ölüyə gətirdiyi paya çəkinmədən nəzər salırdı. onlar elə bil yarışa girmişdilər. ölülər də yəqin ki, razı qalırdı, çünki çiçək dəstələri getdikcə yaxşılaşırdı. hər ikisi eyni vaxtda ilk qızılgül dəstələri gətirdi. lakin qadın açıq qırmızı, etyen isə tünd qırmızı güllər gətirmişdi. sonrakı həftə ikisi də od kimi yanan, rəngarəng çiçəklərlə gəldi. etyen hər dəfə qonşusu xeyli uzaqlaşdıqdan sonra qəbiristanlıqdan çıxırdı. fikirləşirdi ki, arxasınca düşüb, onunla danışmaq istədiyini zənn edib, narahat ola bilər. deyəsən, qadın özü də bundan çəkinir, arxasına baxmadan tələsik addımlarla uzaqlaşırdı.
may günlərindən birində qəbirlərin arası ilə lüsilin məzarına tərəf getdiyi vaxt etyenin qulağına qarışıq səslər gəldi. çevrilib gördü ki, tanıdığı gözətçi həmişə qabda çiçəklərə su daşıyan qarının qolundan yapışıb. qarı dartınıb onun əlindən çıxmaq istəyirdi. gözətçi, deyəsən, qara geyimli gənc qadını da şahid kimi saxlamışdı. etyeni görən kimi dedi:
– bax, bu cənab da məsələ ilə maraqlanır.
etyen, çiçək dəstəsi əlində, onlara yaxınlaşdı:
– nə olub?
– nə olacaq ki, – deyə gözətçi cavab verdi, – mən bu arvadı çiçəkləri oğurlayanda tutmuşam... bəli, madam... başqaları ilə birlikdə sizin də, bu cənabın da gətirdiyi çiçəkləri götürür. neçə həftədir onu izləyirəm, bu dəfə çiçəkləri götürəndə tutdum...
gənc qadın elə bil əzab çəkirdi. o, gözətçiyə dedi:
– əl çəkin ondan, mənim üçün fərqi yoxdur. çiçəklər onsuz da solub. mən onları dəyişməyə gəlmişəm.
– solub? – gözətçi təəccübləndi. – elə şey yoxdur... o hər çiçək dəstəsindən solmamış çiçəkləri yaxşı seçir. gedib səkkizinci bölmədəki 107-ci qəbrə baxa bilərsiniz. qəbrin üstünə qoyduğu inciçiçəyi dəstəsi, inanın ki, havayı başa gəlib. hərəsi bir qəbirdən götürülüb.
– nə olsun ki? – deyə gənc qadın onu sakitləşdirdi. – o ki çiçəkləri satmaq üçün toplamır.
etyen qarıya müraciət etdi:
– siz niyə belə edirsiniz? çiçək almağa pulunuz yoxdur, eləmi?
qarı başını qaldırdı:
– əlbəttə, elədir... başqa cürə necə ola bilər ki?.. bəs siz özünüz, madam, əgər burada oğlunuzun qəbri olsaydı, əriniz isə xəsislikdən bir dəstə inciçiçəyi, heç olmasa bənövşə almağa pul verməsəydi nə edərdiniz? hə? nə edərdiniz?
qara geyimli qadın çəkinmədən cavab verdi:
– mən də sizin kimi edərdim.
– yaxşı, bəs qanun necə olsun? – deyə nazarətçi əl-ayağa düşdü. o, papağını götürdü, qarının qolunu buraxıb etyenə yaxınlaşdı.
– yaxşı, cənab... niyə belə? siz yəqin ki, orduda olmusunuz? qaydanı pozan cəzasını almalıdır. mən başqalarından zalım deyiləm, ancaq vəzifə vəzifədir...
– indi ki, şikayət edən yoxdur. bu xanımla biz hər çərşənbə gəlib çiçəkləri dəyişərik. əgər keçən həftəki çiçəklərin içində yarayanları qalıbsa daha da yaxşı.
– yaxşı... yaxşı... – deyə gözətçi donquldandı. – əgər siz razısınızsa, bizim də sözümüz yoxdur.
sonra müqəssirə tərəf çevrilib dedi:
– gedə bilərsiniz.
etyen qarıya bir az pul verdi, bir də qara geyimli qadın əlavə etdi. sonra etyen lüsilin qəbri yanında xəyala dalmağa tələsdi. lakin indicə baş vermiş əhvalat onu həyəcanlandırmışdı, nə qədər çalışsa da, həmişəki kimi dərin xəyala dala bilmədi. hər dəfə yenidən yaşadığı xatirələri indi fikrində cəmləşdirə bilmirdi. qara geyimli qadın çıxarkən o, sakitcə yaxınlaşdı.
qadın dilləndi:
– çox sağ olun. vaxtında gəlib çıxdınız. hər halda kişinin sözü kəsərli olur.
– zavallı qarı! biz onu hamıdan yaxşı başa düşürük. sevdiyi bir adamın ruhunu azacıq da olsa şad eləmək istəyir.
– bəli, adam bunu həm onlar üçün, həm də özü üçün edir.
– onları ürəkdə əbədiləşdirmək üçün. – qadın təəccüblə, həm də minnətdarlıqla ona baxdı.
– siz da eynilə mənim kimi fikirləşirsiniz... gətirdiyiniz çiçəkləri zövqlə seçdiyiniz hiss olunur... arvadınızı çox sevirdiniz, eləmi cənab karlü?
– siz mənim familiyamı bilirsiniz?
– bir gün siz burada olmayanda... baxmışam. öyrəndim ki, 27 yaşında ölüb... dəhşətdir...
– dəhşətdir! o çox yaxşı insandı... gözəl, mehriban, şən idi.
– mən də sizin dərddəyəm. dünyada ondan yaxşı ər ola bilməzdi. doğrudan, elə bir qadın tanımıram ki, mənim qədər sevilmiş olsun, mehribanlıq, qayğıkeşlik görmüş olsun. lap çox sevirdi... antuan mənim üçün hər şey edirdi. onun ölümü mənə əzab verdi.
– çox cavan ölüb! hə, boynuma alım ki, sizə olan rəğbətim məndə maraq doğurdu… qəbir daşındakı yazını oxudum. gördüm ki, 1891-1928 yazılıb... nədən ölüb?
– avtomobil qəzasından... onu bir axşam evə huşsuz gətirdilər... səhər məndən xoş əhval-ruhiyyə ilə ayrılmışdı... vəzifəsi təzəcə böyüdülmüşdü.
– məmur idi?
– xeyr... böyük bir kimya zavodunda işləyirdi. 37 yaşında müəssisənin üçüncü adamı idi. lap tezliklə daha böyük vəzifəyə keçə bilərdi.
– uşağınız varmı?
– yox, heç olmasa bir təsəlli olardı.
onlar baş darvazaya çatdılar. gözətçi yüngül istehza ilə onları salamladı. uzaqlaşdıqda isə öz köməkçisinə dedi:
– bura bax, bunlar ikisi... hə, deyəsən, düzəlişiblər, axı...
sonrakı çərşənbə günü qəbirləri ziyarət etdikdən sonra razılığa gəlmiş kimi yenə bir yerdə qayıtdılar. etyen öz həyatından danışdı. o, parisin məşhur litseylərindən birində dərs deyir: ədəbiyyatla da məşğul olur. ona jurnalların birində ədəbi tənqidçi işləməyi təklif ediblər.
– arvadım ölməmişdən bir pyes yazmağa başlamışam. indi gerisini yazmağa cürətim çatmır.
– yazmaq lazımdır, – deyə qadın ürək verdi. – arvadınız da belə arzu edərdi.
o, hərəkətə gəldi.
– bəli, bəli! doğrudur. o həmişə məni bu sahədə çalışmağa həvəsləndirirdi.
madam konstan teatra olan həvəsindən danışdı. o, ədəbiyyat sahəsində yaxşı təhsil görüb: iki dəfə bakalavr dərəcəsi alıb, bir dəfə də ingilis dili üzrə elmi iş işləyib.
– nə yaxşı! bəs siz işbaz adamların arasında darıxmırdınız?
– nə qədər ki, antuan sağ idi, darıxmırdım. onun xatiri üçün kimi desən qəbul edirdim... öz zövqümə qalsa, yazıçılarla, artistlərlə görüşməyi üstün tuturdum. ancaq onunla...
etyen ondan bu qəbiristanlıqda sent-bövun və bodlerin abidələrini görüb-görmədiyini soruşdu.
– yox, görməmişəm.
etyen birgə baxmağı təklif etdi. gənc qadının abidələrdən xoşu gəlmədi.
– yox, dövrlər arasındakı fərqi də unutmaq olmaz, – deyə etyen etiraz etdi. onlar xeyli gəzindilər. başları söhbətə elə qarışmışdı ki, nə göyün buludla örtüldüyünü gördülər, nə də uzaqdan gələn göy gurultusunu eşitdilər... qapıya çatanda yağış yağırdı.
– mən taksi ilə gedəcəyəm, – deyib qadın tələsdi. – burada, yaxında dayanacaq var.
– mən də taksi tutacağam. bu, yağış deyil, lap leysandır. onlar addımlarını yeyinlətdilər. paltarları islandıqda qaçmağa başladılar. dayanacaqda bircə taksi var idi.
– tez əyləşin, – deyə etyen qadını irəli buraxdı.
– bəs siz?
– mən gözləyərəm. indi başqası gələr.
– bu havada? inanmaq olmaz. bəlkə yolumuz yaxındır, sizi yolda düşürərəm.
– hara gedirsiniz?
– evə, motsart prospektinə.
– nə yaxşı oldu! mən də o tərəfdə oluram, pomp küçəsində, yolüstü sizi evinizə düşürərəm.
onlar hörmət naminə xeyli mübahisə etdilər, nəhayət, qadın güzəştə getdi, birinci düşməyə razı olub, ünvanını dedi. özlərini maşında yanaşı görüb hər ikisi utandı. hərəsi bir küncə çəkilib susdu. etyen bir axşam, müəllim yoldaşlarından birini – bir qadını piyada evə apardığını xatırladı. lüsil onlara rast gəlmişdi. acıqlanmışdı.
«əgər mən görməmiş olsaydım, özüm gəlib söyləyərdinmi?
o belə cavab vermişdi: «əlbəttə... qadın xəstə idi, məndən yapışmışdı: onu qoyub gedə bilməzdim... özü də o səndən iyirmi yaş böyükdür.
– nə olsun ki, böyükdür? çox yaxşı qalıb».
«nə deyərdin, – deyə taksi monparnas vağzalının qabağından keçərkən o fikirləşdi, – gənc, gözəl bir qadınla məni burada görsən nə deyərdin?» sonra əlavə etdi: «həm də canlı bir qadınla. mənə elə gəlir ki, maşında yanımdakı sənsən, qara köynəyini qabartmış döşlərin... ah! təzədən yaşamağa hazır olduğumu hiss etdikdə elə xəcalət çəkirəm ki!... sənə elə böyük ehtiyacım var ki...» o, köksünü ötürdü. qara geyimli qadın qəmli-qəmli ona baxıb:
– siz bədbəxtsiniz, – dedi. – biz bədbəxtik.
– siz tək olursunuz?
– bəli, qoca bir xidmətçi qadınla, ameli ilə... çox gözəl adamdır. ərimi də o böyüdüb. evin hər işini görür... bəs siz necə?
– mən də təkəm. xidmətçi qadın səhərlər gəlir. axşam isə mənim üçün soyuq nahar qoyub gedir.
etyen çətinliklə danışır, nə öz fikirlərini deyə bilir, nə də yanındakı qadın bədəninin təsiri ilə çırpınan ürəyini sakit edə bilirdi. günəş yenidən çıxmışdı. əlillər sarayının qülləsi parıldayırdı.
– görün nə gözəldir! – etyen dilləndi – təbiət dəyişmir, gözəl qalır. hərdən dərdim yadıma düşdükdə bu dəyişilməz gözəlliyə qarşı ürəyimdə qəribə bir kin oyanır. sizdə də belə olurmu?
gənc qadının elə bil ürəyindən xəbər verdi:
– mən bunu deyə bilməzdim, ancaq həmişə hiss etmişəm. etyen gənc qadının hər həftə taksi iləmi gəldiyini soruşdu.
– bəli, çiçəklərə görə taksi ilə gəlirəm. ərimin sağlığında maşınımız vardı, amma mən sürməyi bacarmırdım.
– mən də taksi ilə gəlirəm, özü də eyni səbəbə, çiçəklərə görə...
o, bir az tərəddüd etdikdən sonra sakit-sakit utancaqlıqla dedi:
– indi ki... bəlkə... sözlərim sizə qəribə görünməsin: indi ki, eyni gündə eyni yolu gedirik, ikimiz üçün bir taksi tutsaq necə olar? mən sizi evdən götürərdim.
– siz alicənab adamsınız... ancaq mən istəməzdim ki, ameli... allah bilir məni sizinlə gedən görüb o nələr fikirləşər.
– onda belə edək, siz taksi tutub gəlib məni götürərsiniz. mən evin qabağında gözləyərəm.
– belə daha yaxşı olar. bəs onlar... sizcə, onlar nə fikirləşərlər?
– heç nə. biz ki, din və məhəbbət naminə eyni vəzifəni yerinə yetiririk.
– qoyun bir az fikirləşim. hər halda taksi pulunu sizin vermənizə razı olmaram.
– bu çətin iş deyil, əgər vacibdirsə, yol xərcini bölərik.
– baxarıq, – deyə qadın hazırlaşdı, – mən çatdım.
o, əlcəyini çıxarıb, uzun barmaqlı dümağ əlini etyenə uzatdı. barmağında üzük də vardı. sonrakı çərşənbə günü onlar qəbiristanlığa tək-tək gəldilər. lakin şərtləşməmiş olsalar da, birgə çıxdılar. dayanacağa gəlib ikisi bir taksiyə əyləşdi. yolda gənc qadın dedi: – «sizin təklifiniz haqda fikirləşdim. çox yaxşıdır. zənnimcə, qəbul edə bilərəm. doğrudan da, hər həftə iki taksiyə pul vermək ağılsızlıq olar. həm də sizinlə bir yerdə olmaq mənə xoşdur. gələn çərşənbə gəlib sizi götürəcəyəm».
artıq adət etmişdilər. hər dəfə qadın, dizlərinin üstündə çiçək dəstəsi, maşını pomi küçəsinə sürdürürdü. etyen isə əlində çiçək dəstəsi, qapının qabağında gözləyirdi. taksi dayanır, o əyləşirdi. gözətçi birgə gəldiklərini görməsin deyə, maşını qapıya qədər sürdürməməyi qərara almışdılar. bir tin irəlidə düşür, xoş təbəssümlə bir-birinə «hələlik» deyib ayrılırdılar. sonra isə bir-birindən xeyli aralı, qəbristanlığa daxil olurdular.
o qədər birlikdə gəlib-getmişdilər ki, artıq hər şeydən söhbət açırdılar. çiçəklər isə söhbət üçün əsas mövzu olaraq qalırdı. onların hər ikisi yay çiçəklərini, əsasən, vələmir, peyğəmbər çiçəyi kimi çöl çiçəklərindən düzəldilmiş dəstəni xoşlayırdılar. artıq onlar ölülər üçün çiçək dəstələri bağlatdırdıqda bir-birinin zövqünü də nəzərə alırdılar.
etyen tənqidçi olduğu üçün çox oxuyurdu. eyni vaxtda gənc qadının mütaliəsinə də nəzarət edir, ona oxumaq üçün kitablar verirdi. hər dəfə qadın kitabı qaytardıqda etyen onun mülahizələrinə təəccüb edirdi. bu qadın lüsildən də dərrakəli imiş. bu fikir ağlına gələn kimi etyen özünü məzəmmət etdi.
onlar bütün yayı parisdə qalmağı qərara aldılar. yalnız bir neçə günlük kənddəki qohumlara qonaq getmək olardı. lüsilin ili iyul ayında tamam olacaqdı. etyen kilsədə axırıncı sırada əyləşmiş qabriel konstantı gördükdə çox məmnun oldu… indi etyen qara geyimli qadının adını da bilirdi. qabriel demişdi:
– mən kilsəni sevmirəm, ancaq nə edəsən, ailəmizin adəti belədir.
avqust ayı çox isti olduğuna görə qabriel matəmi ağ-qara zolaqlı donda keçirdi. o, üzrxahlıq edirmiş kimi izahat verirdi:
– antuan məni qara geyimdə görməyi xoşlamırdı. bir axşam etyen onu paris ətrafında, açıq havada nahara dəvət etdi. onlar kölgədə balaca bir masanın arxasında əyləşib, açıq ürəklə uzun-uzadı söhbət elədilər...
– antuan bulon meşəsində nahar etməkdən ləzzət alardı, doğrudan da, çox gözəldir... parisdə meşə bir-birinə qarışıb... bəzən işdən qayıdıb gələr, qəfildən mənə deyərdi:
«hazırlaş... bulon meşəsinə gedirik...» çox yaxşı ər idi.
– sizin kimi arvadla onun da günü xoş keçmiş olar.
– nə üçün?
– çünki sizdə bütün yaxşı cəhətlər var, gözəllik, təfəkkür, gözəl xasiyyət...
– çox də tərifləməyin. hələ məni yaxşı tanımırsınız. hərdən zavallı antuanın başına bir oyun açırdım ki, gəl görəsən!
– doğrudanmı? mən sizi o cür təsəvvür edə bilmirəm.
– əlbəttə! zavallı antuan... o çox qısqanc idi... mən öz sədaqətimə arxayın olub hərdən odla oynayırdım. ərim hirslənirdi; mən cavab qaytarırdım. onu incitməyimə indi peşmanam... amma günah çox vaxt özündə olurdu.
birdən o, həyacanla qorxu, yalvarış və məhəbbət dolu gözlərini etyenə zillədi:
– aman allah, görün mən nə dedim, fikir verməyin... bugünkü axşam elə gözəldir ki, adam ən qorxulu etiraflardan belə çəkinmir... bilsəniz, – deyə o ümidsizliklə davam etdi, – bilsəniz belə axşamlardan birində onun burada yanımda olmasına nə qədər ehtiyacım var...
göz yaşları onun yanağını islatmışdı, üzünü yana çevirib gözlərini quruladı.
– mən ki, cavanam, hələ çox cavanam, ömrüm isə sona çatıb... məndən də bədbəxt qadın ola bilməz.
etyen əlini gənc qadının əlinin üstünə qoydu.
– yox, düz demirsiniz. sizin ömrünüz hələ sona çatmayıb... həyat sizin təsəvvür etdiyiniz kimi deyil... hər il payız özünə məxsus çiçəklərlə gəlir... həyatı keçmiş xatirələrdə görmək düzgün deyil... xatirələrin özünə də insan kimi yanaşmaq lazımdır... bəli, bəli... onlar bizə mane olmaq, bizi ruhdan salmaq deyil, bizi yaşatmaq, həyata ruhlandırmaq üçün yaranıb. axı siz də, mən də xoşbəxt ailə qurmuşduq, başa düşürük ki, yenidən ailə qurmaq, xoşbəxt olmaq mümkündür... yoxsa siz inanmırsınız?
qadın əlini çəkmədən göz yaşlarının arxasından sualedici nəzərlərlə ona baxdı, sonra başını silkələdi:
– yox, mən inanmıram... mən dərdli olmağımın dərdini çəkmirəm, qorxuram ki, bu dərdi çox yaşada bilməyəm… sadiq qalmağa and içmişəm.
– mən də and içmişəm! – deyə etyen yerində qıvrıldı. – dərdin özü də məhəbbətin qalığıdır.
xidmətçi yaxınlaşıb desert üçün sifariş qəbul etdi. gənc qadın şəkərli çiyələk sifariş edib, söhbəti şəxsi məsələlərdən uzaqlaşdırdı.
ertəsi gün o, qəbristanlığa getmək üçün adəti üzrə etyenin arxasınca gəldi. yol boyu hər ikisi sıxılır, narahatlıqla susurdu. deyingən sürücü xırıltılı səsi ilə dil boğaza qoymadan piyadalardan, polis işçilərindən, zəmanədən şikayət edirdi. bu gün onlar qəbirlərin yanında həmişəkindən çox dayandılar. səki ilə qayıdanda bir qalaq daş parçaları, yazılı daşlar bir-birinə qarışmışdı: «ömürlük yan... sevimli arva...» qadın dayandı.
– bunlar unudulmuş qəbirlərin yerləridir. əgər bir neçə il qəbrə baş çəkən olmursa, çox köhnəlirsə, onu tamamilə dağıdıb boş yer düzəldirlər.
– etyen, (ilk dəfə idi ki, qadın onu adı ilə çağırırdı) elə bunun özü də çox qəmli əhvalatdır. bu ölülərin daha heç kimləri yoxdur, heç kəs onları yad eləmir, onlar ikinci dəfə ölürlər.
etyen onun qolundan tutdu, qadın ona sıxıldı.
onlar taksiyə əyləşib evə qayıdarkən etyen qadına vəd etdiyi bir kitab haqda danışırdı. o, müsahibinə yolüstü düşüb kitabı evdən götürməyi təklif etdi. tanış olduqları gündən bəri qabriel ilk dəfə etyenin evinə gəldi. lüsilin şəkilləri bütün masaların, şkafın üstünə düzülmüş, divarlardan asılmışdı. etyen xoş təbəssümlə dedi:
– sizin daxil olduğunuz andan bu qaranlıq mənzilin necə işıqlandığını hiss edirsinizmi?
qabriel hiss etdi ki, etyen evlənmək təklif edəcək. o istəmirdi ki, bu mövzuda başqa bir qadının xatirəsi ilə dolu bir otaqda danışsınlar. etyendən soruşdu:
– bu axşam nə edirsiniz?
– heç bir işim yoxdur. bəlkə bir yerdə nahar edək? o başı ilə razılıq verdi, ayrılmaq üçün əlini uzatdı. etyen onun əlini öpdü. qabirel qaçıb otağdan çıxdı.
evə qayıtmazdan əvvəl, küçədə xeyli tək gəzindi. elə bil keyləşmişdi, ancaq xoşbəxt idi, həyatın şirinliyini yenidən duyduğuna təəccüb edirdi. yol boyu fikirləşirdi:
– yəqin heç antuanın özü razı olmazdı ki, bu yaşda məhəbbətsiz ömür sürüm... o mənə məsləhət verərdi ki, ərə gedim... əgər mən ölmüş olsaydım, özü... – bütün bunlar doğru idi. lakin o elə bir mövqe tutmuş, elə bir matəm başlamışdı ki, indi az bir vaxtı dul qaldıqdan sonra, dostlara, qohumlara təzə məsələni açmaq çətin idi. görəsən amali nə deyər? mütləq qarğış edəcək. məgər insan başqaları üçün yaşayır? çox sadə, sakit bir toy edərik, yalnız vacib mərasimlərə əməl olunar. qabriel həmin gün geyəcəyi paltarı təsəvvürünə gətirdi. boz rəngli paltarının yaxalığı ağ olacaq. qayışının ortasından da yaxalığın rənginə düşən ağ zolaq keçəcək.